Čěšćina

Čeština
čěšćina
kraje	Čěska, Słowakska
rěčnicy	12 milionow
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Indoeuropske rěče słowjanske rěče zapadosłowjanske rěče čěšćina
družina pisma	łaćonski alfabet
oficielny status
hamtska rěč	Čěska
	rěčne kody
ISO 639-1:	cs
ISO 639-3 (SIL):	ces
	wikipedija
	Wopytaj wikipediju w čěšćinje!

Čěšćina (čeština) je zapadosłowjanska rěč, kotraž so hłownje wot Čechow rěči. Wona je najbóle přiwuzna słowakšćinje, z kotrejž twori zhromadnu podskupinu zapadosłowjanskich rěčow a nimo toho serbšćinje, pólšćinje a kašubšćinje. Čěska rěč słuša k słowjanskim rěčam w swójbje indoeuropskich rěčow.

Čěsce rěči cyłkownje wokoło dwanaće milionow ludźi, z toho w Čěskej samej něhdźe dźesać milionow a nimo toho tež w Słowakskej, Zjednoćenych statach Ameriki, Kanadźe, Němskej, Awstriskej, Awstralskej, na Ukrainje a w druhich krajach.

Čěšćina a słowakšćina stej mjez sobu derje zrozumliwej. Pisomnje datej so wobě rěči najjednorišo přez pismiki ř, ě a ů rozeznawać, kotrež jeničce w čěšćinje eksistuja, nic pak w słowakšćinje. Porno tomu ma tuta pismiki ä, ô, ľ, ĺ a ŕ, kotrež čěšćina njeznaje.

Gramatika

Deklinacija a konjugacija so přewjedźetej z kóncowkami (a/abo małkimi změnami na kmjenje). Eksistuja wjacore deklinacije a wjacore konjugacije, ale tež mnoholičbne njeregularnosće. Słowoslěd je relatiwnje swobodny a zmóžni stilistiske diferencowanja.

Deklinacija

Čěšćina je sylnje flektěrowaca rěč ze sydom gramatiskimi padami (nominatiw, genitiw, datiw, akuzatiw, wokatiw, lokatiw, instrumental) w singularje a pluralu. Kaž w němčinje a romaniskich rěčach móže gramatiski genus substantiwow tež při poprawom bjezsplažnych wěcach być muski abo žónski. Při tym ma čěšćina štyri genusy, a to muski žiwy, muski nježiwy, žónski a srjedźny.

Kaž we łaćonšćinje a druhich słowjanskich rěčach njeeksistuja ani definitny ani njedefinitny artikl.

Njeregularnej stej genitiw a wokatiw słowa bůh (Bóh), přirunajo z druhich muskimi žiwymi substantiwami z twjerdej kóncowku: bůh / boži (boha) / Bože (O Bože) na rozdźěl wot hoch (hólc) / hocha / hochu.

Wot wjacorych adjektiwow a participow eksistuja krótku formu a dołhu formu, kotrejž po genusy, numerusy a padźe deklinujomne su. Krótka forma ma přeco funkciju predikatiwuma a maja redukowanu paradigmu. Mjez tym so při adjektiwach krótka forma nimale jenož w powyšenym stilu wužiwa, je wužiće krótkich/dołhich formow participow w perifrastiskim pasiwje tež we wobchadnej rěči rozeznawace woznamow, na př. okno bylo zavřeno (podawkowy pasiw: wokno bu zawrjene) vs. okno bylo zavřené (stawowy pasiw: wokno bě zawrjene)

Njemała ličba substantiwow so kaž adjektiwy deklinuje.

Čěšćina ma slědowacych sydom padow, kotrychž tradicionalny slěd naličenja njeje identiski ze serbskim:

Pady w čěskej rěči
1.	kdo, co?	nominativ	nominatiw
2.	(bez) koho, čeho?	genitiv	genitiw
3.	(ke) komu, čemu?	dativ	datiw
4.	(vidím) koho, co? - widźu	akuzativ	akuzatiw
5.	(oslovujeme, voláme) - wołamy	vokativ	wokatiw
6.	(o) kom, čem?	lokál	lokatiw
7.	(s) kým, čím?	instrumentál	instrumental

Dale znaje čěska rěč jednotu a mnohotu, ale tež zbytki duala su zachowane – na přikład ličbniki dvě, obě (7. pad): s oběma (se dvěma) rukama, nohama, očima, ušima (dwojota, dual); ale s oběma (se dvěma) ženami, muži.

Mjena

Kaž w serbšćinje a druhich słowjanskich rěčach eksistuje wot wšěch swójbnych mjenow wosebita žónska forma, markěrowana najčasćišo přez sufiks -ová. W Čěskej so wona tež za mjena druheho pochada wužiwa, na př. Zdeňka Müllerová.

Geografiske mjena na -sk- su w čěšćinje stajnje neutrum a so wukónča tohodla w nominatiwje a akuzatiwje na -o: Slovensko (Słowakska), Lipsko (Lipsk), Slezsko (Šleska, polscé Śląsk). Mnoholičbne městnostne mjena na -vice su gramatisce pluraliatanta, to rěka zo steja hižo we swojej zakładnej formje w pluralu (přirunaj serbske wjesne mjena na -icy abo -ecy). Tež městnostne mjena na -nice steja husto w pluralu, nic pak přeco. Dalše mjena w gramatiskim pluralu su mjez druhim Čechy (Čechi) a Hradčany (němsce der Hradschin).

Konjugacija

Werb ma kategorije aspekt (perfektiwny a imperfektiwny) a tempus (prezens, futur, preteritum), wosoba, numerus a modus (imperatiw, kondicional). Aspekty so zdźěla přez sufiksy (regularnje imperfektiwowanje perfektiwnych werbow), zdźěla přez prefiksy (regularnje perfektiwowanje imperfektiwnych werbow) wuprajeny, w někotryh małych padach tež přez dwěmaj rozdźělnymaj kmjenomaj.

Preteritum a imperfektiwny futur stej z formami pomocneho werba být (być) tworjenej.

dělal/dělala jsem 'ja činjach', dělal/dělala jsi 'ty činješe', dělali/dělaly jsme 'my činjachmy', dělali/dělaly jste 'wy činješće', ale w 3. wosobje bjez pomocneho werba: dělal 'wón činješe', dělala 'wona činješe', dělali/dělaly 'woni/wone činjachu';
budu dělat 'budu činić', budeš dělat 'budźeš činić' atd.

Při tym rozeznawa čěšćina (kaž tež druhe słowjanske rěče) mjez tym za zańdźenostnu formu a tym za pasiw wužiwany partizip: slyšel/slyšela jsem 'sym słyšał/słyšała', slyšen/slyšena jsem 'ja bu słyšany/słyšana'.

Numerale

Numerale wot 21 hač do 99 so móžeja w dwojakimaj wašnjomaj rěčeć. Nimo dvacet tři (łaćonsce viginti trēs) eksistuje tež třiadvacet (němsce dreiundzwanzig). Tutón fenomen je přez lětstotkow dołhi němsko-čěski rěčny kontakt wujasnjomny.

Kaž tež w druhich słowjanskich rěčach steja substantiwy po ličbnikach wot pět (pjeć) w genitiwje plurala, jeli ličbnik w nominatiwje, genitiwje abo akuzatiwje steji, tuž na př. čtyři hrady / pět hradů (4 resp.. 5 hrodow), tři koruny / třicet korun / tři sta korun / pět set korun (3 / 30 / 30 / 300 / 500 koronow). W zbytnych padach kongruěruja ličbnik a substantiw regularnje, tuž na př. na pěti hradech (lokatiw).

Alfabet

Čěšćina so z łaćonskim alfabetom pisa, kotremuž su so diakritiske znamješka přidružili.

Při sortěrowanju a w zapisach (telefonowa kniha) a słownikach so pismiki: Č, Ch, Ř, Š, Ž jako samostatne pismiki wobjednawaja (pismik Ch slěduje pismik H); čěski alfabet ma tohodla dohromady 31 pismikow.

Dospołny čěski alfabet je:

A a	Á á	B b	C c	Č č	D d	Ď ď	E e	É é	Ě ě	F f
á	dlouhé á	bé	cé	čé	dé	ďé	é	dlouhé é	ije, é s háčkem	ef
/a/	/aː/	/b/	/ʦ/	/ʧ/	/d/	/ɟ/	/ɛ/	/ɛː/	/ɛ, jɛ/	/f/
G g	H h	Ch ch	I i	Í í	J j	K k	L l	M m	N n	Ň ň
gé	há	chá	í, měkké í	dlouhé í	jé	ká	el	em	en	eň
/g/	/ɦ/	/x/	/ɪ/	/i:/	/j/	/k/	/l/	/m/	/n/	/ɲ/
O o	Ó ó	P p	Q q	R r	Ř ř	S s	Š š	T t	Ť ť
ó	dlouhé ó	pé	kvé	er	eř	es	eš	té	ťé
/o/	/oː/	/p/	/kv/	/r/	/ɼ, r̝/	/s/	/ʃ/	/t/	/c/
U u	Ú ú	Ů ů	V v	W w	X x	Y y	Ý ý	Z z	Ž ž
ú	dlouhé ú	ů s kroužkem	vé	dvojité vé	iks	ypsilon, tvrdé ý	dlouhé ypsilon	zet	žet
/u/	/uː/	/uː/	/v/	/v/	/ks, gz/	/ɪ/	/iː/	/z/	/ʒ/

Do spinkow stajene pismiki so při sortěrowanju tak wobjednawaja kaž jim předchadźacy pismik. Tak steji na př. pět (= pjeć) před petrklíč (= kropačk). Jeli so dwě słowje jeničce přez přiwuznej pismikaj rozeznawatej, steji najprjedy słowo z jednorym pismikom a potom tamne, tuž na př. pas (= pas) před pás (= pas, wopas).

Ě, Ů a Ý nihdy njewustupuja na spočatku słowa, tohodla su wotpowědne wulke pismiki jara rědke a so jeničce wužiwaja, hdyž so cyłe słowo we wulkich pismikach pisa (na př. MĚSTO).

Pokiw: Dokelž so diakritiske znamjenja w syći přeco korektnje njezwobraznjeja, pisaja so čěske mjena husto tež bjez tajkich pisaja.

Čěske pismiki z diakritikami:

á

č

ď

é

ě

í

ň

ó

ř

š

ť

ú

ů

ý

ž

Á

Č

Ď

É

Ě

Í

Ň

Ó

Ř

Š

Ť

Ú

Ů

Ý

Ž

Čěske zwuki

Wokale

Eksistuja krótke a dołhe wokale.

krótka	dołhe	přispomnjenje
a	á
e	é	[ɛ] / [ɛ:]
ě		zmjechči (palatalizěruje) předchadne konsonanty t, d a n
i	í	[ı], zmjechči (palatalizěruje) předchadne konsonanty t, d a n
o	ó	dołhi [ɔ:] eksistuje jenož w cuzych słowach kaž balkón (balkon)
u	ú/ů	na słownym spočatku so znamjo ú wužiwa, w słownym nutřkownym ů, na př. únor (februar) a Bůh (Bóh)
y	ý	[ı], njezměni předchadne konsonanty

We wosebitych kontekstach alterněruje dołhe wokale z krótkimi, přirunaj na př. hlava (hłowa) a hlávka (hłójčka) abo mýt (myć) a myji (ja myju). Z historiskich přičinow wotpowěduje pak krótkim wokalej nic přeco wotpowědny dołhi wokal, ale poměry su zdźěla komplikowaniše. Wone so móžeja na slědowace wašnje wopisować:

a	á
e	é
ě	í\|
i	í
o	ů
u	ú (na słownym spočatku)
u	ou (w słownym nutřkownym)
y	ý

Wosebite konsonanty móžeja funkciju wot wokalow wobsadźować a złóžki tworić: r, l a (rědko) m. To eksistuja tež słowa, kotrež jenož z konsonantow wobsahuja, na př. krk "šija", blb "hłupak" abo scvrnkls "du hast es heruntergeschnipst".

Diftongi

W čěšćinje eksistuja diftongi ou, au a eu. Diftong ou je tež w čěskich słowach a předewšěm swójskich mjenach časty, mjeztym zo au a eu jenož w cuzych słowach abo interjekcijach wustupujetej: poslednjej tworitej w čěskich słowach dwě złóžce, na př. w neučím "njewuču", kotrež so třizłóžkowje rěča [ˈnɛ.u.tʃiːm].

Diftong au so kaž w němčinje wurjekuje, na př. auto [ˈaʊ̯tɔ].
Při wurěkowanju diftonga ou so wotewrjeny o a njezłóžkotworny wotewrjeny u zwjazujetej;
Při wurěkowanju diftonga eu so wotewrjeny e a njezłóžkotworny u zwjazujetej, přirunaj leukemie [ˈlɛʊ̯kɛːmɪɛ].

Konsonanty

W čěskim prawopisu so rozeznawaja tradicionelnje tak mjenowane twjerde, neutralne a mjechke konsonanty. Mjechko wurěkowane (kaž w druhich słowjanskich rěčach kaž rušćinje) so pak jenož konsonanty ť, ď a ň, w zbytnych padach dźe wo historiske rozeznawanje, kotrež wězo konsekwency za prawopis ma a maćeršćinskim rěčnikam toho wuknjenje poćeža. Čěske dźěći wuknu tohodla w zakładnej šuli tute słowa z neutralnym konsonantom přednošować, w kotrychž so [i] jako y pisa (tak mjenowana vyjmenovaná abo vybraná slova resp. "wubrane słowa").

Tak mjenowane twjerde konsonanty

8 twjerdych konsonantow su:

Pismiki	Přikłady
h	hotel, Praha
ch	chyba, Čech
k	křeslo, vlaky
g	guma, magnetofon
r	ráno, dobrý
d	dáme, jeden
t	tabule, stůl
n	noc, ten

W prawopisu so pisa po tutych konsonantach zwuk [i] z y. Wuwzaća su małe cuze słowa kaž 'chirurg', 'kilometr' a 'kino'.

Konsonant h njeje nihdy němy. Typisce zastupuje etymologiski g, na př. 'hrob' ('row', němsce 'Grab', pólsce 'grob'), noha (noha, pólsce noga). Zwuk a pismik g wustupuje porno tomu nimale jenož w cuzych słowach.

Tak mjenowane mjechke konsonanty

9 mjechkich konsonantow su:

Pismiki	Přikłady
ž	židle, leží
š	šest, sešit
č	černý, večer
ř	středa, říká
c	co, mloci
j	jaký, jídlo
ď	Maďarsko
ť	chuť
ň	skříň

Přispomnjenje: ď so rukopisnje jako dˇ, ť jako tˇ pisa.

W prawopisu so pisa po tutych konsonantach [i] kaž i.

Twjerde kónčne konsonanty so w wjazanju ze sufiksami na e a i přećiwo mjechkim wuměnjuja: Nastanje -ch + ě/i k -še/-ši, ale tež -cký k -čtí a -h + ě/i k -ze/-zi , tuž katolický Čech z Prahy / katoličtí Češi v Praze (katolski Čech z Prahi / katolscy Češa w Praze). A -k + ě/i nastanje k -ce/-ci, ale tež -ský k -ští, tuž český žák -> čeští žáci ( čěski šuler / čěscy šulerjo). Mjeztym zo za ch kaž tež za najwjetše druhe (w čěšćinje) papatalizujomne konsonanty jenož jedne paltalizěrowanski stopjeń eksistuje, na př. duch (duch) / duši (duši), eksistuja za h dwaj stopjenjej: Praha / v Praze / Pražský (Praha / w Praze / pragerisch).

Tak mjenowane neutralne konsonanty abo wobojne zwuki

8 neutralnych konsonantow su:

Pismiki	Přikłady
b	tabule, býti, bída
f	fyzika, fičet
l	leží, lysý, list
m	mám, myš, míchat
p	pán, pyšný, píchnout
s	sešit, sýr, prosím
v	velký, výr, vichřice
z	zítra, jazyk

Po prawopisu pisa so po tutych konsonantach we "wubranych słowach" a někotrych cuzych słowach [i] jako y, hewak jako i. Konsonant f wustupuje nimale jenož w cuzych słowach. W požčonkach so wón často přez b narunuje, na př. w barva (barba).

Tekstowy přikład (Wótće naš)

čěšćina
Otče náš, jenž jsi na nebesích, posvěť se jméno Tvé Přijď království Tvé. Buď vůle Tvá, jako v nebi, tak i na zemi. Chléb náš vezdejší dej nám dnes A odpusť nám naše viny jako i my odpouštíme naším viníkům a neuveď nás v pokušení, ale zbav nás od zlého. Ámen

Wotkazaj

Wikisłownik

Hlej zapisk w hornjoserbskim Wikisłowniku:
Čěšćina

Čěsko-serbski a serbsko-čěski słownik z gramatiku

Słowjanske rěče

wuchodosłowjanske rěče:	běłorušćina - rušćina - rusinšćina - rutenšćina † - stara wuchodosłowjanšćina † - stara Nowgorodska narěč† - ukrainšćina - zapadopolešćina
zapadosłowjanske rěče:	čěšćina - lešon kenaan † - lachšćina - pólšćina - połobšćina † - pomoršćina (kašubšćina, słowinšćina †) - serbšćina (delnjoserbšćina - hornjoserbšćina - wuchodoserbske dialekty †) - słowakšćina - šlešćina
južnosłowjanske rěče:	bołharšćina (Banatska bołharšćina) - bosnišćina - chorwatšćina (Hrodowska chorwatšćina, molišćina) - čornohóršćina - makedonšćina - serbišćina - słowjenšćina (prekmuršćina, rezijanšćina) - starocyrkwinosłowjanska rěč †
konstruowane słowjanske rěče:	Glagolica - Lydnevi - Mezislovanska - Mjezysłowjanšćina - Proslava - Ruslavsk - Slovio
fiktiwne słowjanske rěče:	Mrezisk - Seversk - Sevorian - Skuodian - Slavisk - Slavëni - Vozgian - Wenedyk
druhe:	prasłowjanšćina †
	† mortwe