Նշենի

Նուշ
Նշենի
Գիտական դասակարգում
Թագավորություն Բույսեր Տիպ Ծածկասերմեր Դաս Երկշաքիլավորներ Կարգ Վարդածաղկավորներ Ընտանիք Վարդազգիներ Ցեղ Նուշ
Լատիներեն անվանում
Prunus dulcis (Mill.) D.A.Webb (1967)
Դասակարգումը Վիքիցեղերում Պատկերներ Վիքիպահեստում

Նշենի (լատին․՝ Prunus dulcis), պատկանում է վարդազգիների ընտանիքի սալորենիների ենթաընտանիքին։

Կենսաբանական նկարագիր

Նշենին փոքր ծառ է՝ 4-8 մ բարձրությամբ՝ դեպի վեր ուղղված անփուշ ճյուղերով և բազմաթիվ կարճացած ընձյուղներով, որոնք մերկ են, կարմրադարչնագույն կամ դարչնագույն և 10-40 սմ բնի տրամագծով։ Ունի զարգացած, արմատային համակարգ, որի հետևանքով չորադիմացկուն է։ Դիմանում է մինչև -25 C ցրտահարություններին։ Ծաղկում է վաղ գարնանը՝ նախքան տերևների բացվելը։

Բազմամյա ճյուղերի կեղևը մոխրագորշավուն է, բնի վրա մոխրասևավուն։ Տերևակիցները համարյա մախաթանման են, 3-5 մմ երկարությամբ գեղձապատ եզրերով։ Տերևները նշտարաձև են կամ նեղ էլիպսաձև` 4-6 (երբեմն` 3-9) սմ երկարությամբ և 1,5-2,5 սմ լայնությամբ, բութ կամ սուր գագաթով, կլորավուն կամ լայն սեպաձև հիմքով, սղոցաատամնաեզր, մերկ։ Տերևակոթունը ունի 3 սմ երկարություն, տերևաթիթեղի հիմքում` 2 գեղձիկներ։ Ծաղիկները միայնակ են, կարճացած ընձյուղների կամ նախորդ տարվա շիվերի վրա, 3-5 մմ երկարությամբ տերևակոթուններով։ Հիպանթիումը մերկ է, գլանաձև, 5-6 մմ երկարությամբ։ Բաժակաթերթիկները եզրերին ունեն մազմզուկապատ ատամիկներ։ Պսակաթերթիկները սպիտակ են կամ բաց վարդագույն, 1,5-2 սմ երկարությամբ, կարճ եղունգավոր։ Պտուղը ծածկված է կարճ, թավշամահուդանման աղվամազով, երկարավուն ձվաձև է, 3-3,5 (երբեմն`4) սմ երկարությամբ և 2-2,5 սմ լայնությամբ։ Կորիզները սպիտակ են կամ դարչնագույն, հարթ, փոսիկածակոտկեն, երբեմն` ակոսավոր, սեղմված, օվալաձև, ձվաձև, ձվաձև նշտարաձև կամ նշտարաձև, 2,7-3,3 (երբեմն՝ 4) սմ երկարությամբ և 1,4-2,6 սմ լայնությամբ։ Ծաղկում է տերևները բացվելուց առաջ, մարտ-ապրիլ ամիսներին, տաք և կարճատև ձմեռների դեպքում, հաճախ փետրվարի վերջերին։ Պտուղները հասունանում են հունիս-հուլիս ամիսներին։

Ծաղիկը արտադրում է նեկտար, մեղուն վերցնում է այն և ծաղկափոշին, որը հատկապես կարևոր է որպես վաղ գարնանային կեր մեղվաընտանիքների համար։ Պտղաբերում է 4-5-րդ տարվանից մինչև 35-55 տարեկանը, կյանքի տևողությունը 130-150 տարի է։ Պտուղը կորիզապտուղ է, որը իր սննդային արժեքով մոտ է ընկույզին։ Հայաստանում հայտնի է նշենու 3 տեսակ՝ Ֆենցլի, նաիրյան և սովորական։

Հայաստանի բնության մեջ բնաշխարհիկ է գարնանը խոշոր կարմիր ծաղիկներով 30-40 օր զարդարվող Նաիրյան տեսակը։ Մշակության մեջ տարածված է նշենի սովորականը (Amygdalus communis), որն ունի նաև հողապաշտպան նշանակություն, ծաղիկները ճերմակ կամ վարդագույն երանգ ունեն։ Գրանցված է Հայաստանի Կարմիր գրքում։

Հոմանիշներ

• Amygdalus communis L.
• Amygdalus dulcis Mill.
• Prunus amygdalus Batsch
• Prunus communis (L.) Arcang.

Տեսակի ներսում բաժանվում են 2 խմբի

• Prunus dulcis var. amara - Դառը նուշ
• Prunus dulcis var. dulcis - Քաղցր նուշ

Տարածում

Նուշի տերևները

Առաջին անգամ հայտնաբերվել է Մերձավոր Արևելքում և հարակից տարածքներում, այդ թվում, Միջերկրական ծովի շրջանում և Կենտրոնական Ասիայում։ Այս շրջաններում նուշը մշակել են դեռ վաղուց մ. թ. ա.: Այժմ ամենաշատ մշակող երկրներներն են՝ Չինաստանը, Միացյալ Նահանգները (Կալիֆոռնիա), Կենտրոնական Ասիան և Արևմտյան Տյան Շանը, Ղրիմը և Կովկասը։ Նույնիսկ Տաջիկստանի Կանիբադ քաղաքը հայտնի է որպես «նուշի քաղաք»։

Հայտնի է նշենու 40 տեսակ՝ տարածված Առաջավոր, Միջին և Հարավարևելյան Ասիայում, Հյուսիսային Ամերիկայի հարավ-արևմուտքում և Կենտրոնական Ամերիկայի հյուսիս-արևմուտքում։ Վայրի տեսակներն աճում են Միջին Ասիայի, Հարավային կովկասի չոր լեռնային և տափաստանային շրջաններում։ 

Հայաստանի պայմաններում վայրիացել է, հանդիպում է Զանգեզուրում, Վայքում, Մեղրիում, ամենուրեք ծովի մակերևույթից մինչև 1100 մ բարձրությունների վրա։ Մշակվում է ցածրադիր գոտու պայմաններում, որպես կարևորագույն պտղատու բույս։ Ջերմասեր է, երաշտադիմացկուն, լուսասեր։ Ունի խոր գնացող հզոր արմատային համակարգ։ Ապրում է 130-150 տարի։ Բազմանում է սերմերով, մացառներով և աչքապատվաստով։ Բնափայտը օգտագործվում է ատաղձագործության բնագավառում, բավականին ամուր է ու դիմացկուն, կարմրավուն երանգ ունի լավ է փայլեցվում։

Էկոլոգիական խումբը` VIII: Մշակության հավանական շրջանները 8-9, 17-20, 23-25, 27-28, 32:

Կիրառություն

Սովորական նշենին օգտագործվում է որպես պատվաստակալ ծիրանենու և դեղձենու համար` վերջիններիս երաշտադիմացկունությունը բարձրացնելու նպատակով։ Նշենու կորիզը օգտագործվում է սննդի մեջ, հրուշակեղենի, դեղագործության, օծանելիքի արտադրության բնագավառում։ Դառը նշենու քուսպը թունավոր է։ Որոշ սորտերի կեղևից հատուկ նյութ են ստանում, որն օգտագործում են գինիները ներկելու և դրանց հատուկ համ տալու համար։ Մոխիրն օգտագործում են օճառի արտադրության մեջ։ Օգտագործվում է նաև որպես դեկորատիվ բույս։

Էկոլոգիա

Դեռ չհասած պտուղները

Նուշի աճում է քարքարոտ և ավազոտ լեռներում, մոտավորապես 800 մինչև 1600 մ ծովի մակարդակիվ, նախընտրում է կալցումով հարուս հողերը։ Իսրաելում հասնում է 800 մետրի, Հայֆի շրջանում շատ մոտ է Միջերկրական ծովի ափերին։ Աճում են խմբերով, միմյանցից 5-7 մ հեռավորության վրա։ Շատ լուսասեր են, ունեն լավ զարգացած արմատային համակարգ։ Ծաղկում են մարտ-ապրիլ ամիսներին, կան շրջաներ որ ծաղկում է փետրվարին, պտուղները հասնում են հունիս-հուլիս ամիսներին։ Նշենին չորադիմացկուն ծառ է կամ թուփ, բարձրությունը՝ 3–6 մ։ Տերևները հերթադիր են, նշտարաձև, հարթ, կաշեկերպ։ 3-5 մ երկարությամբ։ Ծաղիկները խոշոր են, սպիտակ կամ վարդագույն։ Պտուղը կիսաչոր պատյանով կորիզապտուղ է։ Սերմը (միջուկը) լինում է քաղցր կամ դառը՝ պայմանավորված ամիգդալին գլիկոզիդի առկայությամբ (մինչև 4%)։ Չոր միջուկը պարունակում է ճարպեր՝ 54%, ազոտային նյութեր՝ 21%, ոչ ազոտային նյութեր՝ 13%, և այլն։ Քաղցր միջուկն (նուշը) օգտագործվում է թարմ, հրուշակեղենի արտադրության և բժշկության մեջ, յուղ ստանալու համար, կեղևը՝ գինու-կոնյակի արտադրությունում, բնափայտը՝ ատաղձագործության մեջ։ Նշենու տնկարկներն օգտագործվում են սարալանջերի հողերն էրոզիայից պաշտպանելու նպատակով։ Նաիրյան նշենին Անդրկովկասի հարավի բնաշխարհիկ է։ Հայաստանում հանդիպում է Սյունիքի մարզում։ Ծաղիկները խոշոր են, կարմրավուն։ Ծաղկում է մինչև տերևների հայտնվելը՝ վաղ գարնանը, և գարնան ավետաբերներից է։

Հետաքրքիր փաստեր

ծաղկած նուշ

Արաբ բժիշկները նուշը համարել են բուժիչ բույս։ Իբն Մասսունն օգտագործել է տապակած միջուկը աղիների հիվանդությունների, իսկ Մանսուրին` ցավոտ միզարձակության դեպքում։ Իբն Սինան նկարագրել է, թե ինչ արդյունքներ կարող է տալ նուշը հազի, ասթմայի, պլևրիտի, երիկամների և միզապարկի հիվանդությունների դեպքում և այդ օրգաններից քարերի հեռացման համար։ Նա «Բժշկական գիտության կանոնները» գրքում բերում է դեղատոմսեր, ուր նուշի սերմը նշվում է որպես ուղեղի աշխատանքը և տեսողությունը լավացնող, արտաքին վերքերը բուժող, փափկեցնող միջոց։ Ըստ Ագանթագեղոսի՝ նուշը անվանվել է «վայրի կաղին»։

Հայաստանում նուշը, նշակաթը, նշաձեթը օգտագործվել է սննդի և բժշկության մեջ։ Այդ մասին ընդարձակ տեղեկություններ է թողել Ա. Ամասիացին.

«Եթե թաց նուշն ուտեն կճեպի հետ, շատ կօգնի լնդերի ու բերանի խոռոչի հիվանդությունների դեպքում և կիջեցնի ջերմությունը։ Թաց նուշը գիրացնում է մարմինը։ Նուշն օգտակար է չոր հազի, արյունաթքության, միզապարկի և աղիների հիվանդությունների դեպքում։ Մաքրում է կուրծքը և հանգստացնում միզելու ժամանակ առաջացած մրմռոցը։ Շաքարի հետ ուտելու դեպքում առատացնում է սերմնարտադրությունը, ինչպես նաև օգտակար է թոքերի համար։ Բոված նուշն ուտելն օգտակար է ստամոքսի համար, բայց դանդաղ է մարսվում։ Նշի յուղն օգնում է ականջի ցավի դեպքում, իսկ բնափայտն օժտված է այն բոլոր հատկություններով, ինչ պտուղը։ Նշի վնասակար ներգործությունը չեզոքացնում է շաքարը, ինչպես նաև` թթու մրգերի օշարակը։ Դառը նուշի լավագույն տեսակը խոշոր և յուղոտ է լինում։ Մաշկին քսելու դեպքում կվերացնի պեպենները, կօգնի եղնջատենդի և էկզեմայի ապաքինմանը»։

Քիմիական կազմ

Նուշե շոկոլադ

Պարունակում է 0,5-0,8 տոկոս եթերային յուղեր, 4,7 տոկոս ջուր, 22 տոկոս սպիտակուցներ, 1 տոկոս օսլա, 4 տոկոս շաքարներ, 3 տոկոս բուսախեժ, 6 տոկոս բջջանյութ, 5 տոկոս մոխիր, 45-60 տոկոս ճարպ, որում կան գլիցերիդներ՝ օլեինի (80 տոկոս), լինոլի (15 տոկոս), կճեպում՝ լինոլենի և միրիստինի։

Դառը սերմերը պարունակում են 3,5-4 տոկոս ալկալոիդ ամիգդալին, որի տրոհման ժամանակ առաջանում է սինիլաթթու, 10-15 սերմը կարող է առաջացնել, հատկապես երեխաների մոտ, ծանր թունավորում, շնչառության ընդհատում։ Քաղցր սերմերում ամիգդալինի պարունակությունը քիչ է։

Հետաքրքիր է նուշի համաշխարհային արտադրության դինամիկան. 1985-2009 թթ. ընկած ժամանակաշրջանում այն աճել է ճիշտ երկու անգամ, ընդ որում, կեսը արտադրվում է ԱՄՆ-ում։ Այս երկիրը ավելացրել է արտադրանքը երեք անգամ։ Պատճառը կարծես թե կալցիումի յուրացման խնդիրն է։

Նուշի ցուցանիշները գերազանցում են յուղալի կաթնաշոռը, պնդուկը, գազարը, բազուկը և այլն։ Մի այլ ուսումնասիրությամբ նուշը դասվում է սելեն պարունակող հինգ լավագույն մթերքների շարքին, եթե ավելացնենք, որ նուշը պարունակում է բավարար քանակությամբ վիտամիններ, ապա կարելի է ենթադրել, որ այն դիտվում է որպես քոէնզիմ հատկություն ունեցող նյութ։ Հիշենք պատմական փաստը, երբ 20-րդ դարի 80-ականներից Ճապոնիայի միկադոյի հրամանով բնակչությունը ընդունում է՝ «Քոէնզիմ -10», որը արտադրվում է ջրիմուռներից և համարվում լավագույն հակաօքսիդանտ։

Կարևոր հետևության են եկել Կոնեկտիկուտի համալսարանի գիտնականները։ Նրանք ուսումնասիրել են նուշի ազդեցությունը նյութափոխանակության վրա և, հիմնվելով մեծածավալ տվյալների վրա, հայտարարել են, որ 1 ամիս շարունակ օրը 25-165 մգ նուշ ուտողների մոտ զգալիորեն նվազել է խոլեստերինի պարունակությունը։

Պատկերասրահ

• 
  Կանաչ նուշ
• 
  նուշ (աջից) և shelled (right) almonds
• 
  Նուշի հատիկները
• 
• 
• 
• 

Արտադրություն

Համաշխարհային արտադրություն Նուշի տվյալները (հազար տոննա)
1965	615
1970	687
1975	762
1980	926
1985	1152
1990	1321
1995	1019
2000	1468
2005	1839
2006	1999
2007	2215
2008	2435
2009	2362
2010	2539
2011	2005

Տասնհինգ խոշորագույն արտադրողները նուշ (հազար տոննա)
Երկիր	1985	1995	2005	2009	2010	2011
ԱՄՆ	352	276	703	1162	1414	731
Իսպանիա	287	159	218	282	221	212
Իրան	59	79	109	128	158	168
Իտալիա	105	90	118	114	108	105
Մարոկկո	30	45	70	104	102	131
Սիրիա	34	34	229	97	73	130
Թունիս	51	35	43	60	52	61
Թուրքիա	38	37	45	55	55	70
Ալժիր	10	20	45	47	39	50
Հունաստան	57	57	48	44	33	30
Աֆղանստան	9	9	15	43	56	61
Չինաստան	13	19	25	35	38	42
Լիբանան	7	28	28	30	28	36
Պակիստան	28	49	23	26	22	21
Աղբյուր։Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպություններ Միավորված ազգեր

Տաքսոնոմիան

Տեսակը մտնում է Սալորենի դասի մեջ (Prunus), Spiraeoideae ենթաընտանիք, Վարդազգիների (Rosaceae) կարգ, վարդածաղկավորներ։

ավելի շատ 8 ընտանիք (համաձայն APG II Համակարգի)

Ավելին 60 տեսակի

կարգ Վարդածաղկավորներ

Ենթաընտանիք 'Spiraeoideae

տեսակ Նուշ

բաժին Ծաղկավորներ կամ Ծածկասերմեր

Ընտանիք Վարդազգիներ

ցեղ Սալորենիներ

ավելի շատ 44 կարգի ծաղկավոր բույսեր (համաձայնAPG II Համակարգի)

2 ենթաըտանիք (Համաձայն APG II Համակարգի)

մոտավորապես 200 տեսակ

Արտաքին հղումներ

• INC, International Nut and Dried Fruit Council Foundation
• Top Almond Producing Countries Արխիվացված 2014-10-15 Wayback Machine
• Almond Board of California Resources for almond production and research reports for California
• University of California Fruit and Nut Research and Information Center Արխիվացված 2012-12-06 Wayback Machine
• The Almond Doctor University of California Cooperative Extension Website on Almond Production]
• Almond Production Manual Published by University of California Agriculture and Natural Resources, this handbook includes amongst other chapters a history of almonds, trends in orchard management, and almond farm economics.
• CSIC, Spain Արխիվացված 2014-02-13 Wayback Machine A Government of Spain website for European publications on tree nuts including almonds]

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նշենի» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նշենի» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 332)։