Espazo natural protexido

Un espazo natural protexido, área protexida ou espazo de conservación, é unha paraxe terrestre ou mariña definida xeograficamente e que se protexe coa finalidade de conservar a súa biodiversidade e os seus hábitats. Préstaselles atención pola súa importancia no ecosistema ou o seu valor engadido de importancia cultural.

Nestes espazos, ben por interese gobernamental ben asociativo, aplícanse accións de preservación do ecosistema para manter os seus servizos ou melloralos, se é que teñen zonas degradadas por actividade humana. A finalidade da protección adoita ser a de paliar o impacto humano nos procesos do ecosistema, que provocan unha redución da biodiversidade, e a de garantir que os ecosistemas se conserven para as futuras xeracións.

Hai diferentes tipos de espazos naturais protexidos segundo a categoría que as leis de cada país lle outorguen ou a regulación de convenios de organizacións internacionais, como a Rede Natura 2000 da Unión Europea ou as Reservas da biosfera da UNESCO. Moitos dos espazos mariños protexidos adoitan incluír áreas mariñas extensas e ser transfronteirizos, polo que a súa conservación é un compromiso internacional.

En 2016 só o 14,8% (161 millóns km²) da superficie terrestre e as augas continentais, o 12,7% (3,6 millóns de km²) da costa e o 5,1% (3,6 millóns de km²) das augas oceánicas estaba protexidas por algunha categoría de espazo natural.

Definición

As áreas protexidas enténdense como aquelas nas que a ocupación do espazo natural pola humanidade ou dos recursos do ecosistema é limitado. As definicións que máis se aceptan nos marcos de desenvolvemento rexional e nas lexislacións estatais son as da Unión Internacional para a Conservación da Natureza (IUCN). As súas definición foron:

Unha área definida xeograficamente que se asigna, regula e xestiona con finalidades específicas de conservación.

Convención da Diversidade Biolóxica de 1992, 1 Artigo 2

Un espazo xeográfico claramente definido, recoñecido, adicado e xestionado, a efectos legais ou con outra medida efectiva, para acadar a conservación a longo prazo da natureza, cos seus servizos de ecosistema asociados e valores culturais

Unión Internacional para a Conservación da Natureza (IUCN) 2008, 2

Categorías de xestión das áreas protexidas da IUCN

Mapa do planeta coa porcentaxe de espazos protexidos en cada país de 2005.

A IUCN, a través da súa "Comisión Mundial para os Espazos Protexidos" (WCPA) definiu unha táboa de clasificación de seis categorías dos espazos naturais segundo os obxectivos de conservación. Esta táboa é aceptada por varios gobernos e polas Nacións Unidas. Permite definir e catalogar as áreas protexidas e iniciar os seus planos de conservación, segundo as necesidades de conservación.

As categorías dos espazos protexidos segundo a IUCN son:

• Categoría Ia — Reserva natural estrita
• Categoría Ib — Área salvaxe
• Categoría II — Parque nacional
• Categoría III — Monumento natural
• Categoría IV — Área de hábitats ou xestión de especies
• Categoría V — Área terrestre ou marítima protexida
• Categoría VI – Área protexida cun uso sostible dos recursos naturais

Os elementos aos que se lle presta atención para definir como de interese de preservación unha área son a cantidade de especies en risco de extinción, as especies limitadas xeograficamente, as ensamblaxes de especies e o número de especies en risco e que coexisten e os tipos de ecosistema en perigo de desaparición e a súa integridade. As agregacións demográficas de especies, os refuxios ecolóxicos e as fontes de recursos, como alimentos ou puntos de reprodución serven para determinar as áreas tamén. A biodiversidade dos ecosistemas avalíase ao nivel da riqueza taxonómica e da variabilidade xenética das especies.

Espazos naturais por rexións

Europa

Véxase tamén: Rede Natura 2000.

Na Unión Europea creouse a Rede Natura 2000 entre todos os estados membros coa finalidade de garantir a supervivencia das especies de maior interese e en maior risco de extinción da Unión Europea. Esta rede de espazos protexidos componse de zonas especial de conservación (ZEC) e zona de especial protección para as aves (ZEPA). Os lugares de importancia comunitaria (LIC) son a primeira fase de declaración dun espazo, por parte dun estado membro, antes da súa catalogación como zonas especial de conservación (ZEC) na Unión. Desígnase baixo a lexislación da Directiva de Hábitats (Directiva 92/43/CE de 1992 coa que se crea a rede) e a Directiva de Aves.

En 2017 estaban catalogados dentro da Rede Natura 2000 europea máis do 18% do territorio terrestre e o 6% do mariño da Unión. Así é que é a maior rede de conservación de espazos naturais do planeta.

A rede ten por obxectivos protexer a especies e hábitats, manter e restaurar ecosistemas, conseguir unha agricultura, explotación forestal e pesca sostibles, combater as especies invasoras, reducir a perda de biodiversidade global.

España

Os espazos protexidos terrestres e marítimos dentro da soberanía do estado español réxense pola Lei 42/2007 do patrimonio natural e da biodiversidade. A lei ten por obxectivo a conservación e protección da diversidade biolóxica, a riqueza xeolóxica e a tradución cultural asociada a estes espazos. Na lei considéranse de interese de protección espazos naturais en risco ou con posibilidade de ameaza, ou espazos de interese ecolóxico, xeolóxico, paisaxístico ou outros.

A lei recolle cinco categorías de clasificación para os espazos:

• Parques: son lugares con ecosistemas, formacións xeomorfolóxicas ou outros valores que merecen a máxima atención. Inclúe a rede de parques nacionais.
• Reservas naturais: son lugares con ecosistemas con interese de preservación ben por estar baixo risco de preservación ben por ter elementos raros ou de interese xeral.
• Áreas mariñas protexidas: son áreas intermareais e submareais que singulares, con risco ou importancia de conservación.
• Monumentos naturais: son formacións peculiares que pola súa rareza ou beleza se lles outorga dereito de preservación.
• Paisaxes protexidos: son espazos do territorio que por elementos estéticos ou culturais, e segundo as regras do convenio europeo da paisaxe do Consello Europeo, merecen ser protexidos.

As comunidades autónomas do estado desenvolveron as súas propias lexislacións sobre dos espazos protexidos e en 2017 chegaban a ser máis de 40 figuras de proteccións. Segundo o seu marco xurídico, estes espazos están agrúpanse dentro de:

• Espazos naturais protexidos, que é un inventario nacional
• Espazos protexidos pola Rede Natura 2000
• Espazos protexidos por instrumentos internacionais, como as zonas húmidas de importancia internacional, a lista de patrimonio natural, áreas protexidas do convenio de protección do ambiente mariño do Atlántico do noroeste OSPAR, os xeoparques e reservas da biosfera da UNESCO e as reservas bioxenéticas do Consello de Europa.

A Lei 42/2007 recoñeceu a figura e importancia dos lugares de interese xeolóxico; definindo a xeodiversidade, o patrimonio xeolóxico e os xeoparques.

En España en 2017 os espazos naturais declarados supoñen o 28,03% (142 mil km²) da superficie terrestre e o 8,37% (84 mil km²) de superficie mariña. Seguindo a clasificación da IUCN, das 4,040 áreas protexidas só 13 espazos naturais son da categoría Ia e 61 da Ib.

Galicia

Artigo principal: Espazos protexidos de Galiza.

Dentro do marco estatal, a lexislación galega rexe que existen as seguintes figuras de espazos naturais:

• Reserva natural: en 2021 en Galicia non existía ningunha reserva natural declarada.
• Parque:
  • Os Parques nacionais, que son declarados polas Cortes do estado e xestionados polo goberno autonómico de Galicia. Só existe un parque nacional galego, que é o Parque Nacional marítimo-terrestre das Illas Atlánticas de Galicia.
  • Os Parques naturais, os declarados e xestionados polo goberno de Galicia. Existen declarados como tal a Baixa Limia - Serra do Xurés, o Complexo dunar de Corrubedo e lagoas de Carregal e Vixán, as Fragas do Eume, o Monte Aloia, o Invernadeiro e a Serra da Enciña da Lastra.
• Monumento natural: existen declarados como tal a praia das Catedrais, Carballa da Rocha, Costa de Dexo, Fraga de Catasós, Serra de Pena Corneira, Souto da Retorta, Souto de Rozabales, e o dobramento xeolóxico de Campodola-Leixazós.
• Zona húmida protexida: existen declaradas como tal (e dentro da Convención de Ramsar) o complexo das praias, lagoa e duna de Corrubedo, o complexo intermareal Umia - O Grove, A Lanzada, punta Carreirón e lagoa Bodeira, a lagoa e areal de Valdoviño, a ría de Ortigueira e Ladrido, a ría de Ribadeo.
• Paisaxe protexida: están declarados como tal os Penedos de Pasarela e Traba e o Val do río Navea.
• Espazo protexido da Rede Natura 2000:
  • Zonas especial de conservación (ZEC), composto por 59 espazos naturais.
  • Lugares de importancia comunitaria (LIC), 25 novos espazos propostos desde decembro 2011 para ascender á categoría de ZEC.
  • Zonas de especial protección para as aves (ZEPA), composto por 16 espazos naturais.
• Outras figuras locais:
  • Espazos naturais de interese local, compostos por 7 lugares.
  • Espazos privados de interese natural, composto por só un lugar.

A costa galega conta con áreas mariñas catalogadas como zonas de especial protección dos valores naturais, mais que son de competencia do estado polo réxime xurídico de costas vixente. Este é o caso das ZEPA e LIC Banco de Galicia e ZEPAs das Rías Baixas de Galicia, da Punta de Candelaria - Ría de Ortigueira - Estaca de Bares, da Costa de Ferrolterra - Valdoviño, da Costa da Morte e a das Rías Baixas de Galicia.

Así mesmo as outras figuras de orde internacional que existen no territorio galego son:

• As Zonas húmidas internacionais protexidas, froito do Convenio de Ramsar, e que están todos catalogados como zonas húmidas protexidas na lexislación galega.
• As Reservas da Biosfera que foron declaradas pola UNESCO. Arestora son Área de Allariz, As Mariñas Coruñesas e Terras do Mandeo, Gerês-Xurés, Os Ancares Lucenses e Montes de Cervantes, Navia e Becerreá, Ribeira Sacra, Serras do Oribio e Courel, Río Eo, Oscos e Terras de Burón e a Terras do Miño.
• As Áreas protexidas da Convención para a protección ambiental mariña do Atlántico Nordeste (OSPAR), que inclúe as augas galegas dentro da "rexión IV da Baía de Biscaia e Costa Ibérica".
• Os Xeoparques da rede mundial da UNESCO, que son áreas únicas e características no mundo en termos xeolóxicos polas súas formacións ou paisaxes e que se declaran cunha finalidade educativa e de protección. Nesta liña, Galicia tiña no 2019 16 lugares de interese xeolóxico de relevancia internacional, Global geosites, declarados pola Unión Internacional das Ciencias Xeolóxicas e a UNESCO, así como outros 75 lugares de interese xeolóxico.

Portugal

Artigo principal: Espazos protexidos de Portugal.

A lexislación portuguesa declara aos espazos naturais protexidos como áreas protexidas e establece para cada tipo unha regulación específica. A lei para este fin foi o decreto-lei 19/93 do 23 de xaneiro de 1993 e o posterior decreto-lei 142/2008, e nelas declaráronse as seguintes categorías de áreas protexidas:

• De ámbito nacional:
  • Parque nacional
  • Parque natural
  • Reserva natural
  • Monumento natural
  • Paisaxe protexida
  • Lugares de interese biolóxico
• De ámbito rexional ou local:
  • Parque natural rexional
  • Reserva natural local
  • Paisaxe protexida local
  • Área protexida privada

O seu único parque nacional é o da Peneda-Gerês. Conta con outros trece parques naturais: o Montesinho, Douro Internacional, Litoral Norte, Alvão, Serra da Estrela, Tejo Internacional, Serras de Aire e Candeeiros, São Mamede, Sintra-Cascais, Arrábida, Suroeste Alentejano e Costa Vicentina, Vale do Guadiana, e Ria Formosa. Portugal conta co seu 22.9% (21 mil km²) de superficie terrestre e 8,36% (144 mil km²) de superficie mariña protexido. 13 áreas son de categoría Ia da IUCN e 25 da Ib.

Véxase tamén