Թան (դինաստիա)

**Թան դինաստիա**
	Ընդհանուր տեղեկանք
Լեզու	Չինարեն
Կրոն	Բուդդայականություն, դաոսականություն, կոնֆուցիականություն
Արժույթ	Հին չինական մետաղադրամ
	Իշխանություն
Պետական կարգ	Միապետություն

Տան դինաստիա (18 հունիսի 618 — 4 հունիսի 907, չինարեն՝ 唐朝, Տանգաո), Լի Յուանի կողմից հիմնադրված չինական կայսրական դինաստիա։ Նրա որդին` կայսր Լի Շիմինը, գյուղացիական ապստամբությունների և անջատողական ֆեոդալական ուժերի վերջնական ճնշումներից հետո սկսել է առաջադեմ քաղաքականություն վարել^[3]։ Թան դարաշրջանը Չինաստանում ավանդաբար համարվել է բոլոր ժամանակների ամենահզոր դիանստիաներից մեկը, քանի որ նա իր զարգացմամբ գերազանցում էր մնացած ժամանակակից երկրներին^[4]^[5]։

Պատմություն

Կաղապար:Легенда Կաղապար:Легенда

Թան դինաստիան հիմնադրվել է Լի Յուանի կողմից, որը ընդգրկել է Չինաստանի հյուսիսային սահմանամերձ հսկայական տարածքները, որտեղ հիմնականում բնակեցված էին Թաբաշի ազգությունները^[6]։ Մի ժամանակ բնագետ Լ. Գյումիլևը այս տարածաշրջանը բնութագրել է որպես Էթնոս ազգերի տարածաշրջան։

Լի Յուանը իր որդու` Լի Շիմինի հետ միասին հաղթեց քաղաքացիական պատերազմում, ինչի պատճառը եղավ կայսր Յան Դիի կոշտ և անխոհեմ քաղաքականությունը և նրա մահից անմիջապես հետո՝ 618 թվականին Լի Յուանը Չանգանում բազմեց գահին^[7]։ Այնուհետև նա իշխանությունից ազատեց Լի Շիմինին։ Այնուամենայնիվ, նրա կողմից հիմնադրված դինաստիան պահպանվեց մինչև 907 թվականը^[8]։

Գաղափարախոսություն

Թան դինաստիան հենց սկզբից միատեղում էր բնօրինակ չինական և տափաստանային սկզբունքների համադրությունը։ Դինաստիայի հիմնադիրը, որին Լ. Գյումիլևը համեմատում էր Ալեքսանդր Մակեդոնացու հետ, մի մարդ էր, ով լավ ծանոթ էր Մեծ պատերազմի ժողովուրդներին, նրանց սովորույթներին և սովորություններին^[9]։

Մշակույթ և տնտեսություն

ոսկեզօծ արծաթե աման ծաղկային ծաղիկներով

Խաղաղությունն ու կարգը երկրում հնարավոր դարձրեց ժողովրդի բոլոր ուժերը կենտրոնացնել Չինաստանի զարգացման վրա։ Սկսեցին ծաղկել գյուղատնտեսությունը, արհեստները և առևտուրը։ Նոր հաջողություններ եղան ներկման, կավագործության, մետալուրգիայի, նավաշինության տեխնոլոգիաների վերաբերյալ։ Ամբողջ երկիրը ծածկված էր հողային և ջրային ցանցով^[10]։ Չինաստանը տնտեսական և մշակութային կապեր էր հաստատել Ճապոնիայի, Կորեայի, Հնդկաստանի, Պարսկաստանի, Արաբիայի և այլ երկրների հետ^[11]^[12]։

Սկսեց զարգացում ապրել գիտությունը։ 725 թվականին ստեղծվեց առաջին մեխանիկական ժամացույցը` մշակված Սինոմ և Լիան վարպետների կողմից։ Նաև ստեղծվեց վառոդը, որը օգտագործվում էր հրթիռների և նավատորմերի մեջ, իսկ հետո այն կիրառվեց փամփուշտների և արկերի արտադրության մեջ։

Թեյը տարածված է ամբողջ երկրում։ Թեյի առանձնահատկությունները ձևավորել են թեյի արվեստը (Չայ, 茶艺), որի միջոցով թեյը, որը նախկինում համարվում էր որպես դեղ կամ սննդամթերք, այժմ դարձել է չինական մշակույթի կարևոր տարր։ Չինական դասական գրականությունը անմահացրել է Թան-Լու Թունայի և Լու Յույայի ժամանակաշրջանի թեյի հայտնի վարպետների անունները^[13]։

Անհրաժեշտություն

Թանի անկման պատճառները հաստատված չեն, սակայն 8-րդ դարում մի շարք ապստամբությունների և ռազմական պարտությունների շարքում նշվել է կենտրոնական կառավարության թուլացման սկիզբը^[14]։ Թալասի ճակատամարտում (751), չինացի զորքերը դուրս են եկել ռազմաճակատ, ինչը ստիպել է հրամանատար Գաո Սյանչժիին նահանջել^[15]։ Շուտով Ան Լուշանի մեծ ապստամբությունը (756-761) ավերել է բարգավաճումը։ Ան Լուշանը ստեղծել է Յանի պետությունը (756-763), որը զբաղեցրել է զգալի տարածքներ։ 858 թվականին Մեծ ջրանցքի տարածքում ջուրը լցվել էր Հյուսիսային Չինաստանի հսկայական հարթավայրերը և հանգեցրել էր տասնյակ հազարավոր մարդկանց մահվան^[16]^[17]։

Ծանոթագրություններ

↑ Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (December 2006). «East-West Orientation of Historical Empires». Journal of world-systems research. 12 (2): 222. ISSN 1076-156X.
↑ Taagepera, Rein (1997). «Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia». International Studies Quarterly. 41 (3): 475–504. doi:10.1111/0020-8833.00053. JSTOR 2600793. p. 492.
↑ Latourette, Kenneth Scott (1934). The Chinese: their history and culture. Macmillan. էջ 191.
↑ Drompp, Michael Robert (2005). Tang China And The Collapse Of The Uighur Empire: A Documentary History. BRILL. էջ 126. ISBN 90-04-14129-4.
↑ Mair, Victor; Steinhardt, Nancy Shatzman; Goldin, Paul Rakita (2005). Hawai'i reader in traditional Chinese culture. University of Hawai'i Press. էջ 276. ISBN 978-0-8248-2785-4.
↑ «С. Е. Малов: Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. // М.-Л.: 1951. 451 с.». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
↑ «Л. Н. Гумилёв: Древние тюрки.// М.: 1967. 504 с.». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 14-ին.
↑ Brook 1998, էջ. 59.
↑ Benn 2002, էջ. 61.
↑ Benn 2002, էջ. 57.
↑ Jonathan Karam Skaff (2012 թ․ օգոստոսի 6). Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580-800. Oxford University Press. էջեր 125–. ISBN 978-0-19-999627-8.
↑ Duindam, Jeroen; Artan, Tülay; Kunt, Metin (2011). Royal Courts in Dynastic States and Empires: A Global Perspective. BRILL. էջ 177. ISBN 90-04-20622-1.
↑ Graff 2000, էջ. 79.
↑ Bell, Charles (1924). Tibet Past and Present (rpr. Motilal Banarsidass, 1992. ed.). Oxford University Press. էջ 28. ISBN 81-208-1048-1. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 17-ին.
↑ Li, Tieh-tseng (Lǐ Tiězhēng 李鐵錚) (1956). The historical status of Tibet. King's Crown Press, Columbia University. էջ 6.
↑ Wang, Lianmao (2000). Return to the City of Light: Quanzhou, an eastern city shining with the splendour of medieval culture. Fujian People's Publishing House. Page 99.
↑ Lipman, Jonathan Neaman (1997). Familiar strangers: a history of Muslims in Northwest China. University of Washington Press. էջ 29. ISBN 962-209-468-6.

Գրականություն

Ганиев Р.Т. Восточно-тюркское государство в VI - VIII вв. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — С. 152. — ISBN 5-7525-1611-0
Adshead, S. A. M. T'ang China: The Rise of the East in World History. — New York: Palgrave Macmillan, 2004. — ISBN 1-4039-3456-8
Andrew, Anita N., Rapp, John A. Autocracy and Cina's Rebel Founding Emperors: Comparing Chairman Mao and Ming Taizu. — Lanham: Rowman & Littlefield, 2000. — ISBN 0-8476-9580-8
Benn, Charles China's Golden Age: Everyday Life in the Tang dynasty. — Oxford University Press, 2002. — ISBN 0-19-517665-0
Bernhardt, Kathryn The Inheritance Right of Daughters: the Song Anomaly?(անգլ.) // Modern China. — 1995. — В. July. — С. 269–309.
Brook, Timothy The Confusions of Pleasure: Commerce and Culture in Ming China. — Berkeley: University of California Press, 1998. — ISBN 0-520-22154-0
Ebrey, Patricia Buckley The Cambridge Illustrated History of China. — Cambridge: Cambridge University Press, 1999. — ISBN 0-521-66991-X
Ebrey, Patricia Buckley; Walthall, Anne; Palais, James B. East Asia: A Cultural, Social, and Political History. — Boston: Houghton Mifflin, 2006. — ISBN 0-618-13384-4
Fairbank, John King; Goldman, Merle China: A New History. — 2nd enlarged. — Cambridge: MA; London: The Belknap Press of Harvard University Press, 2006. — ISBN 0-674-01828-1
Gascoigne, Bamber; Gascoigne, Christina The Dynasties of China: A History. — New York: Carroll and Graf Publishers, an imprint of Avalon Publishing Group, 2003. — ISBN 0-7867-1219-8
Graff, David Andrew Dou Jiande's dilemma: Logistics, strategy, and state(անգլ.) // Hans van de Ven Sinica Leidensia, Warfare in Chinese History. — Leiden: Koninklijke Brill, 2000. — С. 77–105. — ISBN 90-04-11774-1.
Nishijima, Sadao The Economic and Social History of Former Han(անգլ.) // Denis Twitchett, Michael Loewe Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. — Cambridge: Cambridge University Press, 1986. — С. 545–607. — ISBN 0-521-24327-0.

Արտաքին հղումներ

The Tang Dynasty at the Metropolitan Museum of Art
Home of 300 Tang Poems, University of Virginia
Tang art with video commentary Արխիվացված 2009-02-20 Wayback Machine, from the Minneapolis Institute of Arts
Paintings of Sui and Tang dynasties
Zizhi Tongjian, vols. 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 199.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թան (դինաստիա)» հոդվածին։

[1] Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (December 2006). «East-West Orientation of Historical Empires». Journal of world-systems research. 12 (2): 222. ISSN 1076-156X.

[2] Taagepera, Rein (1997). «Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia». International Studies Quarterly. 41 (3): 475–504. doi:10.1111/0020-8833.00053. JSTOR 2600793. p. 492.

[3] Latourette, Kenneth Scott (1934). The Chinese: their history and culture. Macmillan. էջ 191.

[4] Drompp, Michael Robert (2005). Tang China And The Collapse Of The Uighur Empire: A Documentary History. BRILL. էջ 126. ISBN 90-04-14129-4.

[5] Mair, Victor; Steinhardt, Nancy Shatzman; Goldin, Paul Rakita (2005). Hawai'i reader in traditional Chinese culture. University of Hawai'i Press. էջ 276. ISBN 978-0-8248-2785-4.

[6] «С. Е. Малов: Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. // М.-Л.: 1951. 451 с.». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին.

[DrTurk-7] «Л. Н. Гумилёв: Древние тюрки.// М.: 1967. 504 с.». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 14-ին.

[brook_1998_59-8] Brook 1998, էջ. 59.

[Benn_2002_61-9] Benn 2002, էջ. 61.

[Benn_2002,_57-10] Benn 2002, էջ. 57.

[11] Jonathan Karam Skaff (2012 թ․ օգոստոսի 6). Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580-800. Oxford University Press. էջեր 125–. ISBN 978-0-19-999627-8.

[12] Duindam, Jeroen; Artan, Tülay; Kunt, Metin (2011). Royal Courts in Dynastic States and Empires: A Global Perspective. BRILL. էջ 177. ISBN 90-04-20622-1.

[graff_2000_79-13] Graff 2000, էջ. 79.

[14] Bell, Charles (1924). Tibet Past and Present (rpr. Motilal Banarsidass, 1992. ed.). Oxford University Press. էջ 28. ISBN 81-208-1048-1. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 17-ին.

[15] Li, Tieh-tseng (Lǐ Tiězhēng 李鐵錚) (1956). The historical status of Tibet. King's Crown Press, Columbia University. էջ 6.

[16] Wang, Lianmao (2000). Return to the City of Light: Quanzhou, an eastern city shining with the splendour of medieval culture. Fujian People's Publishing House. Page 99.

[17] Lipman, Jonathan Neaman (1997). Familiar strangers: a history of Muslims in Northwest China. University of Washington Press. էջ 29. ISBN 962-209-468-6.

[3]

[4]

[5]

[1]

[2]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]