Paleografía

A paleografía (do idioma grego παλαιός : palaiós, ‘antigo, vello’ e γράφειν: graphein, ‘o escrito’ ou γράφεια: graphía, ‘escritura’) é o estudo das escrituras antigas; é a ciencia que se encarga de descifrar as escrituras antigas e estudar a súa evolución, así como datar, localizar e clasificar os diferentes testemuños gráficos obxecto de estudo.

Imaxe dunha páxina do Papiro de Artemidoro.

Obxecto

Extracto dunha Biblia belga en latín do século XV.

A paleografía por extensión estuda toda forma de escritura en calquera lingua e en calquera material escrito, desde o tempo en que as persoas comezaron a fixar por medio de signos o seu propio pensamento, con todo o termo de paleografía úsase especialmente respecto ao estudo da escritura alfabética e a súa evolución.

Extracto dun Corán sirio do século XI

É obxecto da paleografía o exame crítico e sistemático dos elementos gráficos da escritura, forma alfabética, signos accesorios, abreviacións, notas musicais, recoñecemento de man, correccións do copista ou dos editores.

Extracto dun Corán exipcio do século IX-X.

O modo de estudo da paleografía pode variar dependendo da lingua na que se orixinou xa que cada lingua desenvolveu unha escritura alfabética e regras gramaticais que a rexen particularmente. O lugar de orixe do documento tamén pode afectar o modo no que se estuden os elementos gráficos que o compoñen posto que a lingua tende a variar dentro dun mesmo país ou rexión, especialmente nos documentos máis antigos.[2]

Relación con outras ciencias

A esixencia de profundar o estudo dos manuscritos, baixo cada aspecto que poida ser útil á hora de coñecer o seu valor como testemuños culturais e históricos, levou a considerar con maior atención os caracteres externos, como a calidade da materia escrita, a formación de fascículos, o formato, a estrutura, a mesma escritura, etc., desenvolvendo no proceso unha gama de ciencias ou técnicas relacionadas entre si e que se presentan obrigatorias, axudando para a elaboración do propio obxecto.

A primeira delas é a codicoloxía, á cal, a paleografía achega as súas máis valiosas luces a prol da crítica histórica, en especial cando se refire á datación e orixe de manuscritos como produto dun ambiente cultural, con respecto aos textos manexados polo autor. Non se pode esquecer que para este estudo crítico da paleografía coa codicoloxía, inclúense abreviaturas, os erros de copias, notas marxinais e miniaturas. Este conxunto de elementos son de suma importancia para que estas disciplinas poidan determinar con exactitude, a orixe e o sentido dun escrito antigo.[3]

A paleografía acompaña a diplomática no auxilio da crítica histórica, necesaria para o estudo dos documentos acusados de falsos. Pódese dicir que ambas as disciplinas naceron no mesmo contexto. Xunto a esta atópanse tamén outras ciencias relacionadas coa paleografía, como a epigrafía, a biblioloxía, e a numismática, as cales non se limitan ao estudo dos caracteres gráficos dos seus obxectos materiais senón que examinan a autenticidade, o estilo, o formulismo e outras particularidades dos documentos sobre os que versan.[4]

Outras ciencias como a Heráldica, a Sigilografía e a Lingüística tamén auxilian a paleografía, permitindo identificar o contexto onde se produciu o documento e a utilidade que tivo.[5]

Desenvolvemento histórico

Páxina do Códice Mendoza, que recolle escritos aztecas.

As escrituras antigas comezaron a ser obxecto de estudo a partir do século XVII, especialmente no ambiente de disputa sobre a autenticidade dos documentos, que precisou dunha clasificación sistemática maior. Aínda que se o trato científico comezou nese século, non se pode descartar que a interpretación e o proceso de descifrar as escrituras antigas fosen de grande interese para os estudosos de todos os tempos.[6]

Idade Antiga

Os historiadores grecorromanos foron os primeiros en utilizar os escritos antigos como referencias nos seus relatos, entre eles atópanse Tucídides, Perico Livio, Polibio e Flavio Josefo, que teñen en conta documentos, contratos e edictos imperiais para este labor. Do século I data unha obra sobre os problemas paleográficos, de Valerio Probo e a súa especialidade foi a recompilación de abreviaturas. Este interese polas abreviaturas continuou sendo obxecto de estudo na Idade Media. Con todo, non se pode falar propiamente dun estudo sistemático dos documentos antigos, senón máis ben do uso ou práctica da súa lectura.[4]

Idade Media

Na idade media tamén se atopan as primeiras clasificacións das distintas escrituras, sen ningún valor científico, só estético. Os escritores medievais utilizaron moito unha obra chamada O Maior de Donato (século ix) e unha nova redacción desta atopámola no século xiii.

Tanto a paleografía como a diplomática recibiron grandes achegas no período medieval, polas organizacións cancillerescas, pola persecución e creación de preceptos legais contra a falsificación, o uso dos diplomas para a confección de obras históricas e o estudo dos documentos no seu aspecto xurídico.

Idade Moderna

Na idade Moderna, co humanismo, por caracterizarse o erudito como escrutador e crítico, espérase que aumente ou se oficialice o carácter científico destas dúas disciplinas, pero xorden demasiadas polémicas entre os eruditos da época na súa desesperada procura de manuscritos e a súa interpretación. No medio desta polémica xorde a primeira condición para o carácter científico que se lles dará despois a estas disciplinas. Considérase a Petrarca como precursor científico da paleografía polos seus coñecementos sobre códices e documentos.

Coa creación da imprenta logrouse un grande avance na diplomática e a paleografía, ampliando as súas áreas de coñecemento; logo co xurdimento dun afán historicista, nesta época, mesmo coa polémica histórica-relixiosa con respecto á reforma protestante aumentaron as investigacións e a crítica sobre as fontes paleográfica-diplomática.

Delia Pezzat indica que "A etapa decisiva para o desenvolvemento de ambas as ciencias xorde durante os séculos XVI, XVII e XVIII debido a dúas longas discusións que se coñecen co nome de Guerras Diplomáticas e Movemento Bolandista."[8] A primeira trata sobre o tema da autenticidade, uso e lectura e interpretación de documentos que refiren dereitos e títulos nobiliarios, apegado aos seus inicios durante a Idade Media; a segunda foi unha continuación das Guerras Diplomáticas, tomando un carácter científico encabezado polos beneditinos que tomaron grande interese na extracción de datos históricos e xerais do estudo dos documentos, expondo as bases para que a paleografía se formase como ciencia.

Aínda que a paleografía se desenvolveu amplamente por toda Europa por diversos académicos, houbo tres principais figuras dentro do desenvolvemento da paleografía como ciencia:

Jean Mabillon

Jean Mabillon considérase o primeiro escritor dun tratado de paleografía, aínda que o nome da disciplina se debe a Bernard de Montfaucon.

A paleografía e a diplomática nacen como ciencia en Francia, froito dos estudos científicos que a finais do século xvii conforman a cultura europea. Foron os monxes beneditinos de San Mauro os que fixeron da abadía de Saint-Germain des Près un centro de grande erudición. Nel, Jean Mabillon dedicou seis anos de profundo estudo nos arquivos monacais de Francia, Italia e Alemaña. O problema xorde cando se declaran falsos documentos conservados nos mosteiros franceses e entre eles, diplomas merovinxios do de Saint-Denis. Por investigar se hai ou non falsidade nestes documentos, Mabillon comeza coa observación dun gran número de documentos, cuxa autoridade crítica analiza a estrutura e introduce a distinción sistemática dos diversos estilos escriturarios e o tempo en que foron utilizados. Distingue entón dúas clases de escrita, unha libraria, en códices, e outra diplomática, en documentos. A libraria divídea en: romana, antiga, gótica, salónica, francogálica e lombarda e na romana distingue maiúscula, minúscula e uncial. Pon énfase nos seus puntos de vista sobre abreviatura, ortografía e signo de puntuación.[4]

Todo isto é compilado dentro da súa obra De re Diplomatica libri VI terminada en 1681, que pon fin ás discusións e fai xurdir á paleografía e a diplomática como ciencias novas.

A obra de Mabillon é eminentemente diplomática como o podemos observar nos datos mencionados, sobre todo na intención do autor (comprobar a autenticidade dun documento). No entanto, atopamos grandes achegas paleográficas nalgúns capítulos da obra de modo que poidan ser considerados como o primeiro tratado de paleografía.[9]

Bernardo de Montfaucon

Outro beneditino, Bernard de Montfaucon, foi o primeiro que lle deu á disciplina que se encarga de estudar a escritura o nome de paleografía, nunha obra publicada en 1708, Paleographia graeca serve dei ortu et progressu litterarum. Perfecciona a obra de Mabillon e establece os manuscritos característicos, a data destes e clasifica a escritura desde o punto de vista histórico.[10]

Francesco Scipione Maffei

Estatua de Maffei en Verona.

Un paso decisivo fóra de Francia deuno Scipione Maffei, estudoso italiano, que publica un traballo sobre a Biblioteca Capitular de Verona, cuxos códices identificou en 1713. En 1726 publicou o seu Storia diplomática che serve d´introduzione all`arte critica, onde se ocupa dos documentos con observacións atentas sobre a escritura. Para Maffei existe unicamente unha clase de escritura, a romana e maniféstase en tres formas distintas: maiúscula, minúscula e cursiva. Este autor prepara o camiño da paleografía moderna facendo derivar da escritura romana a escritura medieval.[9]

En 1765 ábrese unha cátedra de paleografía na Universidade de Bolonia e en 1777 ábrese a cátedra na Universidade de Nápoles, a cal se estendeu até o Grande Arquivo Napolitano.[11]

En Francia nos anos 1750-1765 René Prosper Tassin e Charles Toustain publicaron en París 6 volumes co título de Nouveau traitè de Diplomatique, achegando perspectivas novas aos estudos de paleografía e diplomática.[12]

Idade contemporánea

Páxina do Códice Brixianus, que contén o evanxeo de Lucas.

Comeza entón o proceso de integrar as nosas disciplinas no pensum academicum universitario, inicialmente na facultade de dereito. Johann Christoph Gotterer, docente en Gotinga, reuniu un rico material e creou o primeiro seminario de paleografía, unido á cátedra de diplomática.

En 1801 Karl T. C. Schönemann publicou Versuch eines Vollständigen Systemes der allgemeinem, besonders älteren Diplomatik, na que estuda con claridade o desenvolvemento da escritura latina, distinguindo a Maiúscula da Minúscula dividíndoa en capital e uncial e a segunda en recta e cursiva. E comeza tamén o proceso de separación do obxecto de estudo da paleografía e a diplomática.[13]

En 1821 abre en Francia a École de Chartes onde se continúan os estudos paleográficos e diplomáticos de Mabillon.[14]

División da paleografía

A paleografía epigráfica encárgase de descifrar inscricións en calquera soporte duradeiro que non sexa papel.

A paleografía pódese dividir nas seguintes disciplinas:

• paleografía xeral, que se ocupa de toda clase de manuscritos, papiros ou códices antigos. Á súa vez pode subdividirse en:
  • vulgar ou común, que só trata de ler e descifrar os escritos.
  • crítica, que estuda a autenticidade e data do escrito atendendo unicamente aos seus elementos gráficos.
• paleografía especializada, que se limita aos escritos e demais monumentos literarios que son propios doutras ciencias estreitamente relacionadas coa paleografía. Subdivídese en:

A paleografía numismática encárgase de descifrar transcricións en medallas e moedas.

• • paleografía epigráfica: que estuda as inscricións sobre calquera tipo de soporte duradeiro (pedra, metal, etc.)
  • paleografía bibliográfica: que estuda estas en libros de referencia
  • paleograía diplomática: cuxo obxecto son os caracteres gráficos e/ou alfabéticos dos documentos
  • paleografía numismática: que estuda as inscricións sobre moedas e medallas.

O paleógrafo

O paleógrafo debe dominar ben a lingua dos textos e as súas particularidades gráficas, ou sexa, os estilos, as abreviaturas e os anagramas, ligogramas e nexogramas, entre outras. Os devanditos coñecementos son esenciais para que o paleógrafo poida descifrar o texto antigo, así como asignarlle unha data e un lugar de orixe.

O paleógrafo é como un detective do antigo, un arqueólogo das letras e os textos, que co seu traballo axuda a descifrar moitas incógnitas do pasado histórico da humanidade, aínda que sempre baixo a limitación do estritamente escrito, é dicir, que pode descifrar o que un texto antigo di, pero nunca —só polo simple acto de descifrar— acreditar como verídico ou real o que se di nel, tarefa esta que finalmente quedará relegada á disciplina arqueolóxica, a cal finalmente se encargará de confirmar, ou refutar, os datos revelados polo traballo do paleógrafo.

Véxase tamén

Bibliografía

• Battelli, Giulio (1999). Lezioni di paleografia (en italiano). Città del Vaticano: Libreria Editrice Vaticana. ISBN 978-88-209-2689-2. 
• Bischoff, Bernhard (1989). Latin Palaeography: Antiquity and the Middle Ages. Cambridge University Press. ISBN 978-0521367264. 
• Bischoff, Bernhard (1992). Paleografia latina. Antichità e medioevo. Padua: Editrice Antenore. ISBN 978-8884550712. 
• Cortés Alonso, Vicenta (1986). La escritura y lo escrito: Paleografía y diplomática de España y América en los siglos xvi y xvii. Madrid: Instituto de Cooperación Iberoamericana. ISBN 84-7232-393-5. 
• Millares Carlo, Agustín (1983). Tratado de paleografía espanola (3.ª ed.). Madrid: Espasa-Calpe. ISBN 84-239-4986-9. 
• Petrucci, Armando (2012). La descrizione del manoscrito. Storia, problemi, modelli (2.ª ed.). Roma: Carocci editore. ISBN 978-88-430-1819-2. 
• Pezzat Arzave, Delia (1990). Elementos de paleografía novohispana. Facultad de Filosofía y Letras, Universidad Nacional Autónoma de México. ISBN 9789683611680. 
• Gaur, Albertine (1994). History of Calligraphy. Cross River. 
• Brown, Michelle P. (1998). The British Library Guide to Writing and Scripts: History and Techniques. Toronto: University of Toronto Press. 
• Lovett, Patricia (2000). The British Library Companion to Calligraphy, Illumination & Heraldry: A History and Practical Guide. London: British Library. 
• Osley, A.S. (1966). Calligraphy and Palaeography. October House. 
• Riesco Terrero, Angel (1999). Introducccion a la Paleografia y Diplomatica general. México: Sintesis. 
• Marcos García, Juan-José (2016). Manual ilustrado de PALEOGRAFIA GRIEGA. Madrid: Dykinson.