Moeda bizantina

Coñécese como moeda bizantina a moeda utilizada na parte oriental do Imperio Romano logo da caída de Roma en 476, con base en dous tipos principais: o sólido, de ouro, que pasa a ser chamado nomisma (o grego substitúe o latín como lingua da Administración), e diversas pezas de bronce. A moda de prata, ausente no inicio do Imperio Bizantino por mor da dificultade de fixar a súa paridade co ouro, fixo a súa aparición a finais do imperio.

Sólido de Xustiniano II. No anverso, un busto de Cristo; no reverso, o emperador sostendo un globo coa palabra PAX.

Semissis de Anastasio I

Tremissis de Xustino I

Este sistema monetario, no que o nomisma ou sólido bizantino será substituído polo hyperpyron baixo Aleixo I Comneno, continuou cunha relativa estabilidade ata a caída de Constantinopla, en 1453, coa excepción da derradeira etapa do imperio, cando a desvalorización da moeda de ouro obrigou a substituír a moeda deste metal polas de prata e a crear novos valores de cobre.

Logo da súa creación, no período de Constantino I, o sistema foi reformado en varias ocasións. As principais reformas foron as de Anastasio I (491-518), Aleixo I (1081-1118) e Andrónico II (1282-1328).

Iconografía

Sólido de Constantino I, coroado con loureiro á maneira dos emperadores romanos. No reverso a Vitoria.

Miliaresion dos anos 931-944, que amosa a Romano I Lecapeno no anverso e o seu nome e os dos seus coemperadores no reverso.

Dinar do califa al-Mustansir (1036-1094)

As primeiras moedas bizantinas suxeitábanse á tradición iconográfica romana, amosando nos anversos o busto do emperador de perfil e no reverso algunha escena que se conmemoraba. Mais o emperador pasou axiña a representarse de fronte nos anversos, entanto que as escenas pagás dos reversos se substituían por símbolos cristiáns como unha cruz, a Vitoria ou un anxo.

Baixo Xustiniano II (705-711) revertiuse esta práctica, coa aparición do busto de Cristo nos anversos e un retrato do emperador de fronte, de corpo enteiro ou só o busto, nos reversos. A primeira aparición de Cristo sobre unha moeda fora xa en tempos do emperador Marciano (450-457), pero non chegara a se converter en regular.

Parece que foi esta innovación na iconografía das moedas a que levou o califa Abd al-Malik (que ata daquela imitara as moedas bizantinas) a substituír os símbolos cristiáns por un novo estilo, xa tipicamente islámico, non que non se amosan máis que caracteres árabes en ambas as dúas faces.

A práctica comezada baixo Xustiniano II recuperouse ao final do período iconoclasta e, con variacións, permaneceu como norma ata o final do imperio.

Sistema de ouro

O sólido bizantino e o nomisma

Sólido bizantino ou nomisma de Irene e o seu fillo Constantino VI, cuñada entre 793 e 797

Tetarteron nomisma de Nicéforo II Focas

Histamenon nomisma de Nicéforo II Focas

Besante chipriota a nome de Hugo I (1205-1218)

Artigo principal: Sólido (moeda).

Artigo principal: Nomisma.

Cuñado por primeira vez no obradoiro monetario de Trier cara a 310, o sólido foi unha moeda de ouro creada por Constantino I (306-337) para financiar o seu exército, en substitución do áureo, que fora ata entón a moeda de ouro do Imperio. A finais do século IV equivalía a 1/72 libra, cunha pureza de 24 quilates de ouro e un peso 4,5 gramos. Coa nova denominación de nomisma, permaneceu como base do sistema monetario bizantino durante dez séculos e, mesmo, mantivo a súa vixencia durante un longo tempo de no norte de África e nos países da conca Mediterránea.

Durante os séculos VI e VII, emitiuse unha serie de sólidos cun peso rebaixado de arredor de 3,96 gramos e cunha marca particular, cuxo propósito hoxe se descoñece. Xa no período de Teodosio I (379-395), a creación do medio sólido, denominado semissis, e especialmente do terzo de sólido ou tremissis (1,5 gramos de ouro), este último cuñado en grandes cantidades, converteu a moeda de ouro en máis accesible para a poboación e aumentou a súa difusión nos circuítos económicos. Estas dúas novas moedas continuaron a súa produción en Constantinopla ata o período de Miguel I (811-813), e en Siracusa, ata o imperio de Basilio I (867-886).

Nicéforo II Phocas (963-969) emprendeu numerosas campañas contra os Árabes e, para as financiar, creou unha nova variedade do nomisma,denominda tetarteron nomisma, que se utilizaba nas transaccións comerciais á par que o nomisma tradicional, aínda que 1/12 máis lixeiro. Para distinguir as dúas variedades, pasou a denominarse histamenon nomisma ao nomisma estándar. Algúns investigadores numismáticos teñen apuntado a posibilidade de que esta redución lle conferise ao nomisma un peso semellante ao do dinar fatimida, para facilitar o seu uso no comercio internacional. O tetarteron foi usado ata 1092, cando foi substituído por unha moeda de cobre do mesmo nome que circulou ata mediados do século XIII.

Se o nomisma "pesado" e o nomisma "lixeiro" tiñan nos seus inicios unha mema aparencia, baixo Basilio II (976-1025) caracterizaron na súa forma as súas diferenzas: mentres que o tetarteron nomisma pasou a ter un tamaño menor, o histamenon nomisma fíxose máis grande e máis groso. Baixo o emperador Constantino VII (1025-1028) ampliáronse as diferenzas: o tetarteron pasou a ter un diámetro de 18 mm e un peso de 3,98 gramos, mentres que o histamenon alcanzou un diámetro de 25 mm e adquiriu unha forma cóncava, denominada "scyphate" (o nomisma orixinal, previo á diferenciación, tiña un diámetro de 20 mm). Esta peculiar forma foi ampliada posteriormente ás moedas bizantinas de electro (aliaxe de ouro e prata) e de billón (aliaxe de prata e cobre). Ata o comezo do século XI, o nomisma (tanto o histamenon coma o tetarteron) mantivo unha pureza case uniforme, cun contido de ouro de entre 23 e 23,5 quilates. A partir do emperador Miguel IV (1034-1041), nado nunha familia de cambistas en Paflagonia (e que exerceu este oficio antes de casar coa emperatriz Zoe), houbo unha desvalorización progresiva da moeda bizantino, debida á diminución do seu contido en ouro. Dunha pureza de 21 quilates (87,5 % de pureza) con Constantino IX (1042-1055), baixou a 18 quilates (75 % de pureza) con Constantino X (1059-1067), a 16 quilates (66,7% de pureza) con Romano IV (1068-1071), a 14 quilates (58 % de pureza) con Miguel VII (1071-1078), a 8 quilates (pureza do 33 %) baixo Nicéforo III (1078-1081) e preto de 0 quilates durante a primeira parte do reinado de Aleixo I (1081-1118).

O termo besante (do francés antigo: besant) utilizouse en Europa Occidental durante a Idade Media, sobre todo entre os séculos X e XIII, para designar varias moedas de orientais e da área mediterránea, de ouro, derivadas do sólido bizantino e do nomisma, entre elas o hyperpyron.

O hiperpyron

Artigo principal: Hyperpyron.

Hyperpyron de Manuel I Comneno, cuñado nun disco cóncavo ("scyphate")

Durante a segunda parte do seu reinado, Aleixo I procedeu a unha reforma radical do sistema monetario. O nomisma desaparece nas súas dúas variedades (histamenon e tetarteron) e substitúese por unha nova moeda de ouro, o hyperpyron, cunha pureza do 90 %, un peso de 4,45 gramos e un diámetro lixeiramente menor co do vello nomisma.

O hyperpyron permaneceu en circulación ata a caída de Constantinopla en 1453. Con todo, desvalorizouse significativamente ata que, no reinado conxunto de Xoán V (1347-1353) e Xoán VI (1347-1353), deixou de ser cuñado.

Sistema de prata

Siliqua de Xoviano (363-364)

Hexagrama de Constante II e Constantino IV

Reprodución do primeiro miliaresion emitido polo emperador iconoclasta León III, para celebrar a coroación do seu fillo Constantino V. É salientable a ausencia de figura humana, substituída pola cruz.

Aspron trachy de Andrónico I Comneno (1183-1185)

Exemplar de basilikon, con Cristo sedente e as imaxes de Andrónico II e Miguel IX sostendo un lábaro entre eles, coa lenda: ΘΕΕ ΒΟΗΘΕΙ AYTOKPATOPEC PWMAIWN ("Deus axuda os emperadores dos romanos").

Stavraton de Xoán V Paleólogo

Durante un longo tempo, a prata non xogou máis ca un papel subalterno no sistema monetario bizantino, debido a que o valor deste metal flutuaba constantemente en relación ao do ouro.

A siliqua

Artigo principal: Siliqua.

A siliqua (lat. siliqua) foi unha pequena moeda romana de prata cuxa cuñaxe comezou no século IV da nosa era. Creada baixo o reinado de Constantino I para reestruturar un sistema monetario que databa de Augusto, o siliqua, que recibiu o nome de keration (plural keratia) no Imperio Bizantino, tiña un peso de 2,24 gramos de prata, a metado do sólido de ouro.

O hexagrama

Artigo principal: Hexagrama (moeda).

O emperador Heraclio (610-641) fixo bater en 615 unha moeda de prata chamada hexagrama (grego: ἑξάγραμμα, hexagramma) para atender as necesidades da súa guerra contra o Imperio Sasánida. Con este fin, utilizou pratos e bandexas de prata confiscados en igrexas. Cun peso de 6,84 gramos, valía  1/12 de sólido de ouro, e chegou as ser utilizado baixo o seu sucesor, Constante II, pero foi gradualmente eliminado da circulación a partir de Constantino IV (668-685).

O miliaresion

Artigo principal: Miliaresion.

Baixo León III (717-741) apareceu unha nova moeda de prata chamada miliaresion, chamada así porque nos seus inicios tiña o valor de 1.000 nummi de cobre. Foi emitida para celebrar a coroación do seu fillo Constantino como co-emperador en 720. Estas pezas estaban cuñadas sobre dirhams árabes e valían 1/12 de nomisma.

O aspron

Artigo principal: Aspron.

A reforma de Aleixo I, caracterizada pola introdución do hyperpyron, trouxo tamén unha moeda de electro denominada aspron ou aspron trachy, que valía un terzo do hyperpyron e contaba con aproximadamente un 25 % de ouro e un 75 % de prata. Paralelamente, emitiuse o aspron de billón, valorado na corentaeoitoava parte do hyperpyron, cun 7 % de prata, e o tetarteron de cobre e o noummion, con valores de 18 e 36 unidades, respectivamente, en cada aspron.

O basilikon

Artigo principal: Basilikon.

O basilikon foi introducido no sistema monetario cara a 1304 ou 1307 polo emperador Andrónico II Paleólogo (1282-1328), como unha imitación directa do ducado veneciano de prata (ou grosso) principalmente para o pagamento aos mercenarios da Compañía Catalá nas campañas contra os turcos.

O basilikon era de prata de gran pureza (920 milésimas), cuñado nun disco plano e non cóncavo, como no caso doutras moedas bizantinas. O seu peso oficial era de 2,2 gramos e o seu valor era o da doceava parte do hyperpyron , moeda que funcionaba como padrón para as equivalencias de todas as moedas de prata bizantinas, desde o hexagrama ao miliaresion. No entanto, a equivalencia real no mercado era inferior e flutuou en función da variación do prezo da prata (entre 12 e 15 pezas por cada hyperpyron). Coñécese tamén a cuñaxe de moedas de medio basilikon.

O stavraton

Artigo principal: Stavraton.

Durante a derradeira etapa da moeda do Imperio Bizantino, as emisións en ouro volvéronse moi descontinuas e, a partir dunha nova reforma do sistema monetario que tivo lugar en 1367, baixo Xoán V Paleólogo, apareceu unha nova moeda de prata cunha emisión regular, chamada stavraton, en substitución do anterior basilikon, da que se cuñou a unidade, a metade, un oitavo e un dezaseisavo. Esta moeda era no seu momento a de máis valor do sistema, cun valor da metade do hyperpyron, cando este xa non estaba en circulación. O peso inicial do stavraton era de 8,5 gramos, aínda que máis tarde baixou a 7,4 gramos.

Sistema de bronce

O nummus e o follis de 40 nummi

Artigo principal: Nummus.

Artigo principal: Follis.

Moeda de 40 nummus (K) de Anastasio I, cuñado entre 512 e 517

Cara a 294, durante a tetrarquía, apareceu unha nova moeda de bronce: o nummus (plural nummi). Tratábase dunha pequena peza cun diámetro de entre 8 e 10 mm, e cun peso de 0,56 g, dotada dun valor teórico de 1⁄7200 sólidos de ouro, aínda que na realidade oscilou entre 1⁄6000 e 1⁄12000, segundo a época.

Aínda que cumpría unha moeda para as transaccións máis cotiás, o seu escaso valor fixo, no entanto, que o nummus tivese pouco uso. Así as cousas, o emperador Anastasio I, coa reforma, interrompeu a circulación das pezas dun nummus e introduciu múltiplos con denominacións de corenta unidades (tamén coñecido como o follis), de vinte (semifollis) e de dez (decanummium, δεκανούμμιον). O seu valor estaba representado polo numeral grego : M = 40; K = 20; I = 10; E = 5.

No século VII, a peza de 40 nummi ou follis era a única que mantiñ a súa existencia, aínda que o seu volume en circulación se reducira consoiderablemente. Xustiniano II (685-695 e 705-711) intentou restablecer o seu volume equiparándoo co que había en tempos de Xustiniano I, pero de camiño se reduciu novamente. Ata entón, aqueles follis amosaban no anverso o retrato do emperador, mais a partir do século X batéronse pezas anónimas co busto de Cristo coa lenda XRISTUS / BASILEU / BASILE ("Cristo, rei dos reis).

Equivalencia de valores

Anastasio I (491-518)

	Sólido	Follis	Semifollis	Decanummium	Pentanummium	Nummus
Sólido	1	420	840	1680	3360	16.800
Follis	1⁄420	1	2	4	8	40
Semifollis	1⁄840	1⁄2	1	2	4	20
Decanummium	1⁄1680	1⁄4	1⁄2	1	2	10
Pentanummium	1⁄3360	1⁄8	1⁄4	1⁄2	1	5
Nummus	1⁄16.800	1⁄40	1⁄20	1⁄10	1⁄5	1

Obradoiros monetarios bizantinos

Artigo principal: Cecas bizantinas.

Localidade	Sigla nas moedas	Posto segundo a súa produción
Abazis	ALE	13
Antioquía	ANT – MANT – ANTX – ANTIX	2
Cartago	CAR – KAR – KART – CT – KARTA	12
Catania	CAT	18
Quersoneso	XEP – ZEPCONOC	9
Chipre	KVIIP – KY – P	10
Cízico	KY – KVZ	5
Constantinopla	CON – COM	1
Costanza	KN	14
Éfeso	SEPSUS	7
Isaurus	ISAUR	11
Milán	ML	17
Nápoles	NE	19
Nicea	NC	8
Nicomedia	NI – NIC – NIK – NIKM – NIKA – NICO	4
Rávena	RA – RAB – RAS – RAV – RAVENN	16
Roma	R – ROM – RO	15
Sikelia	SCL	20
Tesalónica	TC – TES – OES	6
Teopoli	THEV – THEVP – THEVII	3

Véxase tamén

Outros artigos

• Cecas bizantinas
• Moeda da Antiga Roma
• Moeda da Antiga Grecia
• Imperio Bizantino

Bibliografía

• Alfaro Asins, C. et al. Diccionario de numismática. Ministerio de Cultura. Madrid, 2009. ISBN 978-84-8181-405-7
• Banning, E. "Byzantine Coins Led Way in Using Christ’s Image". En The Globe and Mail, 18 de abril de 1987.
• Bendal, S.; Sear, D.; Dennis O'Hara, M. (1987). Byzantine Coins and their Values. Seaby, Londres. ISBN 9780900652714
• Grierson, P. Byzantine Coins. Methuen. Londres, 1982. ISBN 978-0-416-71360-2
• Grierson, P. Byzantine coinage. Dumbarton Oaks. 1999. ISBN 978-0-88402-274-9
• Hendy, M. Studies in the Byzantine Monetary Economy c.300-1450. Cambridge University Press, 1985. ISBN 0-521-24715-2
• Hendy, M. The economy, fiscal administration and coinage of Byzantium. Londres, 1989. ISBN 0860782530
• Jerphagnon, L. Les Divins Césars. Pluriel Fayard. París, 2007. ISBN 978-2-818-50234-1
• Kazhdan, A. E (ed.). The Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford University Press, 1991. ISBN 978-0-19-504652-6
• Laiou, A.; Morrisson, C. (dir.). Le Monde byzantin, vol. 3, L’Empire grec et ses voisins, XIIIe siècle-XVe siècle. Presses Universitaires de France. París, 2011. ISBN 978-2-130-52008-5
• Morrisson, C. (dir.). Le Monde byzantin, vol. 1, L’Empire romain d’Orient (330-641). Presses Universitaires de France. París, 2004. ISBN 978-2-130-52006-1
• Ostrogorsky, G. Histoire de l'État byzantin. Payot. París, 1983. ISBN 2-228-07061-0
• Petit, P. Histoire générale de l'Empire romain. Seuil. París, 1974. ISBN 978-2-02-002677-2
• Sabatier, J. Description générale des monnaies byzantines frappées sous les Empereurs d'Orient. 2 vol. París, 1862
• Saulcy, F. (1836). Essai de classification des suites monétaires byzantines. Vol. 1; Vol. 2. Lamort, Metz.
• Schönert-Geiß, E. (1970-1972). Die Münzprägung von Byzantion. Berlín. 1970: parte 1; 1972: parte 2.
• Sear, D. R. Byzantine Coins and Their Values. 1987. ISBN 978-0-900652-71-4
• Sommer, A. Die Münzen des byzantinischen Reiches 491-1453. Mit einem Anhang: Die Münzen des Reiches von Trapezunt. Battenberg Verlag. Regenstauf, 2010. ISBN 978-3-86646-061-4
• Treadgold, W. A History of the Byzantine State and Society. Stanford University Press, 1997. ISBN 978-0-804-72630-6

Ligazóns externas

• Moedas bizantinas catalogadas por orde cronolóxica de emperadores
• Moedas bizantinas catalogadas segundo a obra de Sear: Byzantine Coins & Their Values
• Catálogo de marcas e monogramas nas moedas bizantinas
• Digital Library Numis Arquivado 05 de xullo de 2018 en Wayback Machine. (bibliografía en liña de numismática bizantina)