Historia do capitalismo

O tema da historia do capitalismo, na súa orixe, foi fonte de grandes debates sociolóxicos, económicos e históricos desde o século XIX. Tanto os mercadores coma o comercio existen desde que existe a civilización, pero o capitalismo como sistema económico, en teoría, non apareceu ata o século XVI en Inglaterra substituíndo ao feudalismo. Segundo Adam Smith, os seres humanos sempre tiveron unha forte tendencia a "realizar trocos, cambios e intercambios dunhas cousas por outras". Desta forma ao capitalismo, do mesmo xeito que ao sistema de prezos e a economía de mercado, preténdeselle atrubuír unha orixe espontánea ou natural dentro da idade moderna.

Fernand Braudel sitúa as orixes do capitalismo na Idade Media, nalgunhas pequenas cidades comerciantes.

Este impulso natural cara ao comercio e o intercambio foi acentuado e fomentado polas Cruzadas que se organizaron en Europa occidental desde o século XI ata o século XIII. As grandes travesías e expedicións dos séculos XV e XVI reforzaron estas tendencias e fomentaron o comercio, sobre todo tras o descubrimento do Novo Mundo e a entrada en Europa de inxentes cantidades de metais preciosos provenientes daquelas terras. A orde económica resultante destes acontecementos foi un sistema no que predominaba o comercial ou mercantil, é dicir, cuxo obxectivo principal consistía en intercambiar bens e non en producilos. A importancia da produción non se fixo patente ata a Revolución industrial que tivo lugar no século XIX.

Con todo, xa antes do inicio da industrialización aparecera unha das figuras máis características do capitalismo, o empresario, que é, segundo Schumpeter, o individuo que asume riscos económicos non persoais. Un elemento chave do capitalismo é a iniciación dunha actividade co fin de obter beneficios no futuro; posto que este é descoñecido, tanto a posibilidade de obter ganancias como o risco de incorrer en perdas son dous resultados posibles, polo que o papel do empresario consiste en asumir o risco de ter perdas ou ganancias.

O camiño cara ao capitalismo a partir do século XIII foi achandado grazas á filosofía do Renacemento e da Reforma protestante. Estes movementos cambiaron de forma drástica a sociedade, facilitando a aparición dos modernos Estados nacionais (e posteriormente o Estado de dereito como sistema político e o liberalismo clásico como ideoloxía) que proporcionaron as condicións necesarias para o crecemento e desenvolvemento do capitalismo nas nacións europeas. Este crecemento foi posible grazas á acumulación do excedente económico que xeraba o empresario privado e á reinversión deste excedente para xerar maior crecemento económico, o cal xerou industrialización nas rexións do norte.

Diversas lecturas

Adam Smith prefigurou o que logo se chamaría capitalismo como a extensión a toda a sociedade da división do traballo baseada nun intercambio comercial codependente dun momento histórico do desenvolvemento industrial que posibilita a existencia dun excedente de riqueza transformable en capital produtivo. Karl Marx comprendeu este sistema de produción como unha etapa da historia da humanidade caracterizada por "revolucionar constantemente as forzas produtivas", unha constante loita de clases disputándose un poder que se volveu enteiramente económico e a libre propiedade privada sobre o capital, símbolo do triunfo da burguesía sobre a nobreza, destinada a ser derrocada polo produto da crecente separación industrial entre o capital e o traballo: o proletariado como a primeira clase sen economía propia, negación de toda sociedade con clases que fai necesario o paso ao socialismo. Os sociólogos alemáns de principios do século XX puxeron por diante os fenómenos culturais e relixiosos para explicar a urxencia do capitalismo como condición de posibilidade dunha revolución permanente dos medios de produción; Werner Sombart asóciao coa mentalidade xudía (cuxo primeira análise cultural fixera Marx), Max Weber comprendéndoo como consecuencia indirecta dunha ética protestante da cal se desliga finalmente nunha pura ética capitalista. Máis recentemente historiadores, como Fernand Braudel, interesáronse pola evolución a longo tempo desta "civilización" remontándose ata a Idade Media.

Axiña ao falar dela, a historia do capitalismo xera numerosas polémicas, suxeita á confrontación entre as grandes correntes políticas e económicas sobre temas como imperialismo, colonialismo, desigualdade social, crise económica, explotación, pero tamén democracia, liberdade, desenvolvemento, dereitos civís, riqueza e abundancia; sendo os termos que xorden no debate.

Orixes dunha civilización

O capitalismo medieval

A gran canle de Venecia, por Turner (v.1835).

Para Fernand Braudel (a Dinámica do capitalismo, 1985), o capitalismo é unha "civilización" con raíces antigas, xa coñecendo horas prestixiosas, tales como as grandes cidades-estado comerciantes: Venecia, Anveres, Xénova, Ámsterdan etc., pero as actividades son minoritarias ata o século XVIII. Werner Sombart (O capitalismo moderno, 1902) data a urxencia da civilización burguesa e do espírito de empresa no século XIV, en Florencia.

Comercio medieval

Así como o amosa Braudel, atopamos na Idade media as primeiras manifestacións do capitalismo comercial en Italia e nos Países Baixos. O comercio marítimo con Oriente, en resposta ás cruzadas, enriqueceu ás cidades italianas, mentres que nos Países Baixos foi á desembocadura do Rin, que facía o lazo entre Italia e Europa do Norte, dominada pola Liga Hanseática. Nas grandes cidades, os vendedores de panos e das sederías adoptan métodos capitalistas de xestión. Efectúan vendas por xunto, establecen mostradores e venden os seus produtos en conxunto nas grandes feiras europeas. Abastécense de materias primas tanto en Europa como no Levante. Nesta época turbada da Idade media, axustan os seus pagos por letras de cambio, menos perigosas que o transporte de metais preciosos. Desta forma, loxicamente desenvólvense, en paralelo do capitalismo comercial, as primeiras actividades bancarias do capitalismo financeiro: depósitos, préstamos sobre pezas, letra de cambio, seguros para as embarcacións.

Estes capitalistas enriquécense estendendo a súa influencia económica sobre o conxunto do Occidente cristián, creando así o que Braudel chama unha "economía-mundo". Na súa análise, Braudel distingue a "economía de mercado" do capitalismo, este último constituíndo un tipo de "contra mercado". Segundo el, a economía de mercado (é dicir a economía local naquela época) está dominada polas regras e os cambios leais, porque sometida á competencia e á transparencia relativa, o capitalismo intenta evitalo no comercio afastado co fin de librarse de regras e de desenvolver cambios desiguais como novas fontes de enriquecemento.

Podemos observar que desde a Antigüidade, sistemas idénticos foran postos en práctica polos fenicios, gregos, os cartagineses e os romanos. Estes sistemas foron marcados no entanto máis polo imperialismo e o escravismo que polo capitalismo. A través do mundo, outras formas de capitalismo comercial desenvolvéronse de xeito precoz na época feudal (baixo a dinastía Ming na China, por exemplo).

Vida urbana

Nas grandes cidades especializadas de Europa, o artesanado, dirixiuse esencialmente cara á exportación, está dominado polos grandes comerciantes e pañeiros, aínda que as relacións económicas entre artesáns e vendedores se emparientan no salariado. Os comerciantes controlan á vez a adquisición de materias primas río arriba e a venda dos produtos terminados río abaixo.

A poboación urbana xa se diferenza en varias clases económicas distintas e ricas para algúns, pobres para outros. A cidade de Florencia é o exemplo perfecto: atopamos alí moi cedo a banqueiros que desenvolven sucursais a través de Europa e escravizan a industria en procura do seu proveito. Entre eles grandes familias, tal é o caso dos Medicis, quen crean as primeiras relacións "privilexiadas" entre o mundo dos negocios e o mundo político.

Tamén neste período o matemático Luca Pacioli fixa as bases do comercio ao crear os estados financeiros nos que se fixa a terminologia e o xeito de calcular as relacións comerciais básicas, polo cal Florencia brillase durante moito tempo como o principal centro bancario de Europa

Aparición das bolsas a finais da Idade Media

Segundo Fernand Braudel, a aparición das primeiras Bolsas ocorre no século XIV nestas cidades italianas onde o comercio é permanente (contrariamente ás feiras medievais que se celebran sobre períodos limitados) e onde se concentran o esencial das actividades financeiras.

É no entanto a creación en 1409 da Bolsa de Bruxas, un hotel dedicado ao intercambio de mercancías, letras de cambio e efectos de comercio, que marca un punto de inflexión no desenvolvemento das actividades financeiras. O praza imponse rapidamente grazas á abertura do seu porto, grazas á fama das súas feiras comerciais e grazas ao clima de tolerancia e de liberdade que aproveitan vendedores e investidores de todo orixe. Son os mesmos triunfos que permitirán logo á praza de Anveres (creada en 1460) desenvolverse ao principio do Renacemento. Podíase ler no seu frontispicio: Ad usum mercatorum cujusque gentis ac linguae ("Para uso dos vendedores de todos os países e de todas as linguas").

Renacemento e Reforma

A ética protestante

Max Weber (na súa obra A Ética protestante e o espírito do capitalismo escrita en 1904/05) considera que a urxencia do capitalismo moderno data da Reforma. Tendo como base unha acta sociolóxica, vincula o espírito do capitalismo moderno á mentalidade protestante e veo pois como o resultado dunha evolución lenta nacida da Reforma, e máis xeralmente dunha evolución relixiosa que se fai no sentido dun "desencanto da xente". Observamos por outra banda que formas esporádicas de capitalismo financeiro foran desenvolvidas desde hai moito tempo polos longobardos e os xudeus, non sometidos ás coaccións relixiosas do catolicismo. É por outra banda a estes últimos que Werner Sombart (O Capitalismo moderno) atribuirá o xénese do capitalismo moderno.

Segundo Weber, o capitalismo occidental corresponde á aparición dun espírito novo, dunha revolución cultural. Weber empregou entón o termo capitalismo moderno "para caracterizar a procura racional e sistemática do proveito polo exercicio dunha profesión". Máis que a riqueza, cuxo desexo non é novo, é o espírito de acumulación que se impón como vector de ascensión social.

Esta nova ética difúndese grazas á urxencia de novos valores: o aforro, a disciplina, a conciencia profesional. Esta última permite por exemplo a aparición dunha elite obreira que, máis aló do salario, preocúpase da calidade da súa obra. O traballo faise un fin en si. En paralelo emerxe un personaxe emblemático, o empresario, que busca un éxito profesional proveitoso á sociedade en conxunto.

O contexto favorable para esta evolución dos valores é o da Reforma. Para Max Weber, a ética do oficio vén do luteranismo que anima a cada crente a seguir a súa vocación, e que fai do éxito profesional un signo de elección divina. En efecto, os crentes ordinarios, sabendo que non teñen a mestría da súa salvación (lóxica da predestinación), intentan ardentemente atopar na súa vida privada os signos desta predestinación, como o éxito profesional, co fin de atenuar a súa angustia enfronte da morte e fronte do xuízo que a segue. Doutra banda o informe directo a Deus preconizado pola relixión protestante acelera o proceso de "desencanto do mundo" (Suprimindo o número de prácticas relixiosas por exemplo), o que concorre á urxencia da racionalidade. Xa, Karl Marx observara un proceso de desengano escribindo:

"A burguesía (...) Afogou os calafríos sacros do éxtase relixioso, do entusiasmo caballeresco, do sentimentalismo a catro céntimos nas augas xeadas polo cálculo egoísta."

Manifesto do Partido Comunista, 1848.

Esta racionalización permite a aparición de novos dogmas que fundan o espírito do capitalismo:

"A repugnancia no traballo é o síntoma da ausencia de graza.",

"O tempo é precioso, infinitamente porque cada hora perdida é subtraída do traballo que concorre á gloria de Deus."

Max Weber, A Ética protestante e o espírito do capitalismo.

Max Weber ilustra os seus propósitos nun texto de Benjamin Franklin, revelador segundo el das novas mentalidades:

"O que perde cinco xilins perde non só esta suma, senón que tamén todo o que podería gañar utilizándoo nos asuntos, o que constituirá unha cantidade de diñeiro considerable, a medida que o home novo envelleza."

Advice to a young tradesman, 1748.

As teses de Weber foron moi criticadas. O lazo entre o dogma da predestinación e o espírito do capitalismo é moi paradoxal, debido a que un fiel ten que buscar signos de elección mentres que o dogma afirma a predestinación como é de todas as maneiras impenetrable. Historiadores invalidan esta concomitancia de ambos os fenómenos (Braudel por exemplo, que data o capitalismo nun período anterior á Reforma).

O espírito de innovación

A Biblia de Gutenberg (1450?1454), unha das primeiras producións estandarizadas en gran número.

Segundo Lewis Mumford (Técnicas e civilizacións, 1950), o sistema técnico do Renacemento anuncia o futuro económico do mundo occidental.

O século XV vive por exemplo a posta a punto da imprenta en caracteres móbiles (a "tipografía") de Gutenberg. Coidadoso de preservar mentres pode os segredos das súas procuras, forzado a préstamos monetarios importantes, é en certo xeito o arquetipo dos futuros capitalistas. O seu obxectivo é responder a unha petición insatisfeita: a petición de cultura dos espíritos cada vez menos analfabetos do Renacemento. Se era preciso facer publicacións en grande escala de libros maiores, rapidamente vai xurdir a petición de realizar unha produción máis diversificada. A difusión da Biblia a uso persoal contribúe ao voo da Reforma, mentres que esta aumenta a cambio a demanda. En parte permitida polos progresos da metalurxia, a tipografía abastécelle a cambio de documentos. Interese pola mecánica, as primicias da "standardización", producións de grandes series, preocupacións da "produtividade" e o espírito de innovación... Aínda que haberá que esperar para ver avances similares na industria téxtil e así estimular o desenvolvemento industrial, a imprenta mostra ben que a raíz do capitalismo é máis antiga. Respecto da imprenta, Max Weber fai ver que xa existía desde hai moito tempo na China e seguramente na India, pero como numerosas técnicas, herdadas ás veces da Antigüidade (a forza do vapor foi coñecida por exemplo no Antigo Exipto), debeu esperar para poder inserirse nun conxunto de técnicas coherentes e complementarias para poder imporse. Non o fixo por outra banda sen atopar oposición, particularmente por parte dos copistas medievais.

Cara a un novo sistema técnico

O novo sistema técnico que xorde no Renacemento permite a irrupción de certos principios do capitalismo moderno como o melloramento da produtividade, a economía de man de obra, o aumento da produción en volume e a súa diversificación, e ata o investimento. Apóiase nalgunhas innovacións como o alto forno, a imprenta ou o sistema biela-manivela, o aumento en potencia dos grandes sectores industriais (metalurxia, explotación mineira) e a utilización corrente dunha fonte de enerxía (hidráulica). Este sistema, que persistirá ata mediados do século XVIII, arrastrará a adopción dun sistema social que servirá para sementar o inicio dun capitalismo nacente e enterrar un réxime feudal que non sabería inscribirse nesta mudanza en profundidade.

O mercantilismo

Artigo principal: Mercantilismo.

A partir do século XVI, o pensamento económico deixa de estar dominado polos teóloxos, senón polos pensadores laicos que se preocupan en primeiro lugar da forza do Estado: os mercantilistas. Co fin de asegurar a expansión da riqueza do Príncipe, os valores relixiosos son esquecidos. Pouca importancia ten que a usura sexa un pecado ou non, os gobernantes non se preocupan máis que tal ou cal política comercial sexa ou non cristiá: só conta a Razón de Estado. Este pensamento non é o do capitalismo, xa que se preocupa só da importancia da forza do Estado e non do desenvolvemento da riqueza particular. No entanto, primeiro porque contribúe eliminando os valores relixiosos, logo porque pode atopar interese no desenvolvemento dos asuntos particulares, prepara as evolucións futuras. A miúdo a creación de monopolios polo Estado constituía un compromiso entre o enriquecemento dos vendedores e o involucramento da forza pública nas actividades máis lucrativas. Foi por exemplo o caso das diferentes Compañías de Indias.

Evolucións xurídicas e monetarias

Unha «obrigación» da Compañía Holandesa das Indias Orientais, emitida en 1623.

No século XVII, Holanda adquire importantes factorías na India e desenvolve o comercio das especias, da pementa en particular; estableceuse no Xapón e comercia coa China. Faise o novo centro da "economía-mundo" segundo Braudel. En 1602, funda a primeira Compañía das Indias Orientais: é a primeira gran "sociedade por accións". Os seus dividendos a miúdo ascendían do 15, ata 25%. De 3100 floríns, as accións subiron ata os 17000 floríns a finais do século. Estas accións estiveron sometidas a especulacións incesantes, alimentadas polos rumores máis infundados, ata por campañas organizadas de desinformación. A Compañía emitiu tamén obrigacións. A Compañía Británica das Indias Orientais tomaría despois o relevo e o modelo inspira a creación de compañías na industria metalúrxica na téxtil, no papel etc.

Saída dos veleiros da Compañía Holandesa das Indias Orientais, por Hendrick Cornelisz (v.1630?1640).

En paralelo, o fluxo de ouro desde as colonias de América permite a partir do século XVI unha estimulación dos cambios, un perfeccionamento dos métodos de pago e das técnicas monetarias. As primeiras moedas divisionarias son golpeadas, as moedas fiduciarias vivirán unha expansión importante, os primeiros billetes aparecen. No resto do mundo, os cambios quedan limitados polo uso de "moedas metálicas na infancia".

Holanda coñece tamén a primeira burbulla especulativa da Historia, a Tulipomanía. Nos anos 1630, o prezo dos tulipáns vive un encarecemento forte, ao alcanzar ás veces o bulbo do tulipán o prezo dunha casa burguesa. Cando isto se volveu manifestamente irracional, o primeiro crack da Historia produciuse.

A urxencia do capitalismo

O Síndico dos pañeros, por Rembrandt (1662). Obra de encarga, simboliza tanto o éxito da burguesía así como a puxanza de Ámsterdan

No entanto, a urxencia do capitalismo é asociada máis a miúdo coas primicias da revolución industrial, e en particular ao século XVIII. As formas modernas de propiedade privada dos medios de produción e de salariado desenvólvense durante este período.

Evolución das relacións sociais

Durante o período artesanal, o capitalismo coñece formas anteriores á fábrica ou a manufactura. A agricultura induce períodos de actividade débil (a tempada morta sobre todo) e os fabricantes das cidades interésanse rapidamente por esta man de obra regularmente ociosa. O traballo a domicilio, ou "domestic system", vai desenvolverse. Permítelles aos artesáns e fabricantes cederlles en subcontacto unha parte da súa produción ás familias campesiñas. No marco máis específico de "putting-out system", os empresarios abastecen aos traballadores rurais (e sempre a domicilio) de materias primas, ata instrumentos, logo veñen para recuperar a cambio dun salario o produto transformado, que será ás veces terminado nos talleres urbanos. Este sistema ten, por exemplo, un interese superior no marco da produción téxtil. Se non se pode cualificar tales métodos de capitalistas, son moi anunciadoras das futuras relacións sociais entre empresarios e asalariados.

Signos de declive do artesanado

O spinning-jenny de James Hargreaves, inventado en 1765, decuplicaba a produtividade do hilandero; 20000 foron vendidas antes de 1790.

As innovacións de principios da revolución industrial quedan accesibles aos pequenos artesáns (cf. imaxe do "spinning-jenny" á beira) e aínda non requiren a concentración do capitalismo industrial. Asistimos con todo ás primeiras grandes concentracións esporádicas, sen lazo co maquinismo vinculadas a producións particulares, por exemplo como a impresión sobre tea. Esta última necesita terreos estendidos co fin de blanquear as teas, pezas inmensas onde secalos. Require ferramentas diversificadas e complexas, e arrastra cantidades importantes de teas e colorantes. Tras isto, necesita a reagrupación de obreiros especialistas en tarefas distintas. Finalmente, as numerosas formas de producións, aínda non mecanizadas, levan as primeiras grandes concentracións de capitais e de man de obra.

A cuestión da accesibilidade do capital aos máis humildes é esencial na análise marxista. En efecto, Marx distingue dúas formas diferentes de propiedade privada: a do traballador que posúe a forza de traballo e véndea ao capitalista e a burguesía que posúe os medios de produción e emprega a forza de traballo dos proletarios. A primeira forma histórica corresponde ao desenvolvemento do artesanado e da pequena agricultura. A segunda forma, vinculada á apropiación dos medios de produción pola burguesía (ou a nobreza), permite a aparición da grande industria, as grandes propiedades agrícolas, do traballador asalariado e pois do conxunto dos mecanismos que fundan o modo de produción capitalista.

Apropiación das terras

No campo, o sistema feudal perdura moito tempo (a servidume é abolida só en 1861 en Rusia, o que o fai un caso excepcional). En 1727, a Enclosure Act (Acta de campos pechados) permite aos "lords" británicos apropiarse e cercar os campos. Antes, a propiedade volvía aos municipios, e os campos foron explotados polo conxunto dos campesiños locais quen xuntos sacaban proveito das colleitas. No entanto os primeiros campos pechados son máis antigos e datan do século XV. Os trastornos que provocan xa marcan os espíritos da época: Thomas More xa denuncia en Utopía (1516) as consecuencias sociais dos balbuceos do capitalismo nacente e describe un mundo alternativo, un imaxinario marcado por un estilo de vida que se emparenta co comunismo. O longo proceso de cercado de campos e o imposto dos dereitos de propiedade sobre os campos vai crear unha distinción nítida entre o propietario e o asalariado (os antigos pequenos explotadores fanse os asalariados dos "landlords"). Francia coñece neste campo un fenómeno diferente ao principio do século XIX: o Código Civil de Francia, que dispersa as terras entre os herdeiros no momento da defunción, freando o desenvolvemento das grandes propiedades do capitalismo agrícola.

Primeira páxina da edición orixinal do Código Civil Francés de 1804.

En plena transición demográfica, esta apropiación é o feito dun interese novo para o mundo agrario por parte das elites británicas, que desexan desenvolver unha agricultura a alto rendemento, e lucrativa, baseándose no modelo de Holanda e de Flandres. Esta apropiación levará inmediatamente unha actividade e investimentos importantes, polo mesmo feito da instalación das cercas. Sobre o modelo das Illas Británicas, a propiedade privada das terras esténdese a través de Europa e das Américas, non sen atopar oposicións, particularmente morais:

"O primeiro que, habendo valado un terreo, ocorréuselle dicir: isto perténceme, e atopou xentes o suficientemente simples para crerlle, foi o verdadeiro fundador da sociedade civil. Cantos crimes, mortos, miserias e horrores non evitaria ao xénero humano o que, arrincando as estacas ou enchendo o foso, gritase aos seus semellantes: gardadevos de escoitar a este impostor; estades perdidos se esquecedes que os froitos son de todos e que a terra non é de ninguén"

Jean-Jacques Rousseau, Discursos sobre a orixe e os fundamentos da desigualdade nos homes. Segunda parte. 1755

A lexitimidade histórica do capitalismo agrario esencialmente atópase no seu efecto directo: a revolución agrícola. Así como o mostrou Max Weber, a introdución da idea de proveito individual permitiu a urxencia do racionalismo na produción, a fonte principal da produtividade:

"Cando os froitos de todos son e que a terra non pertence a ninguén, a terra produce só arbustos e bosques."

Jean-Baptiste Say

Os progresos da agricultura capitalista foron necesarios para alimentar a poboación e o crecemento exponencial (o que pasa en Gran Bretaña, a poboación aumenta de 6 a 18 millóns entre 1750 e 1850) facía temer aos máis pesimistas (Thomas Malthus en particular) sobre un fin desastroso.

A chegada política do capitalismo

Segundo Braudel, o capitalismo pode establecerse profundamente só alí onde as leis io permiten e aseguran a súa abertura:

"Hai condicións sociais que empuxan e danlle éxito ao capitalismo. Este esixe certa tranquilidade do orde social, así como unha certa neutralidade, ou debilidade, ou compracencia do Estado."

A Dinámica do Capitalismo.

A constitución de economías capitalistas tales como as coñecemos supuxo entón importantes cambios lexislativos que instauraban a propiedade privada do capital e un mercado do traballo. Estes cambios son só a manifestación da toma do poder no seo do Estado pola burguesía, unha das etapas esenciais da loita de clases.

Propiedade privada e medios de produción

En Gran Bretaña, o voto do Enclosure Act marca a chegada da propiedade privada do capital, é seguido no século XIX da liberalización do accionariado. En 1825, a Bubble Act, que limitaba o tamaño das empresas, é revogado. En 1856, a creación de sociedades anónimas é liberada de toda coacción. É o principio da dominación das teorías do laissez faire (deixar facer), desexando limitar a intervención do Estado na economía: ideoloxía difundida en Gran Bretaña polos autores da escola clásica inglesa.

En Francia, en resposta aos movementos revolucionarios da capital, os castelos dos campos son asaltados a fins de xullo de 1789 polos campesiños que discuten a propiedade señorial. Na noite do 4 de agosto de 1789, os privilexios da nobreza son abolidos e a facenda é aberta desde entón á burguesía, mentres que a desaparición de numerosos impostos do Antigo Réxime permite de (re)lanzar o investimento. O 26 de agosto, a propiedade privada, "baixo os auspicios do Ser supremo", é recoñecida na Declaración dos dereitos do home e do cidadán como un dereito inalienable.

Nos Estados Unidos, desde a colonización, a propiedade privada das terras foi a regra. No entanto, a lexislación americana puido mostrarse moi favorable cara aos menos ricos e soubo, grazas á inmensidade do territorio, facer da propiedade privada da terra unha noción fundamental defendida polos máis humildes (non escravos). Unha lei de 1862 concédelles en efecto a propiedade privada de 160 agrimensuras aos pioneiros. A Homestead Act, ofrece un xardín para que cultiven os europeos desprovistos, estimulando os fluxos migratorios cara aos Estados Unidos.

Mercado do traballo

En Gran Bretaña, os economistas clásicos de finais do século XVIII e de principios de século XIX van concentrar as súas críticas nas leis establecidas co fin de permitir a urxencia de leis que favorezan o mercado. Herdados do século XVII, as poor laws británicas ofrecían polas parroquias unha asistencia aos indixentes outorgándolles un traballo de workhouses, ata lles daban de esmola algúns produtos necesarios para a súa supervivencia. Os grandes clásicos da economía (Adam Smith, Thomas Malthus e David Ricardo) ensañaronse contra este sistema que impediría a mobilidade dos traballadores. En 1834, a case derrogación destas leis forza aos pobres a mudarse á cidade co fin de evitar a fame, atopando pola venda da súa forza de traballo os recursos necesarios para a súa supervivencia.

En Francia, a constitución do mercado do traballo e a liberdade dos capitais é permitida en xuño de 1791 pola Loi Lle Chapelier, que prohibe toda liberdade de asociación: corporacións, asociacións e coalicións (é dicir sindicatos e paros).

Nos Estados Unidos, é a 13º emenda da Constitución que abole a escravitude o 18 de decembro de 1865, que conclúe a liberalización do traballo en conxunto dos sectores de actividade.

Historia do capitalismo moderno

Introdución

A máquina a vapor, exemplo típico da necesaria concentración dos capitais.

Mentres que a lexislación favorecia a burguesía, a revolución industrial embalavase a inicios do século XIX. As producións cada vez máis importantes en volume, e os produtos cada vez máis complexos, necesitan investimentos cada vez máis grandes. É o caso na industria nacente, pero tamén na agricultura onde as grandes máquinas (as segadoras trilladoras desde 1834) fan a súa aparición. A desviación crecente entre o custo destas máquinas e os salarios, así como a limitación dos bens comúns e a dureza do traballo, contribúen segmentando a sociedade en dous grupos moi distintos: os propietarios do capital, e aqueles aos que Marx chamará máis tarde os "proletarios". As fábricas desenvólvense, os campesiños son levados desde os seus campos para reunilos nas cidades e vender a súa forza de traballo na industria.

Nun século, o triunfo do capitalismo industrial transformou unha sociedade tradicional, rural e agrícola, nunha sociedade urbana e industrial. O éxodo rural, combinado na explosión demográfica, despoblou os campos e os obreiros chegaron para amontoarse nos suburbios das grandes cidades industriais. Esta concentración humana, asociada coa miseria obreira e coa desocupación (a "armada de reserva" descrita por Marx), contribúe á urxencia da conciencia de clase no seo do proletariado. Antes unha miseria agrícola polo menos igual, posiblemente a miúdo peor non arrastraba tales problemas sociais por mor da ausencia de concentración. As paisaxes transformáronse profundamente, as "cidades fungo" multiplícanse, os grandes centros económicos reconstruíronse (París por Haussmann), as rexións carboeiras son desfiguradas, entre outros cambios tormentosos.

Sempre ao plano social, o "capitalismo xerencial" (Alfred Chandler, A man visible dos xerentes) que emerxe á volta dos dous séculos provoca novas distincións entre "propietarios", "empresarios", "obreiros" e "xerentes". Desde entón, os proveitos dos propietarios son cada vez menos lexítimos e se emparentan a unha renda, xa que non é máis que a remuneración do seu talento como emprendedor. No entanto, as familias ricas de rentistas son substituídas por empresarios de xenio dados a fins do século XIX (Siemens, Edison, Ford e máis recentemente Bill Gates), como a foi no seu tempo a nobreza.

Logo da Segunda Guerra mundial, un período de forte crecemento económico, "Trinta Gloriosos" (Jean Fourastié) en Francia, leva a numerosas economías do Norte á sociedade de consumo, mentres que se impón unha clase media, mentres que os niveis de vida tenden a uniformarse.

O último cuarto do século XX é marcado pola abertura crecente dos mercados financeiros e pola nivelación dos niveis de vida. Os accionistas minoritarios multiplícanse, o accionariado asalariado desenvólvese, así como os fondos de pensións nos países anglosaxóns. Pero sobre todo, a finais do século XX é marcado pola caída do sistema económico alternativo exercido nos países do "bloque comunista" (entre os que algúns consideran que constituían de verdade unha forma estatal do capitalismo) tendo en diante economías de transición. O capitalismo entón é dominante baixo a súa forma liberal, pero sectores con modos diferentes de funcionamento coexisten (economía social, economía pública, profesións liberais), estas representan entre o 50 e o 60% do PIB nos países desenvolvidos, o que fai relativo o peso da economía capitalista nestas sociedades.

Asentamento da economía de mercado

Segundo Karl Polanyi, The Great Transformation (A gran transformación (en galego)), Occidente coñeceu desde finais do século XV, unha xeneralización das relacións do mercado. Nota con todo que a preponderancia destes sobre as relacións tradicionais, baseadas por exemplo no don, a servidume, o traballo en equipo vólvese efectiva só no século XIX. É en efecto durante este período cando se coloca en Occidente unha civilización cuxa economía repousa no mercado autorregulador, o Estado liberal, o patrón ouro como o sistema monetario internacional, e o equilibrio das forzas desde o fin das guerras napoleónicas.

Para describir esta transformación, K. Polanyi repite o exemplo do xurdimento do mercado do traballo en Gran Bretaña. O sistema tradicional encadraba o traballo debido a importantes restricións xurídicas. As corporacións impuñan regras, máis baseadas no costume que nas leis do mercado, afectando tanto as relacións entre donos, compañeiros e aprendices, como as condicións de traballo ou os salarios. Estes últimos foron por exemplo anualmente avaliados por funcionarios.

Pero cara a 1795, xuíces de Speenhamland, un pobo de Gran Bretaña, decidiran conceder complementos de salarios, ata unha renda mínima aos indixentes. Esta decisión inspirou Gran Bretaña enteira e a instauración dun mercado do traballo, baseado na idea liberal que só o traballo debe ser fonte de renda, topábase coa idea caritativa que quenqueira ten un "dereito a vivir". Este obstáculo, criticado polos clásicos da economía e algúns filósofos utilitaristas foi finalmente levantado en 1834 coa desaparición das poor laws.

O dogma do mercado autoregulado imponse entón en Gran Bretaña (e máis tarde no Reino Unido), e é completado por novas medidas que van formar un sistema coherente propicio para a expansión do gran capitalismo. Co fin de garantir a regulación do mercado, indexase a emisión monetaria sobre o respaldo-ouro en 1844. Esta disciplina monetaria, adoptada pola inmensa maioría das nacións na segunda metade do século XIX permite a estabilización, ou a autorregulación, ao seguir balanzas de pagamentos, o principio dos puntos de entrada e de saída do ouro. Este rigor monetario induce unha deflación continua no século XIX que levará a unha redución proporcional dos salarios nominais (co fin de garantir os proveitos), que só as duras leis do mercado poden imporlles aos traballadores. Tamén, co fin de garantir unha estabilidade do poder adquisitivo dos traballadores, a pesar da redución dos salarios nominais, o libre comercio imponse como medio de alimentar a baixa dos prezos pola importación de produtos estranxeiros a menores custos, desde a abolición das Corn Laws (leis proteccionistas sobre o trigo) en 1846.

Séculos XIX e XX: historia da empresa

O capitalismo faise no século XIX esencialmente familiar (fóra dalgunhas grandes sociedades xa evocadas). Os nomes das grandes familias máis coñecidas industriais e financeiras nos nosos días evocan sempre este período: Rothschild, Schneider, Siemens, Agnelli etc. É nunha óptica familiar que se desenvolve o gran capitalismo: ponse de acordo para evitar a dispersión da empresa entre os herdeiros, mentres que as "fusións" da época fanse pola intervención de alianzas matrimoniais.

Na segunda metade do século, unha nova burguesía imponse, non a das propietarias pero si a dos diplomados. En Francia por exemplo, as Grandes Escolas abastecen o esencial dos novos empresarios (Armand Peugeot, André Citroën etc.). Pero a chegada destes diplomados á cabeza das grandes empresas non quebranta con todo a tradición familiar:

"Nun caso que figura repetido a miúdo nas novelas, o enxeñeiro brillante podía suceder ao patrón logo de haberse casado coa súa filla."

(Patrick Verley)

O desenvolvemento da lexislación sobre as sociedades anónimas (liberalización total en 1856 no Reino Unido, 1867 en Francia e 1870 en Prusia), progresivamente permite aos capitais anónimos xuntarse ás grandes dinastías industriais.

En Capitalismo, socialismo e democracia (1942), Joseph Schumpeter advirte que estas evolucións xurídicas farán finalmente desaparecer a función de empresario-innovador e que "ao romanticismo das aventuras comerciais antigas sucede[rá] o prosaísmo". A desaparición do empresario, entendido no sentido do século XIX, leva segundo Schumpeter á desaparición da iniciativa capitalista. A "evaporación da substancia da propiedade" prexudica á vitalidade da economía, e á parte os seus mesmos éxitos, "a evolución capitalista, substituíndo a un paquete de simples accións nas paredes e ás máquinas dunha fábrica, desvitaliza a noción de progreso". Finalmente, Schumpeter teme que o capitalismo desapareza en proveito do socialismo.

No século XX, as evolucións das producións, o talle das empresas e a complexidade da súa xestión empuxan a numerosos economistas a anunciar o fin do poder dos propietarios do capital en proveito dos "xerentes". John Kenneth Galbraith preve que o poder no seo da empresa pasa "de modo inevitable e irrevogable, do individuo ao grupo, porque o grupo é o único en posuír as informacións necesarias para a decisión. Aínda que os estatutos da sociedade anónima colocan o poder nas mans dos seus propietarios, os imperativos da tecnoloxía e da planificación desposúenos para transmitilos á tecnoestructura". Prestamos asistencia a unha "revolución xerencial" (corporate revolution), onde o xerente toma a substitución do empresario. Os equilibrios entre os diferentes caracteres do capitalismo sutilmente o transformarón: o obxectivo esencial é en diante menos o proveito (que preocupaba ao empresario propietario) e os dividendos (preocupacións do accionista) que a ampliación da empresa e da súa prosperidade, entre as que dependen a remuneración e o prestixio dos xerentes. A acumulación do capital faise a nova prioridade.

As evolucións máis recentes da empresa tradúcense no entanto nun regreso á forza dos propietarios. O accionista volve ser a finalidade da empresa. Non se trata xeralmente máis dun individuo, senón a miúdo dun fondo de investimento ou de fondos de pensións, ou de bancos encargados de facer frutificar o aforro dos depositantes, esixentes que sexan pequenos ou grandes. A lóxica da "rendibilidade financeira" repite a vantaxe sobre a da rendibilidade económica. Máis en condicións de cumprir estes novos obxectivos quedan os xerentes que, aínda que habendo perdido o seu poder de orientación en proveito do que se chamará en diante o "goberno de empresa" corporate governance, obteñen salarios sempre maiores.

Certos economistas discuten esta nova forza dos accionistas no seo da empresa. Para Joseph Stiglitz (Cando o capitalismo perde a cabeza, 2004) as empresas están sempre nas mans dos xerentes e dos contables que non abastecen aos accionistas dos datos efectivos sobre a saúde das empresas e non vacilan en roubar a estes últimos vía manobras financeiras incomprendidas, en particular a distribución de stock-option.

Séculos XIX e XX: capitalismo e salario

A máquina contra o obreiro?

Esta problemática faise ilustre desde os principios da primeira revolución industrial. As modificacións do traballo e da súa organización procreadas pola chegada de máquinas significa para os traballadores unha fonte de desemprego, pero sobre todo de degradación. Adam Smith (Investigación sobre a natureza e as causas da riqueza das nacións, 1776) recoñece que o desenvolvemento das maquinas e a división do traballo embrutecen aos homes e fan consideralos como máquinas simples á hora de realizar o mesmo xesto simple cada día. En 1811, os obreiros do Nottinghamshire rebélanse, inspirados pola lenda do soado Robin Hood, baixo a dirección dun mítico Ned Ludd, para destruír as máquinas, feitas as súas inimigas. De alí inspiraríase en 1831 a "rebelión dos tecedores de seda" (obreiros lioneses da seda).

De feito, para os capitalistas, a máquina primou moito tempo sobre o home. É ao último a quen se adapta. Cando un accidente prívao dun brazo, cámbiase ao home sen inquietarse pola adecuación da máquina. Cando a máquina e algúns dos seus compoñentes son de accesos difíciles, emprégase aos nenos, cuxo talle permite ir a lugares pouco accesibles.

Desde un punto de vista xeral, os estudos sobre períodos longos mostraron que o resultado da introdución das máquinas era máis complexo que a competencia única cara ao traballador, xa que fai tamén crear novos postos máis cualificados (aparición dos enxeñeiros) en paralelo antigos postos de obreiros. Máis tarde, as máquinas puideron reducir tamén as penurias e a duración do traballo cando a súa concepción tomaba en consideración esta aproximación. Permitíronlles aos homes acceder tamén a unha sociedade onde os bens son máis abundantes grazas ao aumento da produtividade. Certos autores, entusiastas da alta produtividade dos sectores primarios e secundarios, confiando na robotización, non dubidaron en profetizar "o fin do traballo" (Jeremy Rifkin, 1996), e adiantaron a chegada dunha economía esencialmente concentrada cara aos servizos para as persoas ("a produción do home para o home", segundo Robert Boyer).

Os dereitos sociais

"Desconsolados, reducidos á alternativa de morrer de fame ou de arrincarlle ao seu dono polo terror a máis pronta condescendencia á súa petición. "

Adam Smith, Investigación sobre a natureza e as causas da riqueza das nacións, 1776

Baixo a presión do desenvolvemento do movemento obreiro e da cuestión social, o lexislador terá que reaccionar para mellorar as condicións de vida dos traballadores. As leis progresivamente van mellorar o tempo de traballo, as condicións de traballo, a idade mínima para traballar, o acceso aos coidados, á "xubilación" etc. Desde 1833 no Reino Unido coa Factory Act, que limita a 9 horas ao día o traballo dos nenos de menos de 13 anos, darase un precedente para depurar estas situacións. Estes progresos humanos lentamente fanse, no marco dun informe permanente de forzas.

Este período ve tamén desenvolverse novas formas de solidariedade entre traballadores que se auto-organizan para facer fronte a un diario vivir duro. As formas modernas da economía social desenvolvense en oposición ao capitalismo e proponlles servizos aos asalariados. Primeiramente, as primeiras mutuas serven para financiar os enterros, logo estenden o seu campo de acción ao financiamiento dos días de folgas, logo ás baixas por enfermidade e retiros.

Certos grandes donos non serán insensibles á miseria do mundo obreiro, e faranse ilustres polo seu paternalismo, pola súa filantropía e os seus métodos de traballo tanto vangardistas como competitivos. Robert Owen comezou así a pór as bases do movemento cooperativo na súa fábrica de New Lanark, propóndolles aos seus obreiros tanto clases nocturnas, como xardíns para os seus nenos.

Os salarios

Henry Ford.

Máis tarde, Henry Ford comprenderá que a insatisfacción do obreiro, procreada polos métodos de traballo tayloristas, faise en detrimento da produtividade, e proporá salarios moi por encima do mercado co fin de limitar a rotación do persoal e de gañarse a confianza dunha man de obra difícil de recrutar sobre postos pouco valorizantes de produción en liña nun período sen paro. Este pensamento xeneralizarase e acabará no "compromiso fordista" dos anos 1945-1970, o período sobre o cal a parte dos salarios no valor engadido vai progresar en detrimento da parte relativa do proveito. No entanto, a produtividade sempre acrecenta asalariados satisfeitos dos seus salarios, permitindo aumentar os proveitos no absoluto: é aquí onde aparece a idea de compromiso. O fin do compromiso fordista, desde os anos 1970 ou 1980 segundo os países, vai con todo a arrastrar un movemento inverso sempre corrente, no cal a parte do proveito progresa rapidamente en detrimento dos salarios.

Modelos máis recentes de organización do traballo, tal como o "toyotismo", invitan ao asalariado a asumir parte das súas reflexións sobre o proceso de produción, permitíndolle ter unha influencia sobre a máquina, ou polo menos ter a ilusión.

Séculos XIX e XX: evolución das posturas políticas do capitalismo

Capitalismo agrícola contra capitalismo industrial

A Guerra de Secesión é a miúdo interpretada como o conflito dunha sociedade tradicional e agrícola opóndose á marcha cara ao capitalismo industrial (Batalla de Fredericksburg, 13 de decembro de 1862)

A oposición entre os grandes capitalistas agrícolas e outras partes da poboación non vai tardar en manifestarse a pesar da revolución agrícola. En 1776, Adam Smith escribiu:

"Aos propietarios, como a todos os demais homes, gústalles recoller alí onde non sementaron."

O capitalismo agrícola, que procura alimentar a subida dos prezos polo proteccionismo (vía Corn Laws), vai entón a oporse ao capitalismo industrial. En 1810, o economista e parlamentario David Ricardo (Ensaio sobre a influencia do prezo baixo do trigo) pensa que a apertura do país ás importacións agrícolas permitirá, grazas á debilidade do prezo das subsistencias, reducir os salarios e pois favorecer a industria. De feito, é un lobby de industriais dos téxtiles (a Anti Corn Laws League) que, ao termo dunha batalla política incerta contra os grandes propietarios de bens inmobles, farán revogar as Corn Laws en 1846. O capitalismo liberal conseguiu entón un dos seus primeiros triunfos.

Á inversa, nos Estados Unidos, o Sur, que repousa nunha agricultura escravista, é librecambista, mentres que o Norte, que desenvolve un capitalismo industrial, é proteccionista. Durante décadas precedendo a Guerra de Secesión, propietarios do Sur pretextaban por outra banda que a condición do obreiro do Norte só era raramente envexable á do escravo do Sur. A miúdo denunciaban pois o apetito que os capitalistas disimulaban detrás dos discursos abolicionistas. A imposición do capitalismo traduciuse pois por unha ancoraxe profunda da economía no proteccionismo que permitiu un despexe rápido de novas ramas da industria.

Capitalismo e democracia

Segundo Raymond Aron (Dezaoito leccións sobre a sociedade industrial, 1962), o capitalismo necesita na súa evolución aumentar a cualificación da man de obra co fin de garantir a continuación do crecemento económico. Esta cualificación aumentada provoca a urxencia das aspiracións igualitarias. A sociedade capitalista conduce segundo el naturalmente á democracia "porque é fundada non sobre desigualdades de estatuto, sobre a herdanza ou sobre o nacemento, pero si sobre a función cumprida por cada un". A democratización fai sensible á poboación ao pleno emprego, á diminución do tempo de traballo, á redución das desigualdades de rendas, o que finalmente acaba nunha intervención crecente do Estado e nunha aparición de numerosas formas de contrapoderes.

Para Joseph Schumpeter (Capitalismo, socialismo e democracia, 1942), é a aparición do capitalismo e a urxencia dunha elite burguesa que permitiu o éxito da democracia abastecéndolle de homes capaces de colocar unha estrutura burocrática eficaz. Se o socialismo tamén pode ser democrático, é menos apto que o capitalismo:

"Unha clase cuxos intereses son os mellor servidos por unha política de non intervención pon en práctica máis facilmente a discreción democrática que non saberían facelo clases que tenden a vivir a expensas do Estado".

(Ibid.)

No entanto, por razóns similares ás expostas máis tarde por Raymond Aron, a democratización a miúdo leva a unha socialización da democracia e a un retroceso do capitalismo.

Rosa Luxemburg considera que na sociedade capitalista "as institucións categoricamente democráticas son, en canto ao seu contido, só uns instrumentos dos intereses da clase dominante". Segundo ela, a democracia sería impedida polo funcionamento do capitalismo, que coloca unha soa clase social na dirección da sociedade.

Capitalismo e patriotismo

Segundo Michel Aglietta (Regulación e crise do capitalismo, 1976), o éxito do capitalismo nos Estados Unidos está vinculado ao "mito da Fronteira". A idea orixinal da organización dun espazo xeográfico xigantesco transformouse nunha ideoloxía favorable para o capitalismo: "o que expresa a capacidade da nación americana que polariza as actividades industriais nun sentido de progreso." A asimilación da vantaxe da grande industria á construción da nación na conciencia popular permitiría xustificar o conxunto das degradacións do proceso de produción (taylorismo, logo fordismo) necesarias para a realización dos proveitos dos capitalistas.

"É por iso que a burguesía industrial puido facer avalar posteriormente polo conxunto da nación as transformacións tecnolóxicas inducidas pola plusvalía relativa presentándoos como a edificación dunha "nova fronteira"".

(Ibid.)

Na Historia, o patriotismo sería pois un instrumento que permitiría xustificar os sacrificios dos traballadores en proveito do gran capitalismo: é por exemplo a conclusión que sacarán certos "peludos" volvendo das trincheiras da primeira guerra mundial e que comprobarán o enriquecemento novo de numerosos industriais. É cousa de ver a frase do premio Nobel de Literatura de 1921, Anatole France: "cremos morrer pola patria; morremos para os industriais".

Confrontación dos poderes políticos e os poderes privados

Unha das preocupacións maiores da acumulación do capital material foi a acumulación de poder que isto significaba. As grandes manufacturas durante moito tempo foron controladas estreitamente polo Estado (por exemplo as manufacturas de Colbert) co fin de limitar a constitución de formas de poder privado. A creación de sociedades sen o aval do Parlamento é concedida só en 1825 en Gran Bretaña (derrogación da Bubble Act). A liberalización completa da creación de sociedades anónimas é concluída só en 1856 no Reino Unido.

Ata antes da Revolución Rusa de 1917, é nos Estados Unidos onde se manifestan as primeiras oposicións entre o poder político e as grandes empresas capitalistas. O capitalismo baixo a forma do liberalismo económico aparece e preconiza a competencia por unha nova organización do mercado como a peza de eficacia, mentres que as formas precedentes de capitalismo tiñan unha tendencia á concentración e á harmonía. Nesta óptica liberal, a creación de monopolios é contrariada por leis anti-trust. Elas serán postas en práctica por Theodore Roosevelt que particularmente se oporá a John D. Rockefeller e a J.P. Morgan. Antes, os Estados do Sur provocaran a guerra de Secesión proclamando a súa independencia, temendo verse impor o modelo do norte (oposto ao seu sistema escravista) polo goberno federal republicano de Abraham Lincoln.

Colaboración dos poderes políticos e os poderes privados

Na historia recente, as tentativas de nacionalizacións dos bens materiais das grandes empresas transnacionais provocaron a caída de certos gobernos: o do Salvador Allende en 1973 en Chile (derrocado por un golpe de estado militar alentado desde Wáshington). En 1956, a nacionalización do Canle de Suez polo goberno exipcio de Nasser, provocou a entrada en guerra de Francia, do Reino Unido e de Israel. Ao contrario, nos nosos días, as privatizacións das empresas acompáñanse case sistematicamente de movementos sociais e de protestas. A cuestión do capitalismo, pola súa natureza xurídica, é fonte de presións e de desequilibrios políticos.

Para John Kenneth Galbraith:

"O sistema industrial inextricablemente está vinculado ao Estado. Non escapa de ninguén que, de moitos modos, a grande empresa moderna é un brazo do Estado, e este mesmo, nas circunstancias importantes, é un instrumento do sistema industrial".

O Novo Estado industrial, 1967

Segundo Galbraith, as grandes empresas americanas da segunda metade do século XX acapáranse un poder excesivo co fin de colocar ao seu proveito unha economía planificada. O perigo de guerras que ten como único obxecto abastecer de mercados á industria do armamento particularmente é evocado. Algúns anos antes, o presidente norteamericano declarara por outra banda:

"Xamais debemos permitir que o complexo militar-industrial ameace as nosas liberdades ou o proceso democrático".

Dwight D. Eisenhower, Último discurso á nación do presidente dos Estados Unidos, o 29 de xaneiro de 1961

O liberalismo e as súas teorías máis fundamentais son polo demais extraídas desde capitalismo industrial. Segundo a teoría da "fileira investida", é o consumo que se adapta á produción grazas á fustrigación e grazas ás necesidades creadas pola publicidade. Insiste pois na necesidade da existencia de "poderes compensadores", e no papel esencial da educación na emancipación do individuo.

Os lazos entre o mundo político e as grandes empresas regularmente son obxecto de polémicas. Pensamos por exemplo nas vinculadas á guerra de Iraq, ou ás críticas feitas ao modo de financiamento das campañas electorais nos Estados Unidos.

O capitalismo contra as veleidades da regulación do Estado no século XX

Ao longo do século XX, a abertura do capitalismo foi limitada en parte polas crises económicas e a urxencia de modelos económicos alternativos: as guerras mundiais, o bloque comunista, o nazismo en Alemaña e sobre todo a crise económica dos anos 1930.

É en efecto no curso desta década o capitalismo debeu facer fronte aos desafíos máis importantes desde a súa chegada no século XVIII. A crise trouxo unha entrega (desconto) en cuestión do "capitalismo salvaxe" e do liberalismo. Por exemplo, a teoría económica entón dominante (Keynesianismo) preconizaba a intervención pública (John Maynard Keynes, The General Theory of Employment, Interest and Money (Teoría xeral do emprego, o interese e o diñeiro (en galego)), 1936) para regular as disfuncións dun sistema económico que cualificaba imperfecto e fundamentalmente inestable.

Logo da segunda guerra mundial, o desenvolvemento dos Estados de benestar acompañouse dunha toma de control polo Estado das grandes sociedades industriais, comerciais e bancarias en numerosos países. Os sistemas de seguridade particular en canto a eles substituíran por unha toma en carga colectiva dos riscos a escala estatal. Apreciamos entón economías mixtas, onde o capitalismo non debía dominar en diante, pero si coexistir con sistemas económicos alternativos.

No entanto, en resposta ao shock petroleiro e en resposta á crise económica dos anos 70, os fundamentos teóricos da intervención pública e da regulación do capitalismo foron retomados. O regreso das políticas liberais e a privatización de sectores enteiros da economía marcou a volta do capitalismo privado como sistema dominante das economías de mercado. Doutra banda, os anos 90 foron marcados pola desaparición progresiva dos sistemas alternativos nos países do antigo bloque comunista e nos numerosos países en vías de desenvolvemento.

A expansión do capitalismo: dos capitais nacionais aos capitais multinacionais

O ascenso do capitalismo foi animado polo nacionalismo económico e o mercantilismo (véxase máis arriba). Ao principio dos anos 1950, Charles Wilson, director xeral de General Motors, declaraba "o que é bo para General Motors é bo para os Estados Unidos e recíprocamente". Un século antes, Karl Marx explicaba que o capitalismo requiría un mercado protexido onde despachar os seus produtos, o nacionalismo era primeiramente o mellor xeito de garantilo:

"O mercado é a primeira escola onde a burguesía decátase do nacionalismo".

Despois, a converxencia dos intereses nacionais e dos capitalismos son cada vez máis discutidos, e parece que o capitalismo procura librarse de coaccións nacionais facéndose o motor da universalización económica.

Empire State Building, símbolo do capitalismo estadounidense.

Os capitalismos nacionais

A historia económica das diferentes nacións desde o século XIX levou a que o capitalismo tomará formas diferentes dun país a outro.

O capitalismo británico

O crecemento do capitalismo británico no século XIX foi fortemente marcado por un libre comercio mesturado á tradición do mercantilismo comercial. Esta evolución contra-natura levou á constitución dun Imperio colonial importante e á inserción moi precoz do país na división internacional do traballo (a parte da poboación agrícola volveuse amplamente minoritaria no Reino Unido desde o século XIX). Importando desde as súas colonias as materias primas, o Reino Unido converteuse no século XIX no "taller do mundo". Heraldo do liberalismo a través dun mundo proteccionista, o Reino Unido coñeceu no entanto unha paréntese marcar pola urxencia dun Estado "providencia" que advenía como consecuencia da segunda guerra mundial, antes de volver ser, a partir dos anos 1980, un dos exemplos do capitalismo liberal anglosaxón.

O capitalismo estadounidense

Se capitalismo estadounidense e capitalismo británico son agrupados en diante baixo a etiqueta de "capitalismo anglosaxón ", as súas historias respectivas son con todo moi diferentes. O capitalismo norteamericano estivo ata fins da segunda guerra mundial marcado por un proteccionismo importante. A finais do século XIX, o capitalismo estadounidense coñeceu unha concentración importante na inmensa maioría das ramas da economía, a constitución dos trustes. Así se fusionaban (ou se aliaban) os bancos, as compañías petroleiras etcétera. Aínda que se considera o modelo americano contemporáneo próximo ao do Reino Unido, é dicir como liberal, o Estado xoga con todo un papel importante no sostén das súas empresas como o mostran as intervencións protecionistas recentes, os encargos importantes a certas industrias o que empuxa a certos economistas a cualificar aos Estados Unidos de país mercantilista.

O capitalismo renano

O modelo de Alemaña é máis recente, polo mesmo feito da constitución máis tardía deste Estado (1870). Desde a súa orixe marcouse por unha alta carga social (desde Otto von Bismarck), unha intervención forte do Estado nas actividades económicas, e unha concentración importante das empresas, formando así os konzern. Esta concentración fíxose nunha lóxica totalmente diferente da da concentración americana, xa que consistiu na aproximación de sectores diferentes e complementarios de actividade, por exemplo unha implicación forte do sector bancario en conxunto coas grandes ramas da economía. Desde o fin da segunda guerra mundial, coa chegada da socialdemocracia, Alemaña tamén conseguiu desenvolver un sistema sindical eficaz onde a colaboración entre empresarios e representantes do persoal asegura unha estabilidade relativa, e un índice baixo de folgas que contrasta co índice elevado de sindicalización.

O capitalismo nipón

As orixes do capitalismo nipón atópanse na intervención vigorosa do estado. É en efecto o estado que, centralizando as antigas rendas das grandes familias feudais, vai desenvolver a industria baixo a era Meiji (a partir de 1868) antes de confiarlla a estas últimas. Os principios do capitalismo nipón son semellantes aos do capitalismo alemán no modo no que son concentradas as empresas. O Estado desempeña sempre un papel importante que importa na economía, particularmente vía a intervención do MITI (Ministerio de industria e comercio). Ao plano social, as grandes empresas manteñen cos seus asalariados relacións privilexiadas baseadas na seguridade do emprego e a cambio a devoción á empresa por parte do asalariado.

Evolución recente dos grandes modelos

Na súa obra de 1991, Capitalismo contra capitalismo, Michel Albert analizou as evolucións dos dous grandes modelos, o modelo "neoamericano" (ou anglosaxón) e o modelo "renano" (Alemán, pero tamén de países escandinavos, Austria, Suíza, e parcialmente Xapón).

Para Michell Albert, as realizacións económicas norteamericanas desde a chegada ao poder de Ronald Reagan en 1981 téñense que relativizar. O crecemento forte do capitalismo neoamericano é segundo el o feito da experiencia dos anos anteriores á liberalización da economía operada por este presidente. Este crecemento tamén foi marcado por unha acentuación do dualismo social e das desigualdades, mentres que a economía coñece desequilibrios perigosos (déficits orzamentarios e exteriores): "Bótanse a corpo perdido na débeda para o consumo, o goce inmediato". Doutra banda a economía é ameazada pola preponderancia dos mercados financeiros e das súas esixencias.

Ao contrario o modelo renano concede unha parte menos importante á economía de mercado vía a intervención de organismos diversos. Os salarios son fixados por exemplo polos convenios colectivos, a antigüidade etc. As grandes empresas non están consideradas como bens mercantes senón como unha comunidade "industrial-financeira" onde os bancos toman unha responsabilidade de longo prazo. A economía social de mercado alemá encarna doutra banda unha síntese entre o capitalismo liberal e algúns preceptos da socialdemocracia. Menos xerador de desigualdades sociais, fundado sobre equilibrios económicos sólidos (pensando no rigor monetario alemán), o capitalismo renano parece pois superior.

Con todo o capitalismo renano coñece numerosas dificultades. A cohesión social sería ameazada pola subida do individualismo mentres que a globalización financeira regresa aos bancos ao seu papel tradicional. A confrontación de ambos os tipos de capitalismo vira pois a favor do menos perfecto (na opinión de Michel Albert), é dicir do modelo neoamericano. Finalmente, esta evolución tende a orientar o capitalismo francés cara ao modelo anglosaxón.

Pensemos o que pensemos das opinións de Miguel Albert sobre a calidade de tal ou cal modelo, observamos que o afundimento das sociedades socialistas non significou a desaparición das alternativas entre sistemas económicos diferentes.

Capitalismo, colonialismo, imperialismo e guerra

O imperialismo

A urxencia do capitalismo no século XV coincide coas primeiras grandes ondas de colonizacións. Hernán Cortés, lúcido conquistando América, declarou "algúns españois sufrimos dun mal que só o ouro pode curar".

A influencia da economía sobre as relacións de forza dos estados, subliñados polos pensadores mercantilistas, crecerá varios séculos máis tarde ao vincular capitalismo e imperialismo. Xa no século XVIII, Voltaire, máis ben entusiasmado, subliñaba que os vendedores eran máis útiles para a potencia do seu país que para as persoas nobres:

"O comercio, que enriqueceu aos cidadáns en Inglaterra, contribuíu facéndoos libres, e esta liberdade estendeu o comercio á súa volta; de aí formouse a grandeza do Estado. É o comercio que estableceu aos poucos as forzas navais polas que os ingleses son os donos dos mares. Teñen hoxe en día preto de douscentos buques de guerra. A posteridade saberá posiblemente con sorpresa que unha pequena illa que si ten só un pouco de chumbo, estaño, terra de batán e la groseira, volveuse polo seu comercio o bastante poderosa como para enviar, en 1723, tres frotas á vez a tres extremidades do mundo..."

Cartas inglesas

Caricatura política que mostra a división da China entre as potencias europeas, fins da década de 1890.

De feito, o Reino Unido impón violentamente o seu comercio ao mundo no século XIX. Por exemplo, co opio na China coa guerra do opio de 1838-1842.

Ao principio do século XX, pensadores, marxistas para a inmensa maioría, asociaron o fenómeno da multinacionalización das empresas e do colonialismo, co desenvolvemento do capitalismo, facendo o imperialismo o seu estadio supremo.

En 1913, Rosa Luxemburg explícase en A Acumulación do capital, que a reprodución do sistema capitalista necesita a abertura continua de novos mercados e a súa implantación nas rexións xeográficas das que está aínda ausente. Así segundo Rosa Luxemburg, o imperialismo leva inevitablemente á guerra.

Ilustrando a importancia económica das colonias, onde máis ben reflicte a importancia que se lles atribuía na época posiblemente sen razón, Jules Ferry declaroulle á Cámara francesa que "a política colonial era filla da política industrial". En efecto, a medida que o seu desenvolvemento e a medida que ocorre a urxencia económica de novos países, o acceso ao mercado e a repartición deles vólvense cada vez máis problemáticos. Pero a constitución de mercados coloniais exclusivos é limitada polo tamaño do planeta. O tempo do mundo finito comeza (segundo a expresión do poeta Paul Valéry) e as disconfermidades entre as grandes potencias económicas poden atoparse alí só exacerbadas.

É así como, crise e conflitos opon repetidas veces o Reino Unido a Francia (Incidente de Fachoda en 1898), os británicos a colonos neerlandeses (guerras dos bóers do 1899 a 1902), Francia a Alemaña (en Marrocos en 1905-1906 logo en 1911), entre moitas outras. Jean Jaurès, opositor a primeira guerra mundial, declarou que "o capitalismo levaba a guerra como o nuboeiro leva a tormenta".

En 1916, Lenin explica en O imperialismo, fase superior do capitalismo, que a concentración do capital leva a un estadio da historia do capitalismo marcado polas posicións de monopolios das grandes empresas industriais e financeiras. Confrontadas coa baixa tendenciosa do índice de proveito (teoría marxista que considera que os índices de proveitos do capitalismo tenden a baixar naturalmente no longo prazo), as grandes empresas intentan investir sobre os mercados estranxeiros co fin de recuperar os niveis fortes de proveito. As grandes empresas nacionais entón enténdense para repartirse o mundo. Lenin toma por exemplo o caso de AEG (Alemaña) e de Xeral Electric (Estados Unidos) no dominio da electricidade.

"O que caracterizaba o antigo capitalismo onde reinaba a libre competencia, era a exportación das mercancías. O que caracteriza o capitalismo onde reinan os monopolios, é a exportación dos capitais."

(Ibid.)

A natureza belicosa do capitalismo foi discutida moito. Numerosos liberais fixeron ver que o imperialismo tamén se revelou como unha tendencia recorrente da Unión Soviética. En as Etapas do crecemento económico (1960), Walter Whitman Rostow, pensa que a guerra propiamente non está vinculada ao capitalismo, senón máis simplemente ao desenvolvemento económico. A urxencia dunha nova forza económica, que sexa capitalista ou outra, significa a aparición dunha adecuación entre os equilibrios xeopolíticos pasados e as relacións novas de forzas. A discusión en cuestión para a nación emerxente dos tratados pasados naturalmente leva á guerra.

Balance da colonización polo capitalismo occidental

Desde o punto de vista de Fernand Braudel, se o capitalismo se funda no comercio afastado, as colonias desempeñaron un papel positivo. No entanto a compatibibilidade do colonialismo e do capitalismo non é tan evidente nos feitos. Os grandes imperios coloniais que foron España e Portugal non coñeceron por exemplo o desenvolvemento do capitalismo industrial antes do século XX. Ao contrario, nacións como Alemaña e o Xapón, e sobre todo os Estados Unidos, souberon desenvolver un capitalismo eficaz aínda que practicamente non posúen colonias.

Certos historiadores subliñaron o papel depravado das colonias no desenvolvemento económico das metrópoles. Estas últimas, constituíndo desembocaduras "fáciles", desempeñaron o papel de mercados cativos, é dicir que desanimaron o investimento material sobre o territorio nacional desviando volumes importantes de capitais cara ao exterior.

Algúns consideran que os esforzos de conquista, pero sobre todo de organización dos territorios ocupados, custaron máis que o beneficio que deron ás economías capitalistas de Europa. A teoría de Karl Marx do "pillaje colonial" é pois, dubidosa.

En 1867, Karl Marx explicaba:

"O descubrimento das comarcas auríferas e arxentíferas de América, a redución dos indíxenas á escravitude, o seu enterramento nas minas ou o seu exterminio, os comezos de conquista e de pillaxe nas Indias orientais, a transformación de África nun cercado comercial para a caza de peles negras; velaquí os procedementos idílicos de acumulación primitiva que sinalan a era capitalista na súa aurora.

Marx ve na colonización a orixe dos capitais necesarios para o voo do capitalismo. Estes provirían:

• da expropiación das terras nas colonias,
• da creación de monopolios de dereitos (ver as Compañías de Indias máis arriba),
• da explotación e da postura en escravitude da poboación indíxena,
• mercados entón abastecidos polas industrias fabricantes de Europa.

Desde a socioloxía económica orixinada por Joseph Schumpeter xurdiu a réplica á anterior premisa marxista:

"O problema da acumulación orixinaria presentouse primeiro a moitos autores, principalmente a Marx e os marxistas, que sumaban a unha teoría da explotación do interese e que, polo tanto, tiveron que facer fronte á cuestión de como os explotadores se aseguraron o control dunha reserva inicial de 'capital' (como sexa que se defina) co cal explotar - unha cuestión que a teoría é per se incapaz de responder, e a cal só pode responderse, obviamente, dun xeito irreconciliable coa idea de explotación"

Schumpeter argumentou que o imperialismo non puido ser o sistema de arranque necesario para o capitalismo, xa que o capitalista debeu entón dispor dun capital previo para lograr o poder social que o transformase en imperialista. Tampouco o capitalismo podería ser necesario para fortalecer o imperialismo, xa que o imperialismo foi preexistente ao capitalismo. Schumpeter consideraba que Marx viuse forzado a argumentar que o capitalismo requiría da violencia e o imperialismo: en primeiro lugar para porse en marcha cun botín inicial e para desposuír a unha poboación que así podería ser inducida a entrar nas relacións capitalistas en condición de obreiros, e, a continuación, como unha forma para superar as mortais contradicións xeradas dentro das relacións capitalistas ao longo do tempo. Con todo, para o autor, isto é autocontradictorio, e o imperialismo non é outra cousa que un impulso herdado, que persegue un Estado en forma, independente dos intereses económicos das clases burguesas.

"O imperialismo é unha das herdanzas da monarquía absoluta ou de Estado. Nunca podería evolucionar da 'lóxica interna' do capitalismo. As súas fontes proveñen da política dos príncipes e os costumes dun ambiente pre-capitalista. Pero ata non é imperialismo a exportación dun monopolio, e este nunca se transformou en imperialista polas soas mans dunha burguesía pacífica. Se isto ocorreu é só porque a máquina de guerra, xunto ao seu ambiente social, foi produto dunha clase marcialmente orientada (é dicir, a nobreza) que se mantivo a si mesma nunha posición dominante e coa cal puideron aliarse todos os diversos intereses dos produtores de armamento que formaban a burguesía da guerra. Esta alianza mantivo viva os instintos de loita e as ideas de dominación, e estas á súa vez levaron a relacións sociais que talvez en última instancia pódense explicar en termos das relacións de produción, pero non como un produto das relacións produtivas do capitalismo en por si.

Nunha tese datada en 1984, Imperio colonial e capitalismo francés, historia dun divorcio, Jacques Marseille pregúntase se o Imperio colonial foi un freo ou un motor para o desenvolvemento do capitalismo francés. Segundo el, a importancia do Imperio para o capitalismo francés foi só unha aparencia estatística. En efecto, as grandes compañías souberon sacar proveito da credulidad dos aforradores para atraer capitais que a miúdo non tomaban formas materiais nas colonias. Doutra banda, os produtos importados as colonias non eran uns produtos raros nin produtos cuxos prezos substancialmente eran inferiores aos prezos internacionais. A partir da crise dos anos 30, son os sectores económicos en decadencia os que acapararon os mercados coloniais, mentres que os sectores fontes de innovación interesáronse en realidade moi raramente. Algúns consideran pois que o Imperio non foi a fonte do progreso económico.

Unha conciencia deste fenómeno progresivamente trastornou a opinión das elites en canto aos beneficios do colonialismo, mentres que a opinión pública, a pesar de estar rapidamente oposta ao colonialismo, por razóns morais, conservaba a idea que este estaba favorable para Francia. O problema dos mercados cativos primeiro foi identificado como unha fonte de falta de motivación á innovación para as empresas nacionais, non ao ser necesaria esta última nun contexto de ausencia de competencia por parte dos países estranxeiros. O resultado sería entón desde este punto de vista unha perda de competitividade fronte a outras economías avanzadas. Só o réxime de Vichy nun tempo preconizou o desenvolvemento industrial das colonias, apuntando que o comercio con economías desenvolvidas era máis proveitoso que o con países subdesarrollados. Ao finalizar a segunda guerra mundial, os capitalistas cederon ao "complexo holandés". En efecto, a constatación do crecemento excepcional da economía dos Países Baixos en resposta ao abandono en 1949 de Indonesia enturbaba a tese corrientemente admitida sobre a influencia económica positiva do Imperio.

Finalmente, a tese de Jacques Marseille oponse á de Karl Marx sobre o papel do saqueo colonial. Segundo Marseille, é notable que o desenvolvemento recente do capitalismo, pediu ao contrario, un abandono das colonias, un "divorcio por mutuo consentimento" entre ambas as partes: non serían pois razóns económicas as que explicarían, segundo Marseille, o afecto das metrópoles a algunhas das súas colonias, se non máis ben razóns políticas e militares. O Imperio constituiría de feito unha "bóla de ferro" que trabaría a modernización do capitalismo francés. Se un dos divorciados amplamente sacou proveito diso, a metrópole, o caso do segundo é máis matizado. Se certas antigas colonias souberon desenvolver un capitalismo eficaz en resposta á súa emancipación, os numerosos países, África particularmente, teñen nos nosos días rendas per cápita inferiores a aquelas que tiñan antes da súa independencia.

Na súa obra de 1994, Mitos e paradoxas da historia económica, Paul Bairoch comparte a tese de Jacques Marseille:

"En vésperas da primeira guerra mundial, o 98% dos minerais metálicos utilizados nos países desenvolvidos viñan do mundo desenvolvido; a cifra era do 80% para as fibras téxtiles e, como o vimos, de máis de 100% para a enerxía." (Ibid.)

Só algúns produtos raros acarreaban unha dependencia das colonias: o caucho, os fosfatos naturais, entre outros. Ao contrario, os países do Terceiro Mundo eran moi dependentes dos mercados das metrópoles, porque aínda que as metrópoles foron case autosuficientes, as colonias exportaban a elas máis de 90% das súas materias primas.

Paul Bairoch apunta non obstante que as consecuencias da colonización foron desastrosas: "se occidente apenas gañou ao colonialismo, isto non significa que o Terceiro Mundo non perdese alí moito". Os territorios colonizados non compartiron a prosperidade das súas metrópoles e, segundo Angus Maddison, o PIB da inmensa maioría deles estancouse entre 1820 e 1953.

Hai que imputar este balance ao capitalismo? Para Karl Marx, "a riqueza colonial ten só un fundamento natural: a escravitude", pero Paul Bairoch subliña que occidente non foi o único colonizador.

O capitalismo mundial

Artigo principal: Globalización.

Da «economía-mundo» á economía mundial

No sentido de Braudel, hai que entender "mundo" como un conxunto económico coherente. Desde entón, poden coexistir varias "economías-mundos", que forman diferentes conxuntos económicos. Así as grandes cidades mercantes son os centros de conxuntos económicos coherentes á escala dun continente, ou dun mar (o Mediterráneo no século XVI para as cidades italianas por exemplo):

"Un pedazo do planeta economicamente autónomo, capaz polo esencial de bastarse e ao cal os seus enlaces e os seus cambios interiores confiren unha unidade certa e orgánica".

Só coa revolución industrial a finais do século XVIII empeza un proceso que fará de Londres o centro dunha "economía-mundo" a escala mundial. Será excedida máis tarde por Nova York, cara a 1929.

O estudo paralelo de ambos os termos non é gratuíto, porque se tende a reencontrar as características das "economías-mundos" do Renacemento na economía mundial actual.

• A "economía-mundo" sempre está dominada por un polo urbano, unha cidade capitalista que asegura o papel de centro decisorio e loxístico. Esta análise pode ser levada á preponderancia da Tríade (Europa, Xapón, América do Norte) que concentra o 75% do comercio mundial e das súas grandes megalópoles (Londres, Nova York, Toquio), que concentran unha parte similar das operacións financeiras do planeta. O 94% das casas matrices de empresas multinacionais localízanse na Tríade.
• Unha división en zonas sucesivas fortemente xerarquizadas que son obxecto dunha división internacional do traballo. Atopamos preto das cidades dominantes as actividades decisorias e de alto valor engadido (a Tríade), logo afastándose deses polos atopamos economías cada vez menos avanzadas e subordinadas ás economías dominantes (os países en vías de desenvolvemento que se dedican ás actividades de man de obra), logo na periferia, países esquecidos e illados, fóra da actividade económica mundial (os países menos avanzados).

Podemos pois considerar que é unha longa evolución de esquemas existentes desde o Renacemento que progresivamente levou ao capitalismo a constituír unha economía universalizada.

Multinacionalización das empresas

As primeiras multinacionales modernas datan de mediados do século XIX. En calidade de exemplo, Samuel Colt realiza o primeiro investimento norteamericano no Reino Unido en 1852 co fin de facer producir alí o seu revólver. Singer, fabricante norteamericano de máquinas de coser instálase en Europa a partir de 1867. Estas empresas, a maioría das veces británicas, abren a voz da internacionalización da produción. Son seguidas nos anos da Gran depresión (1873-1896) polo primeiro grupo de grandes empresas nacionais: General Electric, AEG, Nestlé, Kodak, United Fruit Company etc. En 1908, Henry Ford abre a súa primeira fábrica en Europa, en Manchester. A estratexia de instalación sobre os mercados estranxeiros verase máis tarde modificada pola desreglamentación e a modernización dos mercados financeiros permitiron o intercambio de financeiros activos a escala planetaria. Os grandes grupos fusiónanse con empresas estrañas (un dos exemplos clásicos é Royal Dutch Shell, compañía anglo-holandesa fundada en 1908). Podemos por exemplo apreciar que as empresas "francesas" cotizadas na CAC 40 (índice bolsista francés) son en termo medio posuídas en máis do 40% por investidores estranxeiros.

Para Robert Reich (A Economía mundializada, 1991), a economía-nación tende a desaparecer en proveito dunha rede mundial na cal as empresas deixan a produción estandarizada aos países en vías de desenvolvemento, o que non reflicte unha perda de competitividade dos países ricos (podemos anotar por exemplo que só o 10% do prezo dun computador está vinculado á súa produción propiamente dita), xa que conservan a maioría das veces as actividades de concepción. Finalmente a produción é dispersada sobre o planeta co fin de sacar proveito das vantaxes de cada rexión.

Desde o punto de vista social, o efecto desta mudanza do capitalismo é un crecemento das desigualdades no plano nacional. Os traballadores menos cualificados son postos en competencia cos de países do Terceiro Mundo, mentres que os "manipuladores de ideas" sacan proveito de mercados xigantescos. En efecto a idea (software, xestión, patente etc.), producida unha vez, multiplícase a custo case nulo unha infinidade de veces, o que significa para o seu deseñador unha renda proporcional ao tamaño do mercado.

Cara a un «capitalismo cognitivo»?

A perda de valor do traballo non cualificado, e ata do capital material (cada vez máis deslocalizado nos países pobres) arrastra unha toma de importancia sempre crecente do capital inmaterial (a propiedade intelectual) e do coñecemento técnico e da destreza dos traballadores (o capital humano).

A propiedade intelectual

A patente do "Hebern single-rotor machine" (máquina de Hebern), patente número 1510441 datada en 1918

Cara aos séculos XIII e XIV, progresivamente líbrase en Europa un novo concepto: o privilexio. Os privilexios presentan tres características:

• Existencia dunha demanda argumentada;
• Apreciación do interese público polas autoridades;
• Concesión dun monopolio de explotación limitado no tempo e no espazo.

Pero é en Venecia onde aparece a patente baixo a súa forma moderna.

Venecia é naquela época un medio cosmopolita e emprendedor e sempre en movemento. Doutra banda todo o que se remite á xestión da auga e outros dispositivos acuáticos é o seu ámbito predilecto. É por iso que Venecia libraría en 1421 un privilexio que realmente se emparentaría cunha patente de invención. O número de privilexios multiplicouse no curso dos cincuenta anos que seguiron e o sistema estendeuse a outros ámbitos para facerse un dos principais medios de transmisión do progreso comercial e industrial da República.

En 1474 o procedemento é bastante rodado para que as autoridades decidan, por un voto do Senado (116 si contra 10 non e 3 abstencións), integrar a experiencia adquirida redactando unha lei. Este texto histórico, coñecido baixo o nome de Parte Veneziana, enuncia por primeira vez os catro principios de base que xustifican a creación de toda lei sobre as patentes:

• Estímulo á actividade inventiva;
• Compensación dos gastos incorridos polo inventor;
• Dereito do inventor sobre a súa creación; e sobre todo
• utilidade social da invención.

Para ser obxecto dun privilexio, a invención debe ser:

• "Nova", é dicir xamais ser realizada antes sobre o territorio da República (novidade local);
• "Enxeñosa" (concepto da non evidencia); e
• "ao momento, para ser utilizada e ser aplicada" (concepto da utilidade).

No Reino Unido, a primeira lei sobre as patentes de invención (statute of monopolies) foi votada polo Parlamento inglés en 1623. Desde o Renacemento, as numerosas cidades recoñecíanlles privilexios aos inventores. En Francia, o Antigo Réxime asegúralles tamén dereitos. É Beaumarchais quen fará, durante a Revolución francesa, votar dereitos de autor. É o mellor exemplo do lazo substancial do capitalismo ao dereito, porque nada máis que a violencia do Estado pode previr a copia. O Reino Unido da revolución industrial garantirase a exclusividade das súas innovacións impedindo a saída de toda máquina ata 1843.

Nos nosos días, as patentes expón problemas éticos nos dominios médicos mentres que se expón a cuestión do patentación viva (o xenoma humano en particular). As patentes sobre o software, os algoritmos e os métodos de asuntos son tamén cada vez máis criticados, os seus detractores que temen un efecto oposto sobre a innovación e algúns un factor desestabilizante do capitalismo (Causa Research In Motion versus BlackBerry, Causa Microsoft versus Eolas etc.). A evolución dos soportes informáticos e os métodos de intercambio, tal como o peer-to-peer, mostran ben que a perpetuación do capitalismo repousa na vontade e a capacidade do Estado que asegura a protección da propiedade privada.

Máis especificamente, trátase en realidade de poder monetizar o que ata alí tiña só un valor vago. Ata unha época recente, a propiedade intelectual foi asegurada polo feito que a súa violación necesitaba capitais importantes (Fábricas de reprodución de CD, Fábrica destinada a producir un produto que viola unha patente etc.) e sobre todo o produto terminado (nacida da violación) era un produto físico. Desta forma, aínda que a noción de propiedade intelectual non estivo ben establecida, un produto físico (entón a propiedade non era ambigua) viña materializar aquilo e os falsificadores potenciais vacilaban en investir o capital nunha empresa que sabían condenable (e condenada) ao mediano prazo. O custo de reprodución e sobre todo a ausencia de natureza "física" dos bens imitados hoxe voaron estas dúas barreiras. Esta nova situación creou unha necesidade para o sistema capitalista: o de definir claramente os límites, as regras e os medios de protección da propiedade intelectual co fin de poder monetizala de modo fiable. O fracaso deste proceso arrastraría modificacións profundas na estrutura do capitalismo actual.

A urxencia do «capital humano»

Debemos a análise máis coñecida do "capital humano" ao economista norteamericano Gary Becker (Human Capital, 1964). Define o conxunto das aptitudes e as habilidades acumuladas polo individuo e susceptibles de desempeñar un papel no proceso de produción. É a forma de capital cuxa consideración é a máis recente. Desempeña un papel que crece nunha sociedade cada vez máis terciarizada e onde a investigación e as ciencias teñen un sitio crucial.

Este capital é substancial ao individuo e parece pois improbable que se lle poida desposuír. Existen no entanto unhas excepcións notables. Os asalariados que deixan a súa empresa poden estar sometidos por exemplo a unha cláusula de non-competencia, impedíndolles entón que unha empresa competidora aproveite os seus coñecementos por un certo tempo. Pero o capital humano pon verdadeiros problemas: a "fuga de cerebros" por exemplo (altos diplomados formados a expensas dun Estado e que outros aproveitan). Da mesma forma, o risco de perder aos seus asalariados desanima ás empresas de ofrecerlles unha formación onerosa. O capital humano representa unha forma de capital da que o capitalista aínda non pode apropiarse.

As evolucións descritas por estes dous últimos parágrafos, aceleradas polo proceso de universalización, fan a algúns considerar o paso a un novo tipo de economía ("economía do saber" que algúns se esmeran en chamar "capitalismo cognitivo") na cal os dereitos de propiedade sobre o capital serían máis limitados. En calidade de exemplo o filósofo altermundialista de inspiración marxista Antonio Negri estima que:

"O traballador, hoxe, non necesita máis instrumentos de traballo (é dicir de capital fixo) que sexan postos á súa disposición polo capital. O capital fixo máis importante, o que determina os diferenciais de produtividade, en diante atópase no cerebro da xente que traballa: é a máquina-ferramenta que cada un de nós leva nel. É isto a novidade absolutamente esencial da vida produtiva hoxe en día".

Esta tese queda por contestar.

Citas

"O esplendor, a riqueza, a felicidade de vivir reúnense no centro da economía-mundo, no seu corazón. É alá onde o sol da historia fai relucir as cores máis vivas, alí que se manifestan os altos prezos, os altos salarios, o banco, as mercancías "reais", as industrias proveitosas, a agricultura capitalista (...) O viaxeiro remárcalle que observa Venecia no século XV, ou Amsterdam no XVII (...) As "liberdades" alóxanse alí, que non son totalmente uns mitos e non totalmente realidades."

Fernand Braudel, A Dinámica do capitalismo, 1985.

"A experiencia de todos os tempos e de todas as nacións ponse de acordo, creo, para demostrar que a obra feita por escravos, aínda que pareza custar só os gastos da súa subsistencia, é a máis cara de todas."

Adam Smith, Investigación sobre a natureza e as causas da riqueza das nacións, 1776.

"O proceso de destrución creadora constitúe o prezo fundamental do capitalismo."

Joseph Schumpeter, Capitalismo, socialismo e democracia, 1942.

"A empresa é a institución cardinal do capitalismo."

François Perroux

"O proceso da produción capitalista está dominado polo proveito. Para cada capitalista a produción ten sentido e fin só se lle permite embolsar cada ano un "beneficio neto", é dicir o proveito que subsiste logo de dedución dos gastos de renovación do capital."

Rosa Luxemburg, Crítica das críticas.

Véxase tamén

Bibliografía

• Tomás Moro, Utopía, 1516
• Voltaire, Cartas inglesas, 1734
• Jean-Jacques Rousseau, Discursos sobre el origen y los fundamentos de la desigualdad en los hombres, 1755
• Adam Smith, Investigación sobre la naturaleza y las causas de la riqueza de las naciones, 1776
• Thomas Robert Malthus, Ensayo sobre el principio de la población, 1798
• Jean-Baptiste Say, Tratado de economía política, 1803
• David Ricardo, Principios de economía política e impuestos, 1817
• Karl Marx, Manifiesto del Partido Comunista, 1848
• Karl Marx, El Capital, 1867
• Werner Sombart, El capitalismo moderno, 1902
• Max Weber, La ética protestante y el espíritu del capitalismo, (1904-1905, 1920)
• Rosa Luxemburg, La acumulación del capital, 1913
• Vladminir Ilytch Ulianov (Lenin), El imperialismo, fase superior del capitalismo, 1916
• John Maynard Keynes, Teoría general del empleo, interés y el dinero, 1936
• Joseph Aloys Schumpeter, Capitalismo, socialismo y democracia, 1942
• Karl Polanyi, La gran transformación, 1944
• Walt Whitman, Las etapas del crecimiento económico, 1960
• Raymond Aron, Dieciocho lecciones sobre la sociedad industrializada, 1962
• Gary Becker, Capital humano, 1964
• John Kenneth Galbraith, El nuevo Estado industrial, 1967
• Michel Aglietta, Regulación y crisis del capitalismo, 1976
• Alfred Chandler, La mano visible de los gerentes, 1977
• Fernand Braudel, La dinámica del capitalismo, 1985
• Michel Albert, Capitalismo contra capitalismo, 1991
• Robert Reich, La economía mundializada,1991
• Joseph Stiglitz, Cuando el capitalismo pierde la cabeza, 2004
• Alain Bihr, La Prehistoria del capital, 2006
• Michel Beaud, Historia del capitalismo, de 1500 al 2000 ;
• Fernand Braudel:
  • Civilización, economía y capitalismo, LGF, 3 tomos,
  • La Dinámica del capitalismo, Flammarion (versión sintética da obra anterior) ;
• Hélène Rey-Valette, Agnès d'Artigues, Historia económica del capitalismo industrial, Vuibert ;
• Claude Jessua, El Capitalismo, PUF, colección Que sais-je ;

Outros artigos

• Capitalismo
• Capitalismo de Estado
• Liberalismo económico e libre empresa
• Comercio internacional

Ligazóns externas

• As oríxes do capitalismo moderno por Henri Sée (en francés)