मेघालय
देवनागरी
|
|
भारताच्या २२ घटक राज्यांतलें ईशान्य वाठारांतलें एख राज्य. क्षेत्रफळः २२,४२९ चौ.किमी.लोकसंख्याः १,७६०,६२६(१९९१). शिलाँग ही ह्या राज्याची राजधानी आनी राज्यांतलें एक व्हड शार. मेघालयाचे उतरेक आनी उदेंतेक भारतांतलें आसाम राज्य आनी दक्षिणेक तशेंच अस्तंतेक बांगलादेश आसा. पयलींच्या आसाम राज्यांतले गारो हिल्य, संयुक्त खासी आनी जैतिया हिल्स जिल्ह्यांचे मेळून २१ जानेवारी १९७२ दिसा भारतीय संघराज्यांतलें एक राज्य म्हूण मेघालयाची स्थापणूक जाली.
न्हंयो
बदलहांगाच्या दोंगरी आनी पठारी प्रदेशांतल्यान खूब न्हंयो व्हांवतात. चडशो न्हंयो तळपांतल्यान आनी दोंगरातल्यान व्हांविल्ल्यान त्यो चड नेटान व्हांवतात. तेखातीर मदीं मदीं धबधबे तयार जातात.राज्याच्या गारो हिल्स जिल्ह्यांतल्यान कृष्णाई, कालू, भुगई, निताई,सोमेश्र्वरी न्हंयो व्हांवतात. खासी हिल्स जिल्ह्यांतल्यान किनशी, खी, उमत्र्यू, उमनगॉट, उमिआम मावफ्लांग आनी उमिआम ख्वानख्वान जाल्यार जैतिया हिल्स जिल्ह्यांतल्यान कोपिली, म्यिंटडू आनी म्यिनटांग ह्यो न्हंयो व्हांवतात. शिलाँगसावन १६ किमी. अंतराचेर बडापानी लेक हें तळें आनी उमिआम हो नामनेचो जलविघुत्निर्मीती प्रकल्प तशेंच चेरापुंजी लागसार मॉसमाई हांगाचो नोहस्नीगथिआंग धबधबो पळोवप सारको आसा.
दोंगरी वाठार
बदलमेघालय हो दांगरी वाठार. अस्तंतेकडल्या गोरा दोंगुल्ल्यांची उंचाय ३००मी.जाल्यार उदेंतेकडल्यान खासी दोंगुल्ल्यांची उंचाय १,८०० मी. आसा. जैतिया दोंगुल्ल्यांची उंचाय मात्शी उणी आसा. 'शिलाँग पीक' ही राज्यांतली सगळ्यांत उंचेली सुवात आसून तिची उंचाय १,९६५ मी. आसा. अस्तंतेकडे गारो दोंगुल्ल्यांतलें १,४१२ मी. उंचायेचें नोक्रेक हें राज्यांतलें दुसरें उंचेलें तेमूक आसा.
जमनीचे प्रकार
बदलहांगाचे जमनीचे तीन प्रकार करूं येतात. दक्षिणेकडलो देंवती आशिल्लो प्रदेश पठारी प्रदेश आनी उतरेकडल्या आसामाच्या देगणा लागसारचो मात्सो देंवती आशिल्लो वाठार. अस्तंतेपरस उदेंतेकडल्या प्रदेशांतली उंचाय वाडत वता. राजधानी शिलाँग हो मध्यवर्ती पठारी प्रदेश.
हवामान
बदलनैर्ऋत्य मोसमी वाऱ्यांच्या काळांत. बंगालच्या उपसागरा वयल्यान आयिल्लें बाश्पान भरिल्लें वारें आनी कुपां मेघालयाच्या दोंगराळ वाठारांत येतात. हें वारें आनी कुपां दोंगराळ प्रदेश आशिल्ल्यान आडावतात. ते खातीर ही भूंय सदांच कुपांनी भरिल्ली आशिल्लयान तिका मेघालय म्हण्टात. गारो हिल्स हांगाचें वर्सुकी तापमान चडांत चड ३४ से. आनी उण्यांत उणें ४ से. आसा. खासी आनी जैतिया हिल्सांतलें हेच प्रमाण अनुक्रमान २३.३ से.आसा. हांगाचो वर्सुकी पावस १००० ते १२०० सेंमी. आसा. जगांत सगळ्यांत चड पावस,ह्या राज्यांतल्या चेरापुंजी आनी मॉसिनराम ह्या सुवातींनी अनुक्रमान १३०० सेंमी. आनी १८००सेंमी. इतलो पडटा. राजपाटण शिलाँग हांगाचो वर्सुकी पावस २४१.५सेंमी. आसा.
वनस्पत आनी मोनजात
बदलचड पावसाक लागून हांगा रानांचोय वाठार चड म्हळ्यार ८,५१,००० हेक्टर इतलो आसा. पाइन, सायल, कोंडो तशेंच बर्च, ओक, बीच, गुरग्रा, हळदू, डालू आनी कवठी चांफो ही वनस्पत हांगा चड प्रमाणांत मेळटा.
हत्ती, वाघ, हरण, सांबर, भांगरामाजर, हुलॉक, रानदुकर, रानरेडो, रानगवो, लांडगो, सोंसो, माकड, शेंपडी नाशिल्लो माकड, सोरोप, चानी, मोर, तितर, कबुतर, हॉर्नबिल. रानबदक, पोपट ही मोनजात थंय आसा.
इतिहास
बदलपुर्विल्ल्या काळांत ब्रह्मदेश आनी मिझो ह्या वाठआरांतल्यान मेगोलियन वंशाचे लोक हांगा येवन रावले. आहोम लोक आसामांत राज्य करताले. तांकांलागून ह्या वाठाराचेर हिंदू संस्कृतायेचो प्रभाव पडलो. खासी, जैंत्या आनी गारो ह्यो हांगाच्यो मुखेल जमाती. ब्रिटिशांवेळार हांगा परत परत येताल्यो. मेघालयांतली मुखएल खासी जमात मॉनख्मेर वांशित परंपरेंतली आसून जैंतिया जमात लेगीत हेच परंपरेंतली आसा.गारो जमात तिबेट परंपरेंतली. हे लोक बोडो भास उलयतात.
खासी-जैत्या ह्या जमातींच्या मुखेल्याक सीएम् ह्या नांवान वळखतात. ब्रिटिशांच्या सुरवेच्या काळांत हांगा २५ वयर सिएम् आपापल्या वाठारांत मुखेल आशिल्ले. १८२४ वर्सासावन ब्रिटिशांनी, सीएम् राज्यकारभारांत सुरवात केली. ब्रह्मदेशान घाल्ले घुरयेक लागून जैंत्या जमातीचो राजा ऊरामसिंह हाणें ब्रिटिशांकडे पालव मागलो. ब्रिटिशांनी ही घुरी परतिली पूण ह्या वाठारांत खूब बंधनां घालीं. १८२९ वर्सासावन ब्रिटीश आनी खासी वादाक सुरवात जाली.
इंग्लीश आध्कारी डेव्हिड स्कॉट हाणें राणीकुंदाय ते स्ल्हेर असो मार्ग करपाती येवजण आखूंन तेखातीर नौंगल्खा हांगाचो सीएम् तिरोतसिंह हाचेकडेन परवानो मागलो. सुरवेक ताणें ब्रिटिशांक विरोध करपाक सिरवात केली. हीं झगडीं ४ वर्सां चलतालीं. ब्रिटिशांनी एकेका सीएमाक हारयलो आनी तिरोतसिंहाक बंदखणींत दवरलो.
१८६३ वर्सा ब्रिटिशांनी जैत्यांचें राज्य खासी प्रदेशाक जोडून खासी-जैतिया असो नवो प्रदेश तयार केलो. कंपनी सरकाराचो शेक चलतालो तेन्ना दिवाणी आनी पौजगारी खटल्याचें काम सीएम् हाचेकडे सोंपयल्लें. ह्या प्रदेशामतले रस्ते ब्रिटिशांनी केल. चुन्याच्यो भट्टयो, शेतां असली सगळी धन दौलत ब्रिटीश अधिकाऱ्यांनी बळजबरेन बळकायली. तांकां विरोध करतल्यांक खर ख्यास्त मेळटाली. सीएम्च्या आवांठाभायलो वाठार ब्रिटिशांनी सरसकट बळकायलो.ल्हव ल्हव करून सीएम्चे अधिकार उणे जाले. १८५३ वर्सा ह्या वाठारांतलें लश्कर आनी नागरी प्रशासन वेगळें केलें. १८६४ वर्सा चेरापुंजी हांगाची राजधानी हालोवन शिलाँग हांगा व्हेली आनी थंयचो कारभार पळोवपापसत एका उपआयुक्ताची नेमणूक केली. १८८३ वर्सा पुराय खासी प्रदेशाचेर ब्रिटिशांनी आपलो शेक दवरलो. सीएमांक हें मानवलेंना. १९२३ वर्सा खासी राश्ट्रीय दरबार ह्या राजकीय पक्षाची स्थापणूक केली. खासींनी सुरू केल्ले हे राजकीय स्वातंत्र्याचे चळवळींत गारो जमातीच्या मुखेल्यांनीय वांटो घेतलो.
खासी जमातीक १९२१ वर्सा आसाम विधानसभेंत एक प्रतिनिधी धाडपाचो अधिकार मेळ्ळो. पूण मतदानाचे अधिकार फकत शिलाँगांतल्या नगरपालिका वाठारांतल्याच व्यक्तींक दिलो. १९२७-२८ वर्सा सायमन आयोगामुखार खासींनी आसाम विधानसभेंत २प्रतिनिधी आसचे अशी मागणी केली. १९३५वर्साच्या कायद्याप्रमाणआसाम प्रांतिक विधानसभेंत खासींचे३ प्रतिनिधी वेंचले. तातूंत एक खासी बायल लेगीत आशिल्ली. आसामांत खासी समाजांतलेच लोक चड शिकिल्ले आशिल्ले. १९३४-३५वर्सा खासी स्टेटफेडेरशनची स्थापणूक जाली.
भारत स्वतंत्र जावचेपयलीं सगळ्या खासी सीएमांनी एकठांय येवन राश्ट्रीय दरबार संघटेनची स्थापणीक केली. एका स्वतंत्र पर्वतीय राज्याची मागणी करपाचो तांचो बेत आशिल्लो. पूण जे.जे. निकोलस रॉय सारक्या फुडाऱ्यांनी, ताचे बदलाक भारतीय संघराज्याभितर स्वायत राज्याची मागणी केली. भारतीय संविधान तयार करतना भारत सरकारान निकोलस रॉय हाचे सुचवणेप्रमाण बार्दालोइ उपसमिती नेमली. हे समितीन जिल्हा समिती स्थापन करपाची सुचोवणी केली. तेप्रमाण ह्या वाठारांत जिल्होसमित्यांची स्थापणूक जाली.
१९५४ वर्सा तुरा शारांत विल्यमसन संगमा हाच्या फुडारपणाखाल भरिल्ले परिशदेंत, ह्या पर्वतीय वाठाराचें आसामसावन वेगळें आनी स्वतंत्र राज्य निर्माण करचें असो निर्णय घेतलो. पूण १९५६वर्सा राज्यपुनर्चना आयोगान ही मागणी मान्य केली ना आनी आसाम राज्यांतूच ह्या वाठाराचो आस्पाव केलो. वाठाराचो आस्पाव केलो. १९५७ वर्साची वेंचणूक जातकच विल्यमसन संगमा हाचो आदिम जाती कल्याणमंत्री म्हूण आसाम मंत्रिमंडळांत आस्पाव जालो. १९६० वर्सा हाफलोंग हांगा मेघालयांतल्या फुडाऱ्याची बसका जावन तातूंत परतून स्वतंत्र राज्याची मागणी केली.१९६१वर्सा ऑल पार्टी हिल लीडर्स कॉन्फरस स्थापन जावन तुरा हांगा हे संघटनेवतीन परिशद भरयली. १९६२वर्साचे वेंचणुकेंत खासी गारो प्रदेशांतले सगळे १२ उमेदवार वेंचून आयले पूण स्वातंत्र्याची मागणी पुराय जाली ना. देखून ७ प्रतिनिधींनी विधानसभेचो राजीनामो दिलो.
३१मार्च १९६२ सावन थेट चळवळ करपाचें पर्वतीय फुडाऱ्यांनी थारायलें. पूण त्याच वेळआर चीनान भारताचेर घुरी घाल्ल्यान हो बेत फुडें धुकलचो पडलो. १९६३ वर्सा जाल्ले पोटवेंचणुकेंत ऑल पार्टी ह्ल लीडर्स कॉन्फरन्सचे ६ उमेदवार वेंचून आयले. पंडित नेहरून आसाम राच्यांतूच पर्वतीय वाठआराचें स्वायत राज्य करचें अशी सुचोवणी केली. केंद्र सरकारावतीन हरिभाऊ पाटसकर हाणें थंयच्या फुडाऱ्यांवांगडा नेहरू येवजणेचेर भासाभास केली. पूण तांकां ती मानवली ना. १९६६ वर्सा गुलझारिलाल नंदा हाणें आसामांतूच, पर्वतीय वाठाराखातीर स्वतंत्र विधानसभा आनी मंत्रीमंडळ आसचें असो थाराव मांडलो. पूण हीय मागणी तांणी न्हयकारली. १९६७ चे वेंचणुकेंत पर्वतीय फुडाऱ्यानी स्वतंत्र राज्याचे मागणेचेरूच वांटो घेतलो. जानेवारी १९६७ आसामाचे पुनर्रचनेविशीं दिल्लीचे बसकेंत भासाभास जाली, तेन्ना १९६७ चे विधानसभेच्या वेंचऩपकांचेर पर्वतीय फुडाऱ्यांनी बहिशकार घालो आनी आसामासयत एक संघराज्याची निर्मिती तांणी मानून घेतलीना. 25 सप्टेंबर १९६७दिसा पंतप्रधान इंदिरा गांधीन मेघालयाचें स्वतंत्र राज्य निर्माण करपाचो निर्णय डाहिर केलो. तेप्रमाण १९६९ वर्सा भारतीय संसदेन आसाम पुनर्रचना (मेघालय) नेम पास केलो. २ एप्रिल १९७० दिसा मेघालय हें स्वायत राज्य जालें आनी २१ जानेवारी १९७२ सावन भारतांतलें स्वतंत्र राज्य म्हूण ताची स्थापणूक जाली.
राज्यवेवस्था
बदलराज्यांतले विधानसभेंत ६० सभासद आसून राज्याचे उदरगतीखातीर २० विकासगट केल्यात. उदेंत आनी अअस्तंत खासी हिल्स, उदेंत आनी अस्तंत गारो हिल्स आनी जैतिया हिल्स अशे पांच जिल्हे राज्यांत आसात. शिलाँग, नागस्टोइन, जोवई, तुरा आनी विल्यमनगर हीं जिल्ह्यांची मुखेल ठांणी आसात. न्यायवेवस्थेचे नदरेन मेघालय, गौहाती, उच्च न्यायालयांत येता. राज्यांत स्वतंत्र लोकसेवा आयोग आसा.
अर्थीक स्थिती
बदलशेतकी पिकावळः शेती होच चडावत लोकांचो वेवसाय आसून,चडशे लोक शेतीचेरूच पोट भरतात. दोंगराळ वाठार आशिल्ल्यान शेतकी पूरक अशई जमीन हांगा उण्या प्रमाणांत म्हळ्यार १९,०९,९९४ हेक्टर इतली आसा. तातुंतली फकत २६ जमीन जलसिंचनाखाल आसा. हांगा ढूम पद्दतीची शेती परंपरेन चालू आसा. कायम स्वरपाची शेती जावंची म्हूण सरकार यत्न करता. तेखातीर शेतकामत्यांक सुदारीत जमीन वांटप, सारें, बीं, उदकाची सवलत सरकार दिता. शेती उत्पादन बाजारपेठ मेळोवन दिवपाचोय सरकार यत्न करता. बटाट, तेझपाटा, ऊंस, कड्डण, कापूस, ताग, टॅपिओका, सुपारी, आलें, मिरयां, हळद हीं हांगाचीं मुखेल पिकां आसात. तशेंच कांय वाठारांत भात, गंव, मको हींय पिकां काडटात. खासी आनी जैतिया जिल्ह्यांत फळां आनी भाजीपाल्याचें उत्पादन जाता. नासपत, सत्पाळू, अलुबुखार, अनस, सफरचंद, संत्रीं, लिंबू, केळींहीं म्हत्वाचीं फळां हांगा जातात. मेंढरां, म्हशी, दुकरां आनी हेर जनावरां हांगा व्हड प्रमाणांत पोसतात. आसाम राज्याक दुदाची पुरवण हें राज्या करता. जोवई हांगा दुदाचें केंद्र आसून थंय लोणी, तूप हांचें उत्पादन जाता.
राज्यांत दगडी कोळसो, सिलिमनाइट, चुनखडक, डोलोमाइट, भाडकी माती, फेल्सपार, कांचमिश्रित रेंव हीं खनीजां मेळटात. देशांतलें ९५ सिलिमनाइट उत्पादन हांगाच्या खासी दोंगुल्ल्यांच्या वाठारांत मेळटा.
सैमान नटिल्ल्या ह्या राज्याखातीर हांगा पर्यटन उद्देगाक खूब वाव आसा. आदिवासी संस्कृतीचीं खाशेलपणां हें पर्यटकांचें आकर्शण जावन आसा.
राज्याची उद्देगीक उदरगत चालू आसा. राज्यांत उद्दागीक विकास निगमची स्थापणूक जाल्या. खनीज संपती आनी रानांतलें उत्पादन हांचेर आदारीत उद्देगधंदे सुरू जाल्यात. प्लायवूड ,थंड पेयां,खावपाचें तेल रसायनां,सारें असल्या उद्देगांचे प्रकल्प खाजगी क्षेत्रांत सुरू जाल्यात. चेरापुंजी हांगा सरकारचो व्हड सिमेंट कारखानो आसा. गारो आनी जैंतिया हांगा सरकारान ल्हान सिमेंट कारखाने सुरू केल्यात. तशेंच लाकूड कापप, कापसाच्यो गठ्ठे बांदप, बेकरी असले उद्देग धंदेय राज्यांत आसात. खासी,गारो आनी जैंतिया हांगा मेळून ६४४ ल्हान उद्देगीक केंद्रां आसात. उदकाचे ल्हान प्रकल्प आसात आनी १८,५०० हेक्टर जमनीक हाचो फायदो जाता. राज्यांत 4 जलविघुत् आनी १ औश्णीक प्रकल्प आसा.
येरादारी आनी संचारण
बदलमेघालयांत 461 किमी. राश्ट्रीय महामार्ग आसात. ५१३९ किमी. लांबायेचे पक्के आनी कच्चे रस्ते आसात. शिलाँग हो एकूच विमानतळ राज्यांत आसा. वायूदूत सेवा हांगा चलता.
लोक आनी समाजजीण
बदलहांगा सगळ्या धर्मांचे लोक रावतात. तातूंत ५३ किरिस्तांव, १५ हिंदू, ३ मुसलमान आनी हेर धर्मांचे लोक रावतात. फाटल्या शेंकड्यासावन किरिस्तांव धर्माचो व्हड प्रमाणांत प्रसार जालो आनी खुबशा लोकांनी किरिस्तांव धर्म आपणायलो.
राज्यांत खासी, जैंतिया आनी गारो ह्यो मुखेल आदिवासी जमाती आसून,खासी आनी जैंतिया हांचे भितर खूब सारकेंपण आसा.खूब तेंपासावन, ह्या दोंगराळ वाठारांत राबितो केल्ल्यान भायल्या जगाकडे ह्या लोकांचो चड संबंद आयलोना. देखून तांच्यो चालीरिती तशोच तिगून उरल्यो. मेघालयांतली गारो जमात ही मूळची तिबेटांतली अशें कांय जाणाकारांचें मत आसा. हे लोक तिबेटी-ब्रह्मी वांशिक गटांतले आसात.
मेघालयांत मातृसताक घराबोम पद्दत आशिल्ल्यिन थंयच्यो चालीरिती खाशेल्यो आसतात. आवयवटेच्यान, तांचो नात्यागोत्यांतलो इतिहास पळयतात. इस्टेटीचो वांटो आवयकडल्यान धुवेकडे वता. चडकरून धाकट्या जांवयाक, मांय-मावाची सेवा करपाखातीर मावोड्यां रावंचो पडटा. मामेभावाकडे लग्न करपाची चाल गारो जमातींत आसा. वयांत येतकच भुरगीं नोकपांते नांवाच्या युवाघरांत रावतात.कुटुंबाचें शेतकाम सगळे एकठां येवन करतात.
हे लोक कुकडां, दुकरां, गोरवा पोसतात. गोरवांचो उपेग मांसाखातीर चड करतात. तांदळांपसून तयार केल्लो बीर हो सोरो थंयच्या दादल्यांचें आवडीचें पेय आसा. हालीं ते लोक हेर तरांचोय सारा पियेतात. सणा-परबेक हे लोक सारा पियेतात तशेंच चोम्यांनाचूय करतात.
सण आनी उत्सव
बदलनोंगक्रेम ही खासींची राश्ट्रीय परब वा नाचाचो उत्सव आसा. शिलाँगलागसार स्मिने नांवाच्या गांवांत ही परब मनयतात. जमात मुखेल्याकडें ह्या उत्सवाखातीर शुभदीस थारावन, धर्मीक-भौशिक असो हो नाच करतात. नाच आनी संगीत हें खासी जमातीचें खाशेलपण आसा. गीतगायन हें चडशें वाघवादन आनी नाचावांगडा जाता. खासी आनी गारो जमातीचे चोमोनाच मेकळ्या मैदानांत जातात. खासी दादले-बायलो वेगवेगळ्यो वाटकुळ्यो रांगो करून नाचतात. धोल, नगारे आनी पाइप हीं वाधां साथीक आसतात. लग्न जाल्लयो बायलो नाचांत वांटो घेनात. शदसुकमींसीयम हो खासींचो सण जावन आसा. हो सण एप्रिल जाता. उर्बेभरीत जावन नाचप हें ह्या सणाचें खाशेलपण आसा. भौशिक उत्सवावेळार जैंतिया जमातींत युध्दनृत्य करतात. गारो जमातींत सुगीचो उत्सव करतात.
कलाकुसर
बदलसीएम् वा मुखेल्यांचे महाल,पूल ह्यासारक्या वास्तूंनी खासी जमातीची वास्तुकला दिसून येता. हे महाल फातरांचे आसून, तांचीं दारां भांगराच्या वा रूप्याच्या तशेंच पाचव्या ,हळदुव्या वालींनी सजयल्लीं आसतात. मनीस,सवणीं,जनावरां,रानां हे खासी मूर्तीकलेचे विशय जावन आसात. सोनफर लागसारचे घोलींत देवनागरी लिपयेंतले कोरांतिल्ले लेख तशेंच झुजारी, लेख तशेंच झुजारी, हत्ती आनी घोडेस्वारांचीं चित्रां आसात. जोवाई शारा लागसर, एका दाम्पत्याची शिल्पाकृती पळोवपासारकी आसा. खासींचे परंपरिक चित्रकलेंत मातयेच्या आयदनां वयलें आनी कपड्यावयलें वेलींचें नक्षीकाम पळोवपासारकें आसता. नाचावेळार घालतात ते मुकूट तशेंच तांच्या अलंकारांचेर चित्रविचित्र चित्रांचें चित्रण केल्ल्याचें दिसता. मेल्ल्या मनशाच्या आंगाचेर घालतात ते चादरीचेर फूल,सत्री,जनावरां हांचीं चित्रां काडिल्लीं आसतात.
शिक्षण
बदलराज्यांतलें बरपाक्षरीचें प्रमाण १९९१ चे लोक मेजणेप्रमाण ४८.२६ आसा. राज्यांत शिक्षणीक संस्था वाडत आसात. थंय १ कायदो महाविद्याल. , २ सरकारी आनी १७ खाजगी महाविद्यालयां आनी नॉर्थ ईस्टन हिल युनिव्हर्सीटी (NEHU) आसा.
भाशा आनी साहित्य
बदलखासी आनी गारो ह्यो उपभासो आसात. खासी भास ही ऑस्ट्रो-आशियाई भाशा-पगंडांतली आनी गारो,बोडो ह्यो भासो तिबेटोब्रह्यी भाशापंगडांतल्यो मानल्यात. ह्या भाशांक स्वताची लिपी नाशिल्ल्यान किरिस्तांव धर्म प्रसारकांनी तांचेखातीर रोमीचो वापर केलो. आयजलेगीत थंय रोमी लिपीच वापरतात किरिस्तांव धर्म प्रसारकांनी हे भाशेंत अकुणिसाव्या शेंकड्यांत बायबलाचो नवो करार (१८४१), पयली खासी प्रवेशिका आनी खासी-आंग्ल शब्दकोश अशें सादित्या तयार केलें. ऊ जीबेन रांब हाणेंच १८९९ वर्सा शिलाँगांत स्वतंत्र छापखानो काडलो. तशेंच सेंग-खासी ही संस्था ही स्थापून पाठ्यपुस्तकां तयार केलीं. ऊ रांबोनसिंह हाणें खासी धर्म, उत्सव, लोककथा ह्या विशयांचेर पुस्तकां बरयलीं. ताचो एक ल्हान कथांझेलो उजवाडा आयला.
१८९५ ते १९१० ह्या काळांत खबरांपत्रां, म्हयनाळींय सुरू केलीं. व्ही.के.रॉय हाणें इतिहास, व्याकरण ह्या विशयांचेर पुस्तकां बरयल्यांत. राधीनसिंह बेदी हो पुर्विल्लो खासी कवी आसा. ह्या खआसी कवीक खूब नामना मेळ्ळी. न्हंयो- दोंगरांचें सोबीत वर्णन तेचभशेन सामान्य लोकांची सुखदुख्खां ताचे कवितेंत दिसतात. ताणें केल्ल्या इसापनीती च्या अणकाराक खूब नामना मेळ्ळी. ऊ थाक्यू , पी .गातफोह ,एच्.इलायस,वी.जी.बरेह हे कांय विसाव्या शेंकड्यांतले नामनेचे कवी आसात. सघाच्या साहित्यांत खासी संस्कृतायेचे अस्मितायेचेर चड भर दिसता. एच् एचं लिंडाह हाणें खैरम आनी चेरी ह्या सीएमांचो इतिहास बरयला. तशेंच खासी संस्कृतीचें आध्यात्मिक आनी भौतिक खाशेलपण ताणें आपल्या दुसऱ्या एका पुस्तकांत वर्णिलां. डी. कोस्टा हाणें पुर्विल्लीं नाटकां, कथासाहित्या, महाकाव्यां, लोककथा, म्हणी आनी वाक्प्रचार हांचें संशोधन करून साहित्य निर्मिलां. प्नार भाशएंत फकत व्हेरिअर एल्विन हाणें एकूच पुस्तक बरयलां. काकेन्सन आनी दिवाणसिंह ह्या भावांनी गारो लोकसाहित्याविशीं लिखाण केलां. प्रा. खेबेट मोमीन हाची समाजीक नाटककार म्हूण नामना आसा. खोसांग ह्या कवीन तोंडी परंपरेंतल्या एका पुर्विल्ल्या गारो महाकाव्याचें लिखाण केलां.
म्हत्वाचीं थळा
बदलशिलाँग-गौहती मार्गाचेर आशिल्लें (Uniam) सरोवर आनी तातुंतली नुस्तेमारीची सवलत, किलँग रॉक-२१३मी. उंचायेचो ग्रॅनाइट फातराचो सैमीक घुमट, चेरापुंजीलागसारचो मॉसमाई हांगाचो धबधबो,थंयसावन लागींच मॉसमाई गुहा, नर्टिआंग हांगाचीं पुर्विल्ले संस्कृतीचीं व्हड पाशाणाचीं यादस्तीकां हीं थळां पर्यटकांचीं खाशेलीं आकर्शणां थारल्यांत.