Yvyra

Yvyra ha'e mba'e atã ha hajyguéva oñeguenohẽva yvyramáta retégui. Imbarete porã ha ndaipohyitéi, upévare oñekytĩ ymaite guive ojeipuru ojejapo hag̃ua óga ha tembiporu opaichagua ha'éva apyka, mesa, karameg̃ua, aorenda, okẽ, ovetã. Ojeiporu avei ojejaposérõ jepe'a ha kuatia (oñeguenohẽmba rire hajygue térã selulósa). Ojeikuaa yvypóra ojaporaẽhague hembiporurã yvyrágui amo ary 5.255 a. C. rupi.

Yvyra oñekytĩmbámava.

Óga ha korapy yvyrágui ijapopyre, Rrúsiape.

Yvyrakuéra oñekytĩva léi oñemboykévo, Brasil-pe.

Yma guive yvypóra oiporu yvyra ojapo hag̃ua avei mba'eguerahaha opaichagua, taha'e ha'éva umi kárro, mba'yruguata, kanóa térã ygarata.

Yvyra retepy

Ikatu ñamohenda yvyrakuéra mokõi atýpe, umi hatãitéva ha umi hu'ũmíva.

Hatãvéva apytépe jajuhu umi ojeiporúva tembiporu apópe, oúva umi ka'avo ipotývagui, ijapytépe jajuhu techapyrã kurupa'y, kurupa'y kuru, urunde'y, urunde'y para.

Umi hu'ũmíva katu ou umi ka'avo hogue ha'ỹiva (gymnospermae) ha ojeiporuve jepe'a apópe ha óga ñemopu'ãhápe, ijapytépe ikatu jajuhu techapyrã amba'y, sapirãngy ha kuri'y.

Óga ha tembiporu apo

Ymaite guive ha ko'ãga peve, tekoha opaichagua, hetave óga ijapytépe, ojejapo yvyrágui. Oñemopu'ã hag̃ua peteĩ óga yvyrágui, oñembojoaju va'erã jo'ári umi yvyra oñembopémava peteĩ hendaitépe ha'etéva ogyke, píso ha ogahoja. Upéi umi hendaite oñemoĩ ógaicha. Upéi ikatu ojejaho'i ojejapo hag̃ua ogyke atãvéva, sapy'ánte umi ogyke ojejaho'i hetave yvyrágui. Yvyra ojepuru avei ojejapo hag̃ua korapy.

Tembiporu apópe katu ojeiporu umi yvyra hatãvéva, ani hag̃ua ojekarei. Oñemboysaja ha oñembojegua rire yvyra, ikatu oñembosa'y ani hag̃ua oñembyai pya'eite. Mba'e jahechavéva yvyrágui ijapopyre niko guapyha, mba'yru, mesa, kuimbe, karameg̃ua, ña'ẽ, apajere ha ñembosaraiha mitãnguérape guarã, jepémo oĩ ambue mba'e opaichaguaitéva, ha'éva techapyrã sapatu, aravopapaha, jeguaka, tesapeha jokoha ha heta ambuéva.

Jeiporu porã

Mba'eguasuite yvyramáta ñande rekohápe guarã, umi ka'aguy ombopyahu ha omoporã yvytu ha oiko mymbakuéra rekoha ramo. Naiporãi oñekytĩmbávo, oiko jepihaguéicha heta ára.

Jareko areséramo yvyra oĩva ka'aguýpe, tekotevẽ ñañangareko mbohapy mba'ére: Iñepyrũrãitépe, ñañangarekova'erã umi yvyra ra'ýre anítei oipyhy ichupekuéra tata, yso, ha mba'asy. Tata niko jepevérõ ombyaipaite umi ka'aguy, ha'e avei peteĩ tembiporu ojeiporúva oñeñangareko hag̃ua hese jesarekópe porã. Oĩvoi yvyra oĩkotevẽva tata hoky porãjevy hag̃ua. Umi mymba'i, ja'e porãsérõ umi mbíra, mberu, kuri'y raso ha umi mba'asyeta kakuaa omomarã ka'aguy. Upéicha ramojepe, oñeñangareko katuíramo umi mba'asy reruháre, ñemyatatĩ sapy'amimi, pepo'atã rupive, yvyra ñekytĩ hekópe porã ha ojeguyru tembiapokue osẽ porãve ko'ẽ ko'ẽre.

Ojoaju mba'éichapa oñekytĩ pe yvyra oĩva guive (ñekytĩmbaite) yvyra okakuaapapyre ojeporavóvaraẽ ojeity mboyve (ñekytĩ poravópe) ndive, ha ñemboka'aguy, taha'e heñóiva ojehegui térã yvyra ra'y oñeñotypyre. Mba'eichaitépa oñekytĩmba térã oñemopy'ỹi upe ñekytĩ niko oguerekova'erã hesa renondépe ka'aguy jeguereko are peverãicha. Upe ñangareko he'ise avei tojeporupaite pe yvyra ojeitýva. Arandu ojeguerekómava ko'ág̃a rupi yvyra ku'ikue jejopy térã yvyra ñekytĩ pererĩete, ko'ág̃a ojeporupa hakãngue jepe, yvyra naiporãiva, yvyra ipo'íva ndaikatúiva oñembo'i perẽrĩ, ha umi oñembohérava yvyra vai.