Աշխարհ
Աշխարհ, Երկիր մոլորակը և նրա վրա գոյություն ունեցող կյանքը, այդ թվում` մարդկային քաղաքակրթությունը[1]։ Փիլիսոփայական համատեքստում «աշխարհը» ամբողջ ֆիզիկական տիեզերքն է կամ գոյաբանական աշխարհը (անհատի «աշխարհը»)։ Աստվածաբանական համատեքստում աշխարհը նյութական կամ պիղծ ոլորտ է՝ ի տարբերություն երկնային, հոգևոր, տրանսցենդենտալ կամ սրբազան ոլորտների։ «Աշխարհի վերջը» սցենարները վերաբերում են մարդկային պատմության ավարտին՝ հաճախ կրոնական համատեքստում։
Աշխարհի պատմությունը սովորաբար ընկալվում է որպես հինգ հազարամյակների հիմնական աշխարհաքաղաքական զարգացումները՝ առաջին քաղաքակրթություններից մինչև այսօր։ «Համաշխարհային կրոն», «համաշխարհային լեզու», «համաշխարհային կառավարություն» և «համաշխարհային պատերազմ» արտահայտություններում «աշխարհը» նշանակում է միջազգային կամ միջմայրցամաքային շրջան՝ առանց պարտադիր կերպով ընդգրկելու աշխարհի յուրաքանչյուր մասի մասնակցությունը։
Աշխարհի բնակչությունը ցանկացած ժամանակ մարդկային բնակչության ամբողջությունն է, նմանապես՝ համաշխարհային տնտեսությունը՝ բոլոր հասարակությունների կամ երկրների տնտեսությունների գումարը, հատկապես համաշխարհայնացման համատեքստում։ «Աշխարհի առաջնություն», «համաշխարհային ապրանք» և «համաշխարհային դրոշներ» արտահայտությունները ենթադրում են բոլոր ինքնիշխան պետությունների գումարը կամ համադրությունը։
Ստուգաբանություն և օգտագործում
խմբագրելԱնգլերեն «աշխարհ» բառը առաջացել է հին անգլերեն «weorold» (-uld), «weorld», «worold» (-uld, -eld) բառից, որը կազմված է «wer»՝ «մարդ» և «eld»՝ «տարիք» բառերից, ինչը բառացի նշանակում է «Մարդու տարիք»[2]։ Հին անգլերենը համարվում է «wira-alđiz» համագերմանական լեզվի արտացոլանք, որը նաև արտացոլվել է Հին սաքսոնական «werold», հին հոլանդական «werilt», Հին բարձրագույն գերմաներեն «weralt», Հին ֆրիսկերեն «warld» և Հին նորշերեն «verǫld» բառերի վրա (որտեղից էլ առաջացել է իսլանդական կրոնը)[3]։
Լատիներեն համապատասխան բառը «mundus» է, որը բառացիորեն թարգմանվում է «մաքուր, էլեգանտ»։ Այն հունական cosmos «կարգապահական պայմանավորվածություն» բառի թարգմանությունն է։ Այն դեպքում, երբ գերմանական «աշխարհ» բառն արտացոլում է «մարդու տիրույթը» (համեմատած Մեգգարդի) միֆոլոգիական հասկացությունը, հավանաբար, ի տարբերություն աստվածային ոլորտի, ապա հյուսիսային շրջանի խթոնիկների մոտ հունարեն-լատինական եզրույթն արտահայտում է աշխարհի ստեղծման գաղափարը՝ որպես քաոսից դուրս կարգուկանոն սահմանելու ակտ։
Աշխարհն արտացոլում է տարբեր մոլորակների կամ ցանկացած երկրի ու տարածաշրջանի բնակչության առանձնահատկությունները։ Համաշխարհային գործերը վերաբերում են ոչ միայն մեկ վայրին, այլև ողջ աշխարհին, իսկ համաշխարհային պատմությունը պատմության դաշտ է, որն ուսումնասիրում է իրադարձությունները համաշխարհային (ոչ թե ազգային կամ տարածաշրջանային) տեսանկյունից։ Երկիրը, մյուս տեսանկյունից, վերաբերում է Երկիր մոլորակին՝ որպես ֆիզիկական մարմնի, և այն տարբերակում այլ մոլորակներից և ֆիզիկական օբյեկտներից[4]։
«Աշխարհը» դասականորեն օգտագործվում էր նաև նյութական տիեզերքը կամ կոսմոսը մատնանշելու համար․ «Աշխարհը երկնքի և երկրի դատարկ կազմություն է և բոլոր այլ բնական բաները, որոնք պարունակվում են նրա մեջ»[5]։ Երկիրը հաճախ նկարագրվում էր որպես «աշխարհի կենտրոն»[4]։
Այս տերմինը կարող է օգտագործվել նաև որպես որոշիչ, որը նշանակում է «գլոբալ» կամ «առնչություն ամբողջ աշխարհին»՝ ձևավորելով այնպիսի կիրառություն, ինչպիսիք են համաշխարհային հանրությունը կամ համաշխարհային կրոնական տեքստերը[6]։
Ընդլայնված նշանակությամբ աշխարհը կարող է վերաբերվել ցանկացած մոլորակի կամ երկնային մարմնի, հատկապես, երբ օգտագործվում է որպես բնակեցված տարածք, հատկապես գիտական ֆանտաստիկայի կամ ապագայաբանության համատեքստում։
Աշխարհը, իր բնույթով, սահմանափակ նշանակությամբ կարող է նաև վերաբերել մարդու փորձի որոշակի տիրույթին։
- Աշխատանքի աշխարհը նկարագրում է վարձատրվող աշխատանքը և կարիերան՝ նրա բոլոր սոցիալական ասպեկտներում՝ այն առանձնացնելով առօրյա կյանքից և ակադեմիական ուսումնասիրությունից։
- Նորաձևության աշխարհը նկարագրում է դիզայներների, նորաձևության տների և սպառողների շրջանակը, որոնք կազմում են նորաձևության ոլորտը։
- Պատմականորեն, Նոր աշխարհն ընդդեմ Հին աշխարհի, որը վերաբերում է Աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների շրջանում տարբեր աշխարհամասերի գաղութացմանը։ Այժմ հիմնականում օգտագործվում է կենդանաբանության և բուսաբանության մեջ, ինչպես՝ Նոր աշխարհի կապիկ։
Փիլիսոփայություն
խմբագրել
Փիլիսոփայության մեջ «աշխարհ» եզրույթն ունի մի քանի հնարավոր իմաստ։ Որոշ առումներով այն վերաբերում է այն ամենին, ինչը կազմում է շրջական իրականությունը կամ ֆիզիկական տիեզերքը։ Մյուս կողմից դա կարող է ունենալ հատուկ տերմինաբանական իմաստ։ «Աշխարհ» հասկացությունը հստակեցնելը միշտ եղել է արևմտյան փիլիսոփայության հիմնական խնդիրներից մեկը, բայց այս թեման հստակ բարձրացվել է միայն քսաներորդ դարի սկզբին[7] և շարունակական բանավեճի թեմա է։ Այն, թե ինչ է աշխարհը, հստակ պատասխան չունի։
Պարմենիդես
խմբագրելՊարմենիդեսն իր աշխատություններում պնդում է, որ ֆիզիկական աշխարհի իրականության ամենօրյա ընկալումը սխալ է, և որ աշխարհի իրականությունը «Մեկ էություն» է՝ անփոփոխ, չքայքայվող ամբողջություն։
Պլատոն
խմբագրելԻր «Միֆ քարանձավի մասին» տեսության մեջ Պլատոնը տարբերակում է ձևերը և գաղափարները և պատկերացնում երկու հստակ աշխարհ՝ զգայական և բանական։
Հեգել
խմբագրելԳեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ Հեգելի «Պատմության փիլիսոփայությունում» «Weltgeschichte ist Weltgericht» (Համաշխարհային պատմությունը տրիբունալ է, որը դատում է աշխարհին) արտահայությունն օգտագործվում է՝ հաստատելու այն տեսակետը, որ Պատմությունն այն է, ինչը դատում է մարդուն, նրա գործողությունները և կարծիքները։ Գիտությունն առաջացել է մարդու հետ կապված՝ աշխարհը վերափոխելու ցանկությունից․ սրա վերջնական ավարտը ամբողջապես անցումն է տեխնիկային։
Շոպենհաուեր
խմբագրել«Աշխարհը՝ որպես կամք և պատկերացում» գիրքը Արթուր Շոպենհաուերի գլխավոր աշխատությունն է։ նա դիտարկում է մարդկային կամքը՝ որպես պատկերացման միջոցով աշխարհին նայող միակ պատուհան՝ Կանտի առարկան ինքնին (անգլ.՝ thing-in-itself): Ուստի նա հավատում է, որ մենք կարող ենք գիտելիքներ ձեռք բերել ինքնին առարկայի մասին, այն, ինչը Կանտի կարծիքով անհնարին էր։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ պատկերացման և ինքնին առարկայի միջև հարաբերությունը կարող է հասկացվել մարդկային կամքի և մարմնի միջև հարաբերության համանմանությամբ։
Վիտգենշթայն
խմբագրել1920-ականներին առաջ քաշված երկու սահմանումները, այնուամենայնիվ, առաջարկում են հասանելի կարծիքների շարք։ 1921 թվականին հրատարակված «Տրամաբանական-փիլիսոփայական տրակտատ» աշխատության մեջ Լյուդվիգ Վիտգենշթայնը գրել է․ «Աշխարհն այն է, ինչը փաստ է»[8]։ Այս սահմանումը հիմք է ծառայել տրամաբանական պոզիտիվիզմի համար, ըստ որի՝ գոյություն ունի միայն մեկ աշխարհ, որը հիմնված է միայն փաստերի վրա՝ անկախ այն մեկնաբանություններից, որոնք անհատները կարող են դրանց տալ։
Հայդեգեր
խմբագրելՄիևնույն ժամանակ, Մարտին Հայդեգերը պնդում է, որ «շրջապատող աշխարհը տարբեր է մեզանից յուրաքանչյուրի համար, չնայած մենք ապրում ենք միևնույն աշխարհում»[9]։ Հայդեգերի համար աշխարհն այն է, ինչի մեջ մենք արդեն «նետված» ենք, և այն, ինչի հետ մենք՝ որպես աշխարհում գտնվող էակներ, պետք է հաշտվենք։ Նրա «աշխարհի հայտնաբերում» հասկացությունն առավելապես ներկայացվել է 1927 թվականին գրված «Գոյություն և ժամանակ» աշխատության մեջ։
Ֆրոյդ
խմբագրելԻ պատասխան՝ Զիգմունդ Ֆրոյդն առաջարկել է, որ մենք շարժվում ենք ոչ թե ընդհանուր աշխարհում, այլ ընդհանուր մտքի գործընթացում։ Նա հավատում էր, որ անձի բոլոր գործողությունները հիմնավորվում են մեկ բանով` լիբիդոյով։ Սա հանգեցրել է անգիտակցականի մասին բազմաթիվ տեսությունների մշակմանը։
Այլ
խմբագրելՈրոշ փիլիսոփաներ, հաճախ ոգեշնչվով Դեյվիդ Լյուիսից, պնդում են, որ այնպիսի մետաֆիզիկական հասկացություններ, ինչպիսիք են հնարավորությունը, հավանականությունը և անհրաժեշտությունը, լավագույնս վերլուծվում են՝ աշխարհը համադրելով մի շարք հնարավոր աշխարհների հետ։ Այս տեսակետը հայտնի է որպես մոդալ ռեալիզմ։
Կրոն և դիցաբանություն
խմբագրել
Առասպելական տիեզերագետները աշխարհը հաճախ պատկերացնում են աշխարհն ինչ-որ առանցքի վրա կենտրոնացած և օվկիանոսով, օվկիանոսի օձով կամ նմանատիպ սահմանով սահմանագծված։ Որոշ կրոններում աշխարհիկությունն (նաև կոչվում է արատավորություն)[10][11] այն է, ինչը վերաբերում է այս աշխարհին՝ ի տարբերություն այլ աշխարհների կամ տիրույթների։
Բուդդայականություն
խմբագրելԲուդդայականության մեջ աշխարհը նշանակում է հասարակություն, որն առանձին է վանքից։ Այն վերաբերում է նյութական աշխարհին և աշխարհիկ ձեռքբերումներին, ինչպիսիք են հարստությունը, հեղինակությունը, աշխատանքը և պատերազմը։ Հոգևոր աշխարհը կդառնա լուսավորության հասնելու ուղին, և այդ փոփոխությունները կձգտեն այն բանին, ինչը կարող ենք անվանել հոգեբանական ոլորտ։
Քրիստոնեություն
խմբագրելՔրիստոնեության մեջ «աշխարհ» տերմինը հաճախ նշանակում է մարդկային հասարակության մեղսագործ և այլասերված վիճակը՝ ի տարբերություն գալիք աշխարհի։ Աշխարհը հաճախ մեջբերվում է ցանկասիրության և սատանայի հետ՝ որպես գայթակղության աղբյուր, որից քրիստոնյաները պետք է խուսափեն։ Վանականները խոսում են «այս աշխարհում, բայց ոչ այս աշխարհից» լինելու ձգտման մասին, ինչպես Հիսուսն ասել է, և «հոգևոր» եզրույթը տարբերվում է «աշխարհիկից», որը նախկինում մատնանշում էր առևտրականների, իշխանների և այլ գործիչների կարգավիճակը, որոնք գործ ունեին «աշխարհիկ» երևույթների հետ։
Այս տեսակետը հստակ արտահայտվել է Անգլիայի թագավոր Ալֆրեդ Մեծի (մահացած՝ 899 թվականին) հայտնի «Preface to the Cura Pastoralis» աշխատությունում․
|
Ուստի ես պատվիրում եմ ձեզ անել այնպես, ինչպես ես հավատում եմ, որ դուք պատրաստ եք անել։ Ազատվիր աշխարհիկ գործերից, որքան որ կարող ես։ Որտեղ կարող ես, հաստատիր այն իմաստությունը, որ Աստված տվել է քեզ։ Մտածիր, թե ինչ պատիժներ էին կիրառվում այս աշխարհում, երբ մենք չէինք սիրում իմաստությունը և այն ուրիշ մարդկանց չէինք փոխանցում։ Մենք միայ մեկ անուն ունենք՝ մենք քրիստոնյա ենք, բայց մենք շատ քիչ ենք գործել։ | 
|
Թեև «աշխարհ» բառի եբրայերեն և հունարեն նշանակություններն օգտագործվում են Սուրբ գրքում զգացողությունների սովորական բազմազանությամբ, այս հասկացության բազմաթիվ օրինակներ կարելի է գտնել Հիսուսի ուսմունքում, Հովհաննեսի Ավետարանչի 7:7, 8:23, 12:25, 14:17, 15:18-19, 17:6-25, 18:36 գլուխներում։ Դրան հակառակ՝ կաթոլիկական երևակայության մեջ այն համեմատաբար նոր հասկացություն է։
«Contemptus mundi» արտահայտությամբ նշվում է այն իմացությունը, ըստ որի՝ աշխարհը, իր ամբողջ ունայնությամբ, ոչ այլ ինչ է, քան մեր ցանկությունները Աստծուց թաքցնելու ապարդյուն փորձ` բարին կամ սուրբը չխափանելու համար[12]։ Այս կարծիքը քննադատվել է ժամանակակից պատմաբան Ժան Դելյոյովի կողմից՝ որպես «վախի հովվերգություն»[13]։
Վատիկանի երկրորդ խորհրդի ժամանակ փորձ է արվել զարգացնել աշխարհի դրական աստվածաբանական տեսակետը, որը պատկերված է «Gaudium et Spes» («Ուրախություն և հույս»), «Lumen Gentium» («Լույս ժողովուրդներին»), «Unitatis Redintegratio» («Միասնության վերականգնում») և «Dignitatis Humanae» («Մարդկանց արժանապատվությունը») սահմանադրությունների հովվերգական լավատեսությամբ։
Արևելյան քրիստոնեություն
խմբագրելԱրևելյան քրիստոնեական վանականության կամ ասկետիզմի մեջ մարդկության աշխարհը ղեկավարվում է կրքերով։ Հետևաբար աշխարհի կրքերը պարզապես կոչվում են «աշխարհ»։ Այս կրքերից յուրաքանչյուրը կապ է մարդկության աշխարհի կամ մարդկային հասարակարգի հետ։ Յուրաքանչյուր կիրք պետք է հաղթահարել, որպեսզի անձը ստանա փրկություն (թեոսիս)։ Թեոսիսն Աստծո հետ անձնական հարաբերություններ կառուցելու գործընթացն է։ Այս հասկացությունը դասավանդվում է ասկետ Էվագրիուս Պոնտացու և այլ հայտնի ասկետի գործերում՝ «Փիլոկալիա»-յում և «Աստիճան»-ում, որոնք կարդացվում են արևելյան քրիստոնյաների կողմից (Էվագրիուսի և Ջոն Կլիմակոսի ստեղծագործությունները ներառված են նաև Փիլոկալիայում)։ Աշխարհի անդրանցականության ամենաբարձր մակարդակը հիսիխիզմն է, որը հասնում է Աստծո տեսլականին։
Orbis Catholicus
խմբագրել«Orbis Catholicus»-ը լատինական արտահայտություն է, որը, ըստ Urbi et Orbi արտահայտության, նշանակում է կաթոլիկ աշխարհ և վերաբերում է պապական գերակայության տակ գտնվող քրիստոնեական աշխարհին։ Դա միանգամայն նման է «աշխարհիկ աշխարհ», «հրեական աշխարհ» և «իսլամական աշխարհ» արտահայտություններին։
Իսլամ
խմբագրել«Դունյա» բառի արմատը «dana» բառն է, որը նշանակում է «մոտ բերել»։ Այդ իմաստով «դունյան» այն է, «ինչը բերվում է մոտ»[14]։
Հինդուիզմ
խմբագրելՀինդուիզմը հնդկական կրոնը և դհարման է կամ կյանքի ձևը, որը լայնորեն կիրառված է հնդկական ենթամայրցամաքում։ Այն ներառում է մի շարք հնդկական կրոնական ավանդույթներ, որոնք, ի տարբերություն ջայնիզմի, բուդդիզմի, իսկ միջնադարում և նոր ժամանակներում՝ նաև քրիստոնեության և իսլամի, ունեն փոխադարձ կապի անբավարար զգացողություն։ Հինդուիզմը համարվում է աշխարհի ամենահին կրոնը։
Տես նաև
խմբագրելԾանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ Merriam-webster.com Արխիվացված 2009-04-23 Wayback Machine
- ↑ American Heritage Dictionary Արխիվացված 2008-05-12 Wayback Machine
- ↑ Orel, Vladimir (2003). A Handbook of Germanic Etymology Leiden: Brill. pg. 462. 90-04-12875-1
- ↑ 4,0 4,1 e.g. Sacrobosco (1230). Treatise on the Sphere. trans by Lynn Thorndike, 1949. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 13-ին.
- ↑ Record, R (1556). Castle of Knowledge. cited in The Oxford English Dictionary. World, sense 8.
{{cite book}}: Invalid|url-access=yes(օգնություն) - ↑ World Canonical Texts
- ↑ Heidegger, Martin (1982). Basic Problems of Phenomenology. Bloomington: Indiana University Press. էջ 165. ISBN 0-253-17686-7.
- ↑ Biletzki, Anat; Matar, Anat (2014 թ․ մարտի 3). Zalta, Edward N. (ed.). «Ludwig Wittgenstein». Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2016 ed.). Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
- ↑ Heidegger (1982), p. 164.
- ↑ Hemer, C. J. “Worldly.” Edited by Geoffrey W. Bromiley. The International Standard Bible Encyclopedia, Revised. Wm. B. Eerdmans, 1979–1988.
- ↑ Oxford English Dictionary Online. Oxford University Press. 2019 – via OED Online.
- ↑ Contemptus mundi Արխիվացված 2011-07-08 Wayback Machine
- ↑ Parish Missions Արխիվացված 2011-06-05 Wayback Machine
- ↑ Attas, Islam and Secularism, p.
Արտաքին հղումներ
խմբագրել | Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աշխարհ» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աշխարհ» հոդվածին։ |