Կովկաս
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Կովկաս (այլ կիրառումներ)
Կովկաս, տարածաշրջան Եվրասիայում[1]։ Այն ընդգրկում է Կովկասյան լեռները և հարակից հարթավայրերը։ Տեղակայված է Արևելաեվրոպական հարթավայրից հարավ՝ Եվրոպայի ու Ասիայի սահմանին։ Կովկասն ընդգրկում է Ռուսաստանի, Հայաստանի, Վրաստանի ու Ադրբեջանի որոշ տարածքներ[2]։ Արևմուտքում ձգվում է մինչև Սև ծով, արևելքում՝ մինչև Կասպից ծով։ Հյուսիսում Կովկասի սահմանները հասնում են մինչև Կումա-Մանիչի իջվածք, Ազովի ծով ու Կերչի նեղուց[3][4]։
| Կովկաս | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | տարածաշրջան և մշակութային շրջան |
| Երկարություն | 1200 կմ |
| Ամենաբարձր կետ | Էլբրուս |
| ԲԾՄ | 5642 մետր |
| Կազմված է | Mamison Pass? |
| Աշխարհագրական տեղադրություն | Կովկասյան լեռներ |
 | |
 | |
Անվան ստուգաբանություն
խմբագրել«Կովկաս» անվանումը (հին հունարեն՝ Καύκασος) առաջին անգամ հանդիպում է հին հույն հեղինակներ Էսքիլեսի (մ. թ. ա. 6-5-րդ դարեր) «Պրոմեթևսը շղթայված» ու «Հերոդոտոսի» (մ. թ. ա. 5-րդ դար) աշխատություններում։ Աշխարհագրագետ Ստրաբոնի վկայությամբ՝ (հղումով Էրաթոսֆենին (հելլենիզմի ժամանակաշրջանի այս մեծ գիտնականի անունը ԷՐԱՏՈՍԹԵՆ է (մ. թ. ա. 3-րդ դար)՝ տեղաբնակները Կովկասն անվանում էին Կասպի[5], ինչը վկայում է, որ Կովկաս անվանումը տարածաշրջանին տրվել է ոչ տեղաբնակների կողմից Καύκασος։
Հունարեն Καύκασος բառի ծագումը պարզ չէ, և լեզվաբանների բացատրություններն էլ տարաբնույթ են[6]։
Հին հայկական աղբյուրներում հայտնի է որպես Կապկոհ[7]։
Ֆիզիկա-աշխարհագրական բնութագիր
խմբագրելՀյուսիսային Կովկասը հարթավայրային է, արևմուտքում գտնվում են Մերձազովյան դաշտավայրը և Մերձկուբանի թեք հարթավայրը, կենտրոնական մասում՝ Ստավրոպոլյան բարձրությունը (400-600 մ), արևելքում՝ Թերեք-Կումայի (Նողայական) հարթավայրը, Ստավրոպոլյան բարձրության հարավ-արևելքում՝ Միներալնիե վոդիի լակոլիթների շրջանը։
Մեծ Կովկասը հզոր լեռնային համակարգ է, ձգվում է Թամանի թերակղզուց մինչև Ապշերոնյան թերակղզին (1100 կմ), որի միջին գծով անցնում է Ջրբաժան, իսկ հյուսիսից նրան զուգահեռ՝ Կողքային լեռնաշղթան։ Դեպի հյուսիս Մեծ Կովկասին զուգահեռ անցնում է Ժայռոտ լեռնաշղթան, իսկ Դաղստանի լեռնային երկրի սահմաններում՝ Անդյան, Բոգոսյան, Գիմրինյան, Սամուրի և այլ լեռնաշղթաներ։ Մեծ Կովկասը բաժանվում է 3 մասի՝
- Արևմտյան Կովկաս, տարածվում է Անապայից մինչև Էլբրուս. բարձր գագաթներից են Դոմբայ-Ուլղենը (4046 մ), Ղվանդրան,
- Կենտրոնական Կովկաս, տարածվում է Էլբրուս (5642 մ) և Կազբեկ (5033 մ) գագաթների միջև։ Կազմված է բյուրեղային ապարներից։ Այստեղ 15 գագաթ (Շխարա, Դիխ-Տաու, Կոշտան-Տաու և այլն) գերազանցում են Ալպերի ամենաբարձր գագաթ Մոնբլանին (4807 մ),
- Արևելյան Կովկաս, տարածվում է Կազբեկից մինչև Ապշերոնյան թերակղզի։ Բարձր գագաթներից են Թեբուլոսմթան (4493 մ), Դիքլոսմթան (4285 մ), Բազարդյուզյուն (4466 մ), Բաբադաղը (3629 մ)։
Հարավային Կովկասի մակերևույթը կազմված է Մեծ Կովկասի հարավային շղթաներից, միջին իջույթային լայնատարած մարզից, հարավում տարածված Հայկական լեռնաշխարհի՝ ՀՀ պատկանող հատվածից և հարավ-արևելքում՝ Թալիշ-Լենքորանից։ Մեծ Կովկասի Ջրբաժան լեռնաշղթայի առանցքից դեպի հարավ ճյուղավորվում են Բզիբի, Կոդորի, Սվանեթյան, Ռաճայի, Լեչխումի, Սուրամի (Լիխի), Կախեթի, Քարթալինյան լեռնաշղթաները։ Հարավային Կովկասի իջվածքը Սուրամի լեռնաշղթայով բաժանվում է երկու մասի՝ Կոլխիդայի և Կուրի իջվածքների։ Վերջինս իր հերթին կազմված է Գորիի, Մուխրանի, Ալազանի, Ստորին Քարթլիի, Շիրակի, Ղարաբաղի, Սուղանի, Միլի, Մալյանի հարթավայրերից։ Կուր և Արաքս գետերի ստորին հոսանքների ավազանում է գտնվում Կուր-Արաքսյան դաշտավայրը։ Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսարևելյան մասը առաջացնում է լեռնաշղթաների, սարավանդների ու միջլեռնային հովիտների մի համակարգ։ Եզրային լեռները կոչվում են Փոքր Կովկաս։ Այս համակարգին են պատկանում Մեսխեթական (Աջարա-Իմերեթական), Թրիալեթի, Վիրահայոց, Բազումի, Փամբակի, Արեգունու, Սևանի, Մռավդաղի, Ղարաբաղի լեռնաշղթաները։ Լեռնաշխարհի կազմում են ներքին՝ հրաբխային բարձրավանդակներն ու լեռնաշղթաները՝ Ախալքալաքի, Շիրակի, Լոռվա, Արագածի, Գեղամա, Վարդենիսի, Սյունիքի (Ղարաբաղի), ինչպես նաև ծալքաբեկորավոր՝ Ուրծի, Վայքի, Զանգեզուրի, Բարգուշատի և Մեղրու լեռնաշղթաները։ Հայկական լեռնաշխարհի սովետական հատվածի ամենաբարձր գագաթը Արագածն է (4090 մ)։ Հարավային Կովկասի ծայր հարավարևելյան մասում՝ Կասպից ծովի ափին է գտնվում Թալիշ-Լենքորանի շրջանը։ Ծովափի երկարությամբ ձգվում է Լենքորանի ոչ լայն դաշտավայրը, իսկ ադրբեջանա-իրանական սահմանով՝ Թալիշի լեռնաշղթան:
Ջրային ռեսուրսներ
խմբագրելԿովկասի արևմուտքը ջրառատ է, արևելքը՝ սակավաջուր։ Գետերը պատկանում են Սև, Ազովի և Կասպից ծովերի ավազաններին։ Սև ծովն են թափվում Կոդոր, Բզիբ, Ինգուր, Ռիոն, Ճորոխ և այլ, Ազովի ծով՝ Կուբան, Եգորլիկ, Կասպից ծով՝ Թերեք, Կումա, Սուլակ, Սամուր, Կուր (Արաքսի հետ) գետերը։ Գետերը սնվում են ձյան, անձրևի, ստորերկրյա և սառցադաշտային ջրերով, մեծ մասամբ հորդանում են գարնանը՝ ձնհալի ժամանակ։ Կոլխիդայում հոսքի մոդուլը կազմում է 25–50 լ/վրկ կմ2, երբեմն՝ մինչև 100 լ/վրկ կմ2, Արևելյան Նախակովկասում, Կուր-Արաքսյան դաշտավայրում, Միջինարաքսյան գոգավորությունում՝ մինչև 2 լ/վրկ կմ2, լեռներում ըստ բարձրության մոդուլը աճում է 5-10 լ/վրկ կմ2-ով։ Կովկասի գետերը մեծ մասամբ լեռնային են, ունեն հիդրոէներգետիկ ռեսուրսներ, նրանց վրա կառուցված են հիդրոկայաններ։ Նավարկության համար պիտանի են Ռիոն, Կուբան և Կուր գետերի ստորին հոսանքները։ Գետերի ջուրն ունի թույլ հանքայնացում և լայնորեն օգտագործվում է ոռոգման համար։
Երկրներ
խմբագրել
Չճանաչված կամ մասամբ ճանաչված երկրներ
խմբագրել
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ Հովհաննես Բարսեղյան (2006). «Աշխարհագրական անունների հայերեն տառադարձության մասին որոշում». Տերմինաբանական և ուղղագրական տեղեկատու. Երևան: 9-րդ հրաշալիք. էջ 51. ISBN 99941-56-03-9.
- ↑ Caucasus // Encyclopedia Britannica
- ↑ Кавказ — статья из Большой советской энциклопедии
- ↑ Frederik Coene. The Caucasus: An Introduction. 2010
- ↑ Ստրաբոն, Աշխարհագրություն, XI, 497
- ↑ Откупщиков Ю. В. Очерки по этимологии. Изд. С.-Петербургского университета, 2001. — 479 с. — С. 310—318. — ISBN 5-288-02121-X
- ↑ Նիկողայոս Ադոնց // Քաղաքական հոսանքներ Հին Հայաստանում
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կովկաս» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 5, էջ 627)։ 
|