Río Amazonas

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Amazonas.

O río Amazonas (tamén chamado Paraná-Uassú ou Paranaguasú polas tribos tupí-guaranís) é un río suramericano que nace na Cordilleira dos Andes, no lago Lauri ou Lauricocha, no Perú, pasa por Colombia, atravesa o Brasil e desauga no océano Atlántico, xunto á Illa do Maraxó, no Brasil, onde entra polo estado homónimo. Ao longo do seu curso recibe os nomes de Tunguragua, Marañón, Ucayali, Solimóns e finalmente Amazonas. É o río máis longo e caudaloso do mundo, e contén máis auga ca o Nilo, o Yangtzé e o Mississippi xuntos, supoñendo preto dunha quinta parte da auga doce en estado líquido do planeta. O Amazonas, ten a conca hidrográfica máis grande do mundo, ao redor de 7,4 millóns de quilómetros cadrados, representa aproximadamente a quinta parte do caudal fluvial do planeta. De feito, este río ten a maior conca hidrográfica do mundo incluso contando unicamente a rexión que atravesa o Brasil, que supón a quinta parte do seu volume. Estudos realizados por investigadores brasileiros e peruanos en 2007 e 2008 apuntaban a que era o río de maior lonxitude. No ano 2010, finalmente, confirmouse que era o río máis longo do mundo, con 7062 km de lonxitude desde o seu nacemento na Quebrada de Apacheta, rexión de Arequipa, no Perú.

Río Amazonas

Tipo	río
Epónimo	Amazonas
Inicio
Continente	América do Sur
País da cunca	Brasil, Colombia, Perú, Bolivia, Ecuador e Venezuela
Localización	Río Marañón
Final
División administrativa	mar a fóra
Localización	Océano Atlántico
4°26′54″S 73°27′21″O B 0°42′28″N 50°05′22″O
Composto por	foz do rio Amazonas (pt)
Afluentes	29
Conca hidrográfica	Bacía do río Amazonas
Características
Dimensións	3.690 () km rede de drenagem: 6.400 () × 6.992,15 () × 6.800 () × 6.436 () km
Superficie da cunca hidrográfica	7.050.000 km²
Medicións
Caudal	209.000 m³/s (desembocadura fluvial), 168.700 m³/s (Óbidos (pt) )

Nas súas extensións superiores, sobre a confluencia do río Negro o Amazonas é chamado Solimões no Brasil; con todo, no Perú, Colombia, así como o resto do mundo hispanohablante, o río é xeralmente chamado Amazonas río abaixo desde a confluencia dos ríos Marañón e Ucayali no Perú. O sistema fluvial Ucayali-Apurímac é considerado a principal fonte do Amazonas, coa que é o seu principal afluente o arroio glacial Carhuasanta que flúe da montaña Mismi.

O ancho do Amazonas é de entre 1.6 e 10 km (quilómetros) na súa etapa baixa, pero expándese (durante a tempada húmida) ata 48 km ou máis. O río entra no océano Atlántico nun amplo estuario con 240 km de ancho. A boca do sistema principal é de 80 km. Debido ás súas vastas dimensións, é ás veces chamada o Río Mar. O primeiro ponte no sistema fluvial do Amazonas (sobre o río Negro) foi inaugurado o 24 de outubro de 2011 preto de Manaus, Brasil.

O río proporciona grandes beneficios comerciais a cidades amazónicas como Iquitos, Leticia, Manaus e Belém.

Orixe do nome

A voz Amazonas provén de río das Amazonas, dado ao río Marañón por Francisco de Orellana logo de enfrontarse a unha etnia local na cal homes e mulleres se defendían por igual. Orellana derivou o nome do mito grego das guerreiras amazonas de Asia e África, narrado por Heródoto e Diodoro. Con todo, é moi probable que a palabra Amazonas fose unha deformación por falso amigo paronomásico dunha palabra indíxena cuxa pronuncia a oídos españois era semellante a Amazonas, palabra indíxena que significaba ‘rompedor de embarcacións’; isto especialmente entre os marayoara, que podían observar o tremendo macareu, chamado pororoca na rexión amazónica, que este río provoca ao contactar na súa desembocadura co océano Atlántico.

Antes da conquista, o río non tiña un nome único; pola contra, os indíxenas nomeaban indistintamente ás diferentes seccións con voces como Paranaguazú (Gran Parente do Mar), Guyerma; Solimões, etc. En 1500, Vicente Yáñez Pinzón, comandante dunha expedición de exploración española, converteuse no primeiro europeo en aventurarse polo río logo de descubrir que as súas augas eran navegables e bebibles. Pinzón chamou ao curso da auga o río Santa María da Mar Doce, que finalmente foi abreviado a Mar Doce (nome que tamén se deu nesas épocas ao río da Prata). Durante algúns anos posteriores a 1502 tamén se lle coñeceu como Río Grande e Orellana. Os compañeiros de Pinzón bautizaron ao desaugadoiro como río Marañón, voz de probable orixe indíxena. É posible tamén que o nome derive do español maraña, en representación das enormes dificultades que aqueles homes atoparon ao explorar a área. En todo caso, a designación persistiu ata os nosos días no do Estado brasileiro de Maranhão e no do río homónimo no Perú.

Curso do río

Mapa mostrando o traxecto do río Amazonas e os seus afluentes, e a área aproximada da súa cunca hidrográfica

A fonte máis alta e afastada do Amazonas foi situada na cordilleira Chila, nas saias do nevado Mismi, en Arequipa, Perú. Entre os diversos nomes que recibe o río Amazonas ao longo do seu curso, destacan, sucesivamente, os seguintes: Lloqueta, Apurímac, Ene, Tambo, Ucayali, Marañón e Amazonas. Cando o río entra no Brasil pasa a denominarse río Solimões durante un bo tramo. Logo volve adoptar o nome de río Amazonas na confluencia co río Negro. Logo da confluencia entre o Apurímac e o Ucayali, o río deixa atrás o territorio andino e entra nunha planicie aluvial inundable e suavemente ondulada. Percorre tamén a fronteira peruano-colombiana e despois fai fronteira tripartita co Brasil

O "Encontro das Augas", preto de Manaus, é a confluencia do río Negro, de augas máis escuras, co río Solimões, de augas máis claras.

Xa no Brasil, as escuras augas do río Negro únense ás do Amazonas, de cor areosa, observándose o contraste notorio das cores das augas, que practicamente non se mesturan durante uns 6 km, debido á diferenza de densidades e de temperatura e, sobre todo, á similar profundidade e velocidade das dúas correntes fluviais no punto de confluencia.

Nalgúns puntos, o río divídese en ramificacións, ou múltiples canles, a miúdo moi longos, con canles interiores e laterais, todos conectados por un complicado sistema de canles naturais que cortan as terras baixas e planas do igapó, que non adoitan superan os 5 metros sobre o leito baixo do río en moitas illas. Nas angosturas de Óbidos, a 600 km do mar, o río estréitase, discorrendo nunha única corrente de 1.6 km de ancho e 100 m de profundidade, cunha velocidade media de 7 km/h.

Desde a illa de Canaria na Gran Curva cara ao río Negro, 1000 km corrente abaixo, só se atopan terras moi baixas, similares ás da desembocadura. Vastas extensións do terreo están completamente asolagadas, mesmo profundamente, asomando sobre a auga só as copas das árbores.

Desembocadura do Amazonas nunha foto de satélite tomada en 1990.

Desde cerca da desembocadura do río Negro ata Serpa, na marxe oposta ao río Madeira, as beiras do Amazonas son baixas, comezando a elevarse nas proximidades de Manaus formando outeiros suaves. En Óbidos, o sistema evoluciona ata transformarse nunha barranca de 17 m rodeada de outeiros baixos. O baixo Amazonas podería ter sido no pasado un golfo no océano Atlántico, cuxas augas erosionaron os outeiros proximos a Óbidos.

Só un 10 % da auga transportada polo río penetra na poderosa corrente de Óbidos, moi pouca da cal se origina na pendente norte do val. A área de drenaxe do Amazonas ao oeste de Óbidos é duns 5 millóns de quilómetros cadrados e cara ao leste, dun millón de quilómetros cadrados (aproximadamente un 20 %).

No curso inferior do río, a beira norte consiste nunha serie de abruptas mesetas que se estenden por uns 240 km, desde a marxe oposta á desembocadura do río Xingú ata Monte Alegre.

Estas estruturas están cortadas en forma de bancais. Monte Alegre alcanza unha altura de varios centos de metros. Na marxe meridional, sobre o río Xingú discorre unha líña case ininterrompida de barrancas baixas que bordean a planicie aluvial e se estenden case ata Santarém. O conxunto é unha sucesión de grandes curvas que finalmente torcen cara ao suroeste e se funden cos outeiros que forman a marxe de bancais do val do río Tapajós.

Belém é a principal cidade e porto da desembocadura do río no océano Atlántico. A localización exacta da embocadura do Amazonas e a súa largura son temas de disputa debido á peculiar xeografía da zona. Os ríos Pará e Amazonas están conectados por unha serie de canles fluviais naturais chamados furos, preto da cidade de Breves. Entre estas canles áchase Marajó, a maior illa do mundo rodeada tanto por auga doce como por auga mariña

Incluíndo o río Pará e a illa de Marajó, o esteiro do Amazonas ten unha largura duns 325 km, medida desde o cabo Norte, ao leste de Pracuúba, no estado de Amapá, ata Ponta da Tijoca, preto da cidade de Curuçá. Unha medida máis conservadora, excluíndo o esteiro do río Pará, desde a embocadura do río Araguari en Amapá, ata a Ponta do Navío, na costa norte de Marajó, aínda dá unha lonxitude de aproximadamente 180 km. Se só se considera a canle principal do río, entre as illas de Curuá, en Amapá, e Jurupari, en Pará, a lonxitude decae ata uns 15 km.

Os verquidos transportados polo río son responsables dos fondos lamacentos que cobren unha área de 1,3 millóns de quilómetros cadrados, influíndo na salinidade, pH, penetración da luz e sedimentación dunha ampla área do Atlántico norte tropical.

Lonxitude do curso

«Encontro das Augas», a confluencia dos ríos Negro e Amazonas (tramo chamado Solimões en Brasil) en Manádevos, a 1600 km do Atlántico

A «Unión Serpential das Augas», preto de Bellavista-Nanay en Iquitos, é a confluencia do río Nanay, de augas máis escuras, coas do río Amazonas, máis claras.

Tradicionalmente asígnase ao Amazonas o segundo posto en lonxitude total, detrás do Nilo, aínda que non existiu nunca un consenso xeneralizado sobre cales son os puntos de medición aceptables. As últimas investigacións, engaden uns 740 km (quilómetros) máis a canle, o que o colocaría definitivamente no primeiro posto da clasificación de ríos máis longos do planeta.

Segundo as medicións máis conservadoras, o río ten uns 6762 km de longo. Con todo, unha expedición peruano-brasileira no ano 2007 calculou 6800 km. Presenta seccións de gran variabilidade na canle. Na desembocadura a distancia dunha ribeira á outra é de preto de 330 km, medidos entre Cabo do Norte a punto Patijoca e incluíndo a illa de Marajó (pronúnciese [marashó]), do tamaño de Dinamarca e o delta do río Pará (tramo final do río Tocantins), duns 60 km de ancho. A distancia das bocas do Amazonas, formadas por unha especie de delta disimulado pola acción das mareas e das correntes mariñas, é duns 100 km aproximadamente.

Actualmente, por recentes informes de investigacións, a Sociedade Xeográfica de Lima, apoiada por entidades da comunidade científica internacional, puxo fin á polémica sobre a orixe do río Amazonas ao determinar que nace nos Andes do sur de Perú e é o máis longo do mundo, superior ao río Nilo en máis de 40 km.

Desde o seu nacemento na crebada Apacheta, nas saias do nevado Quehuisha, no departamento de Arequipa, a 5170 m s. n. m., até a súa desembocadura no Atlántico tras percorrer Perú, Colombia e Brasil, alcanza unha lonxitude de 7062 km. A conca do Amazonas abarca nove países de Suramérica: Brasil, Bolivia, Perú, Ecuador, Colombia, Venezuela, Güiana Francesa, e Suriname. Isto faino 391 km máis longo que o Nilo, en África, que se estende por 6671 km, segundo dixeron o experto Zaniel Novoa, da Sociedade Xeográfica Limeña, e o xornalista e explorador polaco Jacek Palkiewicz, quen en 1996 encabezou unha expedición multinacional cara á nacente do Amazonas. Chegouse a establecer esa medición, que ao cabo de 12 anos foi validada por importantes entidades da comunidade científica internacional. Entre elas figuran a Sociedade Xeográfica de Londres, a Academia de Ciencias de Rusia e o Instituto Brasileiro de Pescudas Espaciais.

Desnivel nos últimos quilómetros

Salvo polo seu extremo occidental, a gran maioría do curso deste río presenta unha pendente sumamente baixa. Por exemplo, desde Iquitos até a súa desembocadura no océano Atlántico baixa tan só 106  m s. n. m. e nese mesmo tramo o río percorre 3646 km.

Os primeiros resultados dunha investigación realizada por institucións brasileiras asociadas no marco do programa HiBAn (Hidroloxía da bacía amazónica) permiten entender mellor a influencia da marea no funcionamento hidrodinámico do Amazonas ao se aproximar ao océano e, de maneira máis particular, medir o seu impacto nas pulsacións do caudal do río e no transporte de sedimentos en dirección ao océano.

Pororoca

Río Amazonas, entre a fronteira dos dous estados máis grandes do Brasil, Amazonas e Pará

Seguindo a costa, lixeiramente ao norte do cabo do Norte e por 160 km, existe un cinto de illas semisumerxidas e bancos de lodo superficiais. Desta particular xeografía, cuxa profundidade non supera os 7 m, nace o fenómeno da pororoca, unha marusía que avanza cun ruxido de intensidade crecente, a uns 15 a 25 km/h, formando unha parede de auga de 1.5 a 4 m de altura. Esta dinámica é a razón da ausencia de delta anteriormente mencionada: o océano rapidamente arrastra, durante o refluxo ou baixamar, o vasto volume de lodo acumulado, impedindo parcialmente a formación de illas intermedias.

Na rexión, tales mareas son coñecidas como pororoca, e son unha atracción turística.

Río subterráneo baixo o río Amazonas

Propúxose que o río Amazonas constitúe só o sistema fluvial da conca do Amazonas, mentres que o río Hamza, que é máis ancho pero moito máis lento, constituiría o fluxo de auga subterránea.

Caudal

O Amazonas transporta máis auga que os ríos Mississippi, Nilo e Yangtzé xuntos; a súa área de drenaxe ou conca é así mesmo a maior do mundo.

O volume de auga levada cara ao océano Atlántico é enorme: cunha media anual de 230 000 m³/s (metros cúbicos por segundo), alcanza até 300 000 m³/s na tempada chuviosa. En efecto, o Amazonas é responsable da quinta parte de toda o auga doce incorporada aos océanos da Terra. Ademais, esa auga é perfectamente potable mar dentro da desembocadura, até unha distancia desde a cal a costa xa non é visible. A salinidade do océano Atlántico é notablemente inferior nun radio de varios miles de quilómetros ao redor daquel punto cara ao norte da súa desembocadura: cabe lembrar que nesta zona as correntes mariñas traen a auga salgada cara á desembocadura e non ao revés.

Caudal medio mensual do Amazonas (m³/s) medido nunha estación ás aforas de Óbidos
Datos dos últimos 70 anos (anual 176 000 m³/s)

Estimación do caudal medio mensual do Amazonas (en m³/s)
na desembocadura, tendo en conta os catro últimos afluentes (anual 209.000 m³/s)

Extensión da conca e a súa retroalimentación pluvial

Curso do Amazonas, algúns afluentes e extensión aproximada da súa conca.

A área ou conca de drenaxe do río é de aproximadamente 7 050 000 km², un 40 % da de América do Sur. Os seus nacentes esténdense desde os 5° de latitude norte até os 15° de latitude sur. Percorre a selva cálida e húmida (unha pluviselva) máis grande do planeta, a Amazonia ou selva amazónica. A pluviselva amazónica (até o inicio do actual requecemento global) vense caracterizando polas súas case constantes choivas convectivas, isto é: o gran caudal de auga que a calor solar evapora desde a superficie da conca imbrífera do Amazonas, ascende a gran altitude precisamente polas correntes térmicas (correntes verticais de aire quente) ata que, ao chegar a zonas altas da atmosfera, máis frías, se condensa en pingas e estas case inmediatamente transfórmanse, sobre a mesma conca, en copiosas choivas, o cal forma un ciclo natural de retroalimentación hídrica.

Dinámica aluvional

O «Encontro das Augas», preto de Manaus, é a confluencia do río Negro, de augas máis escuras, co río Solimões (como é chamado o río Amazonas en Brasil nese tramo), de augas máis claras.

As choivas estacionais dan orixe a grandes inundacións ao longo do curso do río e dos seus tributarios. A profundidade media no pico da estación chuviosa é duns 40 m e o ancho medio é duns 40 km. Esta iníciase en novembro e vai até xuño, para logo decrecer a finais de outubro. A crecida do río Negro é parcialmente asincrónica: a estación chuviosa non comeza neste val senón até febreiro ou marzo. Para xuño atópase no seu punto culminante, e comeza o descenso das augas en consonancia co Amazonas. O río Madeira presenta un desfasaxe de dous meses, comezando a crecer en setembro e iniciando a retirada en abril.

A abundancia de auga no sistema amazónico débese ao feito de que gran parte do territorio atópase situado na zona de converxencia intertropical, onde a caída de choivas é máxima. Así mesmo a rexión áchase na área de intercambio de ventos onde a humidade do océano Atlántico é empuxada cara ao oeste e finalmente forzada a ascender sobre os Andes. Este ascenso arrefría as masas de aire, creando choivas intensas que se precipitan ao longo dunha superficie enorme, proceso sen parangón a nivel mundial.

A suave planicie aluvional (chamada vargem) que constitúe a maior parte do territorio por onde corre o río, queda cuberta con até 15 m de auga. O nivel en Iquitos é de 6 m, en Teffe, 15 m, en Óbidos, 11 m e en Pará 4 m sobre o nivel fluvial mínimo que caracteriza a estación seca.

O sistema do Amazonas e os seus afluentes

O sistema fluvial do Amazonas ten máis de 1000 ríos tributarios de importancia, sendo máis de 25 os ramais que superan os 1000 km de lonxitude. Adóitase considerar que o río Amazonas nace nominalmente preto de Nauta no Perú, na confluencia dos ríos Marañón e Ucayali, aínda que ao chegar á tripla fronteira, ao entrar en territorio brasileiro ten un tramo que se coñece como río Solimões, que chega até a confluencia co río Negro, en Manádevos. Augas abaixo volve recuperar o nome de río Amazonas. Por iso, para facilitar a localización dos afluentes, dividiuse o sistema fluvial do río Amazonas en cinco tramos: Ucayali, Marañón, Amazonas, Solimões, Amazonas. Ademais, engadiuse o ramal desdobrado do río Pará, para recoller a conca do río Tocantins, que en puridade, non é un afluente do Amazonas, aínda que nalgunhas ocasións engádese. Na táboa sinálanse os afluentes cunha (d) aos situados ao sur, isto é, augas abaixo sobre a marxe dereita, e cunha (i) os situados ao norte, isto é augas abaixo sobre a marxe esquerda do río.

O Amazonas, que pode ter 40 km de anchura en períodos de chea, é navegable por navíos oceánicos de porte medio ata Iquitos, a 3500 km do mar.

Fauna e flora

Toda a fauna da selva tropical húmida suramericana está presente na Amazonia. Os científicos afirman que alí existen innúmeras especies de plantas aínda sen clasificación, millares de especies de paxaros, innúmeros anfibios e millóns de insectos.

Desde os insectos ata os grandes mamíferos como o puma, a denta e os veados, réptiles como a tartaruga, a anaconda, o caimán e a víbora. Hai paxaros e peixes de todas as especies, plumaxes e peles. Nas lagoas ao longo do Amazonas florece a planta Victoria Rexia, cuxas follas circulares chegan a máis dun metro de diámetro.

É tan amplo o seu número de especies de peixes e plantas acuáticas que enumeralas todas sería imposible. Para todos os afeccionados ao acuarismo, trátase da fonte que proporciona a maior cantidade de especies de peixes que hoxe en día poboan os comercios e acuarios de todo o mundo.

Pulmón do planeta

Cientificamente, trátase dun equívoco chamar as forestas tropicais de "Pulmón do planeta". Hai varios motivos para iso, como por exemplo:

• O pulmón é un órgano que absorbe osíxeno e elimina gas carbónico, ou sexa, "produce" gas carbónico.
• Outro feito é que a maior parte da produción do osíxeno que respiramos provén de microorganismos (algas e cianofíceas) e que a súa produción de osíxeno por fotosíntese supera en moito o seu consumo pola respiración. Mentres que nas forestas tropicais o osíxeno producido pola fotosíntese durante o día (fase clara) é consumido en gran parte á noite (fase escura) pola respiración das mesmas. Apenas forestas que aínda están en desenvolvemento producen máis osíxeno do que consomen, e as forestas tropicais na súa gran maioría xa están en proceso de estabilidade ecolóxica.

Portos

Os portos máis importantes do río Amazonas fican nas cidades de Iquitos, no Perú, Leticia en Colombia e Manaus no Brasil.

Estrada

Un pouco ao sur do Amazonas está a Estrada Transamazónica, como un longo canal de poeira e barro, resultado dunha das aventuras máis ousadas xamais tentadas na maior de todas as rexións forestais do mundo. A estrada BR-233 imita o curso do río Amazonas, pois avanza en forma paralela a este. Ten, de acordo cos números oficiais, cinco mil quilómetros de lonxitude, a pesar de estar invadida pola foresta en varios treitos. A estrada, iniciada no período da ditadura militar, nunca fixo uso nin dos miles de millóns de dólares, nin das esperanzas de desenvolvemento, depositadas nela, mais foi unha grande indutora da deforestación ao longo do seu curso.

Grupos indíxenas

No territorio ao longo do río Amazonas moran innúmeros grupos nativos precedentes orixinalmente do Perú, de Colombia e do Brasil.

Afluentes principais

Do nacemento á foz.

• Río Napo (marxe esquerda: e)
• Río Javari (marxe dereita: d ) ou Yavari
• Río Jandiatuba (d)
• Río Içá (e)
• Río Jutaí (d)
• Río Juruá (d)
• Río Japurá (e)
• Río Tefé (d)
• Río Coari (d)
• Río Piorini (e)
• Río Purus (d)
• Río Negro (e)
• Río Madeira (d)
• Río Uatamã (e)
• Río Nhamundá (e)
• Río Trombetas (e)
• Río Tapajós (d)
• Río Curuá (e)
• Río Maicuru (e)
• Río Uruará (d)
• Río Paru (e)
• Río Xingu (d)
• Río Jari (e)

Cidades principais

Da nacente á foz:

• Nauta
• Iquitos
• Pebas
• Caballo Cocha
• São Paulo de Olivença
• Santo Antônio do Içá
• Fonte Boa
• Tefé
• Coari
• Anori
• Manaus
• Careiro
• Itacoatiara
• Urucurituba
• Parintins
• Óbidos
• Santarém
• Prainha
• Almeirim
• Gurupá
• Mazagão
• Santana
• Macapá
• Afuá
• Chaves

Véxase tamén

Bibliografía

• Garfield, Seth. In search of the Amazon: Brazil, the United States and the nature of a region (Duke University Press, 2013) online
• Hecht, Susanna, et al. "The Amazon in motion: Changing politics, development strategies, peoples, landscapes, and livelihoods." Amazon Assessment Report 2021, Part II (2021): ch 14 pp 1–65. online, with long bibliography
• Nugent, Stephen L. The rise and fall of the Amazon rubber industry: an historical anthropology (Routledge, 2017) online.
• Schulze, Frederik, and Georg Fischer. "Brazilian history as global history." Bulletin of Latin American Research 38.4 (2019): 408–422. online
• Wohl, Ellen (2011). The Amazon: Rivers of Blushing Dolphins. A World of Rivers. The University of Chicago Press. 

Outros artigos

• Bacía do río Amazonas