Apain

Apain / Japain (alijunaiki: huerto) jia tü shi'ipakalü mma eere apünajünüin tü nekakalo'u wayuu, nnojotsü joolu'ujutüin tü a'yatawaakat sünain, eesü süka'lia wamaa. Kottusu sümaa tü arüleejaaka, akatsa'a nnojolüin wainmain tü apünajakat, paliraasü maka sa'in maiki, ai (yuca), pejetchi, kalapaasü, meruuna, wiirü, kepeshuuna, waana, püla'ana, piruua; maka pejere sünain uuchi.

Corregimiento Bahia Honda

Apain chajatü toumainpa

A'yatawaa sünain wanee apain

Eesü a'yatawaa miyo'u sulu'u wanee apain; o'usunusu palajanaa tü mmakat, süchikejee, asononusu, e'itanawaisü jo sü'ü tü wunu'ukolu. Chi wayuu apünajünakai apain, nütijaa'u joujeerüin juya. Yapashi süpüla apünajaa; eirakaashi iipünamüin, shiaalu ni'irüin jolotsü, iiwo'u. Maka eere siruma, süpülapünaa juya.

Chi wayuu atüjakai süpüleerua apünajaa, sotusu naa'in waneepia tü waüyee süpülainjatüka apünajaa, yalasü nutuma kachetüin sulu'u wane katto'ui iipünaa sünain miichika, jo tü'liki shiale.

Tü mmakat eere wane apain kayaawasesü nutuma chi wayuu apünajakai; süttüsü nutuma suulia shikajüin mürülü süsotapa tü wunu'u nüpünajaka. Jülüjüsü na'in weinshi sünainmüiree keraapa tü süchonkalüirua; mapan eküshii sünainjee tü nüpünajaka, müinka sa'in süchuwala, uujolu, pitchuushi irolu, otta waneeirua.

Tü apünajaaka sümüin wayuu, wane a'yatawaa kojutsu, süka tü na'atiaka eepüsü yonna sünainjee, eesü emiraa, eesü mi'iraa aainjünaka sünainjee, otta müsia eesü kakoloin wayuu sünain tü anaajawaaka jiipü otta wane ouktaa, aka jamüin, cho'ujaasü tü eküütka sünain wane jutkataa makatka tia. Cho'ujaasü tü apainkalüirua sükajee shiain ekirakaa wayuu maka eere jamü süpa'apünaa mmakat. Chi wayuu atüjakai apünajaa, wane wayuu washirü sünainjee tü ni'yataainka.

Apain / yuuja (huerta wayuu)

Mma eekai süttuin, eere shi'itaanüin tü pünajütkalü sutuma wayuu asürütnüsü süka wunu'u apoluwajuushi müinka eere wunu'u wainma; shiasa'a nnojolule wunu'u aainjünüsü süka yosu. Sümaiwajeinka aponuushi eere shi'itaanüin tü apainkalü, e'itaanusü sa'u namünashi otta sonnaa luwopushii süpüla saamatüinjatüin tü pünajütkalü. Sulu'u wane apain e'itaanusü tü pünajütkalü ma'aka sa'in ko'oi, iruwa, maiki, katsalia, wüirü, kalapaasü, supushua'aya tü ekünakalü sutuma wayuu; sünainjee wanee apain joutsü yanama, eesü o'usaa otta müsia apünajaa juyapo'ulü, sü'ütnaa iiwa, patünainjanaa, iruwalaa.