Castelo de Chenonceau

O castelo de Chenonceau (en francés, château de Chenonceau), tamén coñecido como o «castelo das damas», é un castelo de estilo residencial do século XVI situado na comuna de Chenonceaux, no departamento de Indre e Loira, e que forma parte da serie de castelos comunmente coñecidos como «castelos do Loira».

Castelo de Chenonceau
Presentación
Estilo	Renacemento
Tipo	Chateau francés
Declaración	Monumento Histórico
Equipo
Arquitecto(s)	Katherine Briçonnet, Philibert Delorme e Jean Bullant (galería da ponte)

Capela.

A Tour des Marques, única parte sobrevivente do primitivo castelo prerrenacentista.

Por outra banda, trátase do Monumento Histórico en mans privadas máis visitado de toda Francia, e inclúe varios xardíns, un parque e unha plantación vitivinícola. O castelo, que substituíu a outro anterior, non só posúe importancia en tanto como obra de arte, senón que ademais gozou dunha activa presenza na historia de Francia.

Historia

Vista das arcadas da Ponte de Diana, sobre o que Jean Bullant edificou a galería en 1576-1577.

A primeira cita da existencia do lugar de Chenonceaux corresponde ao século XI, documentándose nos séculos XIII a XV a presenza dunha residencia feudal, cuxa propiedade pertencía á familia dos Marques. En 1411 unha orde real obrigou ós Marques a destruír a súa casa nobre con motivo da súa participación en actividades contra o rei. Posteriormente, en 1432, Jean Marques ordenou a construción dun castelo e un muíño fortificado sobre os anteriores cimentos.

Idade Moderna

O castelo actual foi edificado na canle do río Cher, sobre os alicerces dun muíño fortificado e do anterior castelo fortificado que se comprou á familia de Marques. Este último foi derrubado, menos a torre da homenaxe do mesmo (a Tour des Marques ou torre dos Marques, que logo se adaptou ao estilo renacentista) e do pozo adxacente. Foi construído polo secretario da facenda do rei Francisco I de Francia. O corpo residencial cadrado que constitúe o castelo orixinal foi construído entre 1513 e 1521 por Thomas Bohier. Posto que Thomas estaba ocupado en asuntos bélicos, foi especialmente a súa esposa, Katherine Briçonnet, quen se encargou de dirixir os traballos do castelo. Bohier era intendente de impostos e máis tarde foi Intendente Xeral de Finanzas de Carlos VIII, Lois XII, e finalmente de Francisco I e a súa divisa era: S'il vient à point m'en souviendra.

Tralo falecemento de Thomas Bohier, tivo lugar unha auditoría financeira, que puxo de relevo a existencia de malversacións de fondos, o que fixo que Francisco I impuxese unha forte multa aos seus descendentes, así como recuperar o dominio feudal e o castelo que se incluía no mesmo (1535). O castelo acabaría sendo regalado por Henrique II á súa célebre favorita Diana de Poitiers, duquesa de Valentinois. Diana de Poitiers encargou a Pacello da Mercoliano que acondicionase na beira dereita do río Cher o xardín que aínda hoxe leva o seu nome; á vez que encargaba ao seu arquitecto habitual, Philibert de l'Orme, a construción dunha ponte que unise o castelo de Bohier coa beira dereita do río, coa finalidade de establecer alí novos xardíns. Porén, esta ponte xa formaba parte dos plans orixinais de Thomas Bohier.

A cámara e a cama de Diana de Poitiers.

Tralo falecemento de Henrique II, que resultou mortalmente ferido (de forma accidental) durante un torneo celebrado en 1559 polo capitán da súa garda escocesa Gabriel I de Montgomery, Catarina de Medici, que pasou a ser a rexente do Reino de Francia, obrigou a Diana de Poitiers, a súa rival no corazón do defunto rei, a que restituíse á coroa o castelo de Chenonceau. A cambio desta cesión, entregou a Diana o castelo de Chaumont-sur-Loire, que se atopa a poucos quilómetros do de Chenonceau.

En tanto que raíña nai, tralos sucesivos accesos ao trono dos seus fillos, Francisco II, Carlos IX e Henrique III, Catarina de Medici fixo que en 1576-1577 Jean Bullant edificase sobre a ponte de Diana a galería que se pode contemplar actualmente, acabando deste xeito de conferir ao castelo de Chenonceau o estilo que hoxe se pode admirar.

Tras recibir o castelo a visita de Lois XIV o 14 de xullo de 1650, bautizouse a unha das salas do castelo como Salón de Lois XIV.

O castelo de Chenonceau visto desde os xardíns de Diana de Poitiers.

A historia do castelo quedou marcada polas mulleres, tanto as que o construíron como as que nel residiron ou foron as súas propietarias. Entre elas destaca Luísa de Lorena-Vaudémont, a esposa do rei Henrique III de Francia cuxa habitación, no segundo piso do castelo, segue mantendo o loito polo seu marido, asasinado no ano 1589. Unha habitación está dedicada ás fillas e noras de Catarina de Medici, La chambre das cinq Reines (A habitación das cinco raíñas: María Estuardo, Margarida de Valois, Luísa de Lorena-Vaudémont, Isabel de Austria e Isabel de Valois).

Con todo, acabados os fastos correspondentes ás festas rexias do Renacemento, o castelo retornou a mans privadas, despois de diversas herdanzas e compravendas. Claude Dupin, un potente financeiro da época, adquiriu o castelo en 1733 ao duque de Borbón. A súa segunda esposa, Louise Dupin, tivo alí o seu salón de recepcións, no que recibiu por exemplo a Voltaire, Fontenelle, Marivaux, Montesquieu, Buffon ou Rousseau. É precisamente a Louise Dupin a quen se atribúe a diferenza ortográfica entre o nome da localidade (Chenonceaux) e o do castelo (Chenonceau). Propietaria do castelo nos tempos da Revolución francesa e moi apreciada polos habitantes de Chenonceaux, quixo facer un xesto que diferenciase á monarquía, da que o castelo era un símbolo eminente, da república. Habería así cambiado a ortografía de Chenonceaux suprimindo o «x» final. Aínda que ningunha fonte confirme estes extremos, o certo é que a ortografía Chenonceau é hoxe en día a aceptada maioritariamente para designar ao castelo.

Idade Contemporánea

O castelo de Chenonceau, visto desde os xardíns de Diana de Poitiers.

En 1799, o seu sobriño neto René, François Vallet de Villeneuve herdou o castelo coas súas pertenzas e levou a cabo diversas reparacións para eliminar o vandalismo producido durante a revolución. A construción seguiu en mans da familia até 1864, cando foi vendida a Marguerite Pelouze (Marguerite Wilson como nome de solteira), irmá máis vella do político Daniel Wilson. Marguerite adquiriu o castelo e 136 hectáreas de terreo polo prezo de 850.000 francos franceses, tralo que emprendeu a restauración do castelo, entre os anos 1867 e 1878, e que custou máis dun millón e medio de francos de ouro. A restauración encargouse a Félix Roguet, resultando unha complexa e cara restauración. Como exemplo, restituíu ao seu estado orixinal a fachada de acceso que fora modificada en tempos de Catarina de Medici, parte das escaleiras, chemineas renacentistas e a porta da capela, dotada de esculturas de moi boa calidade.

Algún dos frescos interiores das estancias do castelo son obra do seu amante o pintor Charles Toché (Nantes 1851-París 1916), un "home belo, mal pintor, pero provisto de erudición e bo gusto" segundo Paul Morand, quen o coñeceu en Venecia en 1909; realizou exposicións no Petit Palais de París en 1887, decorou cos seus frescos o Teatro de Nantes, do mesmo xeito que —entre outros edificios parisienses— Lle Chabanais, famoso bordel frecuentado polo entón príncipe de Gales, o futuro Eduardo VII de Inglaterra.

No verán de 1879 madame Pelouze recibiu na súa orquestra de cámara a un mozo pianista, Claude Debussy, e en 1886 Toché organizou para Jules Grévy, presidente da República entre 1879 e 1887, «unha festa nocturna no río Cher, coa reconstitución do Bucentaure rodeado de góndolas» —unha alegoría do Cher na que figura un gondoleiro (tapicería de Neuilly, finais do século XIX) exhíbese exposta no vestíbulo da segunda planta do castelo—.

Daniel Wilson (1840–1919), irmán de Marguerite Pelouze e deputado radical francés polo departamento de Indre e Loira en 1869 e 1871, e máis tarde deputado por Loches (1876–1889), recibía no castelo á oposición republicana local; en outubro de 1881 produciuse no castelo a recepción correspondente ao seu matrimonio con Alice Grévy, filla do presidente Jules Grévy. Daniel Wilson foi o instigador do chamado escándalo das condecoracións, que saíu á luz o 7 de outubro de 1887.

En 1888, a propiedade foi embargada a petición dos acredores dos propietarios, sendo adquirida polo Crédit Foncier de France. En 1891 foi comprado por José Emilio Terry, pertencente a unha familia de magnates cubanos de orixe hispano-irlandesa. En 1896 José Emilio vende a propiedade ao seu irmán Francisco Terry Dortycos, pai de Emilio Terry, o arquitecto, artista e decorador de interiores quen en 1934 compraría o castelo de Rochecotte. O 5 de abril de 1913, por medio dunha poxa xudicial foi adxudicada ao prezo de 1.361.660 francos a Henri Menier (1853–1913), personaxe da alta burguesía industrial e propietario do Chocolat Menier, pero Henri faleceu en setembro, sendo sucedido polo seu irmán Gaston (1854-1934), quen o transmitiu aos seus descendentes.

Durante a Primeira guerra mundial, como sucedeu con tantos outros castelos e palacios franceses, Gaston Menier instalou no castelo de Chenonceau un hospital militar, no que recibiron coidados médicos un total de 2.254 soldados feridos en combate. Durante a Segunda guerra mundial, o edificio atopábase xusto na mesma liña de demarcación, con parte do castelo dentro da Zona ocupada polos alemáns e outra parte na chamada Zona libre controlada polo goberno da Francia de Vichy. En 1944 unha bomba lanzada por un avión caeu nas inmediacións da capela, destruíndo as vidreiras orixinais, que na posguerra foron substituídas por outras obra de Max Ingrand.

Arquitectura

O castelo presenta unha planta cadrada, cun vestíbulo central ao que se abren catro habitacións, unha por cada lado. Na planta baixa hai unha capela, xunto coa habitación de Diana de Poitiers e o gabinete de traballo de Catarina de Medici. Desde o final do vestíbulo accédese á galería que se atopa sobre o río Cher. A galería existente na planta baixa conta cun lousado clásico en plan hipodámico, en forma de taboleiro de xadrez en cores branco e negro, sendo a parte do edificio que durante a Primeira guerra mundial albergou un hospital militar. Na planta baixa atópanse igualmente a habitación de Francisco I e o salón Lois XIV.

As cociñas atópanse situadas nos alicerces do muíño anterior á construción do castelo. Atópanse dotadas dun peirao de acceso directo ás mesmas, o que permitía a chegada das mercadorías a elas destinadas en forma directa, sen ter que atravesar as dependencias nobres do castelo. As escaleiras, rectas e en dous tramos, resultan accesibles a través dunha porta que se atopa no medio do vestíbulo. Por medio das mesmas accédese ao vestíbulo de Katherine Briçonnet (esposa de Thomas Bohier a cuxa fortuna se debe a reconstrución do palacio), no primeiro piso. En devandita planta atopamos de novo outras catro habitacións: a habitación das Cinco Raíñas, a habitación de Catarina de Medici (situada xusto encima do seu gabinete decorado en verde), a habitación de César de Vendôme e a habitación de Gabrielle d'Estrées, a favorita de Henrique IV de Francia.

No segundo piso do edificio, a habitación de Luísa de Lorena-Vaudémont segue presentando o aspecto de loito polo falecemento da esposa de Henrique III, destacando as cores negras dominantes do artesoado, as pinturas macabras que adornan as paredes, o reclinatorio encarado cara á xanela e a diversa decoración de tipo relixioso evocadora do loito por Luísa de Lorena-Vaudémont.

Xardíns

O castelo de Chenonceau conta con dous xardíns principais: o xardín de Diana de Poitiers e o xardín de Catarina de Medici, situado cada un deles ao carón da Tour des Marques, único vestixio da primitiva fortaleza desaparecida coa construción do castelo actual. A decoración floral dos xardíns, que se renova cada primavera e verán, require achegar 130.000 plantas, que se cultivan no propio dominio da leira, no horto.

Xardín de Diana de Poitiers

Xardín de Diana de Poitiers.

O xardín máis coñecido é o de Diana de Poitiers, ao que se accede a través da casa do Rexedor (a Chancelería), construída no século XVI, ao pé da cal se atopa un embarcadoiro, adornado por unha viña, un acceso indispensable para todo paseo sobre o río Cher. No seu centro atópase un chafariz de auga, descrito por Jacques Androuet du Cerceau no seu libro Lles plus excellens bâtiments de France (1576). Dunha concepción sorprendente para a época, o chorro de auga brota dunha grosa pedra tallada en consecuencia e recae «en gavilla» cara a un receptáculo pentagonal de pedra branca.

O xardín de Diana de Poitiers atópase protexido das posibles enchentes do río Cher por medio duns socalcos elevados sobre o mesmo, desde os cales se pode admirar unha espléndida vista sobre os xardíns, sobre os seus parterres floridos e sobre o propio conxunto do castelo. A decoración dos xardíns efectúase mediante un deseño de 8 triángulos de céspede, cunhas volutas floridas de 3.000 m de lonxitude. Por outra banda, o xardín posúe un embarcadoiro, que permite acceder a paseos polo río Cher.

Xardín de Catarina de Medici

Vista do castelo desde o Xardín de Catarina de Medici.

Pola contra, o xardín de Catarina de Medici, que se atopa á beira oeste do castelo, é dunha concepción máis intimista, e atópase construído en torno dun estanque central. Está rodeado por un foso que se alimenta coas augas do río Cher e que delimita o seu perímetro polo leste. Un muro de hedra marca o límite do xardín pola súa zona norte, quedando o conxunto do xardín formado por cinco paneis de céspede agrupados ao redor do estanque central, estando o céspede adornado por bandas de lavanda.

O Labirinto

O xardín de Catarina de Medici, nunha vista desde o propio castelo de Chenonceau.

Os xardíns do castelo de Chenonceau contan por outra banda cun labirinto, sendo o actual unha reconstrución do existente en tempos de Catarina de Medici. O labirinto, de forma circular, ocupa unha superficie de máis de 1 ha, e está formado por uns 2.000 teixos recortados en forma de sebe a 1,30 m de altura. Un carpe rodea o labirinto, recortado en forma de 70 arcos diferentes, en cuxos ocos se insiren Euonymus europaeus e hedras. No centro do labirinto existe unha glorieta sobreelevada, que permite a vista do conxunto do labirinto, e que está confeccionada con vimbios, xunto a unha estatua de Venus. Tamén se atopan no labirinto as catro cariátides que Catarina de Medici engadiu á fachada do castelo e que madame Pelouze retirou no curso da reconstrución que dirixiu.

A granxa do século XVI

Xunto ao castelo atópase unha granxa, residencia rural, restaurada nos últimos anos do século XX, aínda que data do século XVI. O seu amplo patio actualmente está destinado a parque infantil de xogo e é utilizado por gran cantidade de persoas ao día.

A Orangerie ou Xardín verde

Tamén conta coa chamada Orangerie (laranxal), deseñado por Bernard Palissy e que reúne a árbores de gran porte plantadas nunha zona cuberta de céspede.

Véxase tamén

Bibliografía

• Morand, Paul (1996 [1ª edición 1963]). Journal d'un attaché d'ambassade, 1916-1917. Colección Blanche (en francés). París: Éditions Gallimard. ISBN 978-2-07074-162-5. 
• Ranjard, Robert (1976 [1950]). Le secret de Chenonceau (en francés). Tours: Gibert-Clarey Publishing. 

Outros artigos

• Mulleres na arquitectura
• Castelo de Chaumont
• Castelo de Chambord
• Castelo de Montsoreau

Ligazóns externas

• Páxina web oficial do castelo de Chenonceau
• Castelo de Chenonceau - O sitio oficial de Francia (en castelán)
• Visita virtual do castelo (en francés) (en inglés)
• Presentación dos castelos o Val do Loira en Eurochannel
• Os castelos do Val do Loira: Chenonceau