Վիքիպեդիա

Միգրեն

Միգրեն, առաջնային գլխացավ, որը բնորոշվում է պարբերաբար կրկնվող չափավորից մինչև ուժգին գլխացավերով[4]։ Տիպիկ դեպքերում գլխացավը միակողմանի է, իր բնույթով բաբախող և տևում է 2-ից մինչև 72 ժամ[4]։ Սրացումների ժամանակ կարող է դիտվել սրտխառնոց, փսխում, գերզգայնություն  լույսի, ձայնի և հոտերի նկատմամբ[5]։ Ֆիզիկական ակտիվության ընթացքում, որպես կանոն, դիտվում է ցավի ուժեղացում[6]։ Դեպքերի ամեն երրորդում դիտվում է աուրա, որը տիպիկ դեպքերում լինում է տեսողության խանգարման ձևով և հուշում է գլխացավի սկսման մասին[6]։ Երբեմն, հնարավոր է աուրա առանց հաջորդող գլխացավի[7]։

Միգրեն
Միգրեն ունեցող հիվանդ
Տեսակհիվանդության կարգ
Պատճառանհայտ և Հոգեբանական սթրես
Հիվանդության ախտանշաններՍրտխառնոց, լուսավախություն, փսխում, գլխացավ և սրտխառնոց[1]
Բուժաքննությունֆիզիկալ զննում և neuroimaging?
Բժշկական մասնագիտություննյարդաբանություն[2]
ՀՄԴ-10G43.9
ԲուժումՑավազրկող դեղամիջոցներ[2], triptan?[2], Բետա ադրենապաշարիչներ[2], tricyclic antidepressant?[2], Հակադեպրեսանտներ[2], Հակացնցումային դեղեր[2], Բոտուլոտոքսին[2] և մոնոկլոնալ հակամարմին[3]
 Migraine Վիքիպահեստում

Միգրենի պատճառը կապված է ինչպես գենետիկ այնպես էլ արտաքին միջավայրի գործոնների հետ[8]։ Դեպքերի երկու երրորդը ընտանեկան դեպքեր են[9]։ Հորմոնային փոփոխությունները նույնպես կարևոր են, մինչև սեռահասուն տարիքը միգրենը տղաների մոտ հանդիպում է մի փոքր ավելի հաճախ, իսկ հասուն տարիքում 2-3 անգամ ավելի հաճախ է հանդիպում կանանց մոտ[10][11]։ Որպես կանոն հղիության ընթացքում միգրենի ռիսկը նվազում է[10]։ Այս երևույթի մեխանիզմը հայտնի չէ[12]։ Գոյություն ունի վարկած, համաձայն, որի այն պայմանավորված է հղիության ընթացքում գանգուղեղային նյարդերում և անոթներում տեղի ունեցող որոշակի փոփոխություններով[9]։

Բուժումը խորհուրդ է տրվում սկսել հասարակ ցավազրկողներով, ինչպիսիք են իբուպրոֆենը և պարացետամոլը, սրտխառնոցը ընկճող դեղորայքներով և խուսափել գլխացավը հրահրող գործոններից[13]։ Հատուկ դեղամիջոցները, ինչպիսիք են տրիպտաները և էրգոտամինը կիրառվում են հասարակ ցավազրկողների անարդյունավետության դեպքում[9]։ Կոֆեին նույնպես կարելի է կիրառել[14]։ Որոշ դեղամիջոցներ՝ մետոպրոլոլ, վալպրոատ և տոպիրամատ արդյունավետորեն կանխում են գրոհները[15][16]։

Ամբողջ աշխարհում միգրենի տարածվածությունը կազմում է 15%[17]։ Հաճախ այն սկսվում է պատանեկան տարիքում և հետագայում խորանում[4]։ Կանանց մոտ որոշ  դեպքերում դաշտանադադարից հետո դիտվում է միգրենի հաճախականության նվազում[12]։ 2016 թվականի տվյալներով միգրենը անաշխատունակության ամենատարածված պատճառներից է[18]։ Միգրենը նկարագրվել է դեռևս մ.թ.ա 1500 թվականին Եգիպտական պապիրուսներում[19]։ Միգրեն բառը ծագում է հունարեն ἡμικρανία (hemikrania) բառից, որը նշանակում է միակողմանի գլխացավ[20], ἡμι- (hemi-)՝ կես և κρανίον (kranion)՝ գանգ[21]։

Նշաններ և ախտանիշներ

խմբագրել

Միգրենը բնորոշվում է պարբերաբար կրկնվող ուժեղ գլխացավերով, որը զուգորդվում է վեգետատիվ ախտանիշներով[9][22]։ Միգրեն ունեցող մարդիկ 15-30% դեպքերում նշում են աուրա, աուրա ունեցող հիվանդերը կարող են ունենալ գլխացավ նաև առանց աուրա[13][23][24]։ Ցավի ուժգնությունը, տևողությունը և հաճախականությունը կարող է լինել տարբեր[9]։ Միգրենը, որը տևում է 72 ժամից ավելի, բնորոշվում է որպես միգրենոզ վիճակ(status migrainosus[25]): Գոյություն ունի միգրենի 4 հնարավոր փուլ, սակայն առանձին դեպքերում բոլոր փուլերի առկայությունը պարտադիր չէ[6]։

  • Նախանշանային փուլ, որը լինում է գլխացավից ժամեր կամ օրեր առաջ
  • Աուրա, որը նախորդում է գլխացավին
  • Ցավի փուլ, որը գլխացավի ժամանակահատվածն է
  • Հետնշանային փուլ, որը լինում է գլխացավից հետո

Միգրենը կապված է դեպրեսիայի, երկբևեռ աֆեկտիվ և օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարումների հետ։ Այս հոգեբուժական խանգարումները 2-5 անգամ ավելի հաճախ են հանդիպում առնաց աուրա միգրենի և 3-10 անգամ աուրայով միգրենի դեպքում[26]։

Նախանշանային փուլ

խմբագրել

Նախանշանային փուլը կամ նախազգուշացնող ախտանիշների փուլը միգրենի դեպքում հանդիպում են 60% հաճախականությամբ[5] այն, որպես կանոն, լինում է գլխացավից առաջ 2 ժամից մինչև 2 օրվա ընթացքում[27][28]։ Այս ախտանիշները լինում են տարբեր երևույթների ձևով, ներառյալ` տրամադրության փոփոխություն, գրգռվածություն, դեպրեսիա կամ էյֆորիա, հոգնածություն, տենչ որոշակի սննդամթերքի հանդեպ, մկանային կարկամություն հատկապես պարանոցի շիջանում, փորկապություն կամ փորլուծություն, գերզգայնություն ձայների և հոտերի նկատմամբ[28][29]։ Այս ախտանիշները լինում են ինչպես աուրայով միգրենի այնպես էլ առանց աուրա միգրենի դեպքում[30]։

Աուրայի փուլ

խմբագրել
   
   

Աուրան անցողիկ նյարդաբանական երևույթ է, որը լինում է գլխացավից առաջ կամ ընթացքում[5]։ Աուրան սկսվում է աստիճանաբար րոպեների ընթացքում և որպես կանոն, տևում է առավելագույնը 60 րոպե[31]։ Ախտանիշները կարող են լինել տեսողական, զգացողական կամ շարժողական, երբեմ լինում է մի քանի ախտանիշների զուգակվում[32]։ Տեսողական ախտանիշները ամենատարածվածն են, հաճախականությունը կազմում է մինչ 99% և այդ դեպքերի կեսից ավելին չի ուղեկցվում այլ ախտանիշներով[32]։

Տեսողական ախտանիշները հաճախ լինում են առկայծող սկոտոմայի ձևով (բնորոշվում է որպես տեսողական դաշտի մի մասի մթագնում առկայծող լույսի նման, որը կարող է խանգարել է կարդալուն կամ մեքենա վարելուն)[5] որը հաճախ սկսվում է տեսադաշտի կենտրոնից հետագայում զիգզագաձև շարժվելով դեպքի ծայրամաս, այն հիվանդներ կողմից նկարագրվում է որպես ամրոցի պատ[32]։ Այս գծերը, որպես կանոն սև և սպիտակ են, սակայն նկարագրված են նաև գունավոր դեպքեր[32]։ Որոշ մարդկանց մոտ դիտվում է ժամանակավորապես  տեսադաշտի մի կեսի մթագնում, որը կոչվում է հեմիանոպսիա, մեկ այլ դեպքում մշուշոտ տեսողության[32]։

Զգացողական աուրան հաճախականությամբ երկրորդն է, հանդիպում է աուրայով միգրենի 30-40% դեպքերում[32]։ Այն հաճախ նկարագրվում է որպես միակողմանի ծակծկոցի զգացողություն, որը սկսվում է գլխի և մերին վերջույթի շրջանից և տարածվում դեպի նույն կողմի քիթ-շրթունքային տարածություն։ Ծակծկոցի զգացողությանը, որպես կանոն, հաջորդում է թմրածությունը և երբեմ խորանիստ զգացողության կորուստը[32][32]։ Աուրայի փուլում կարող է լինել նաև այլ ախտանիշներ ներառյալ՝ խոսքի խանգարում, գլխապտույտ և ավելի հազվադեպ շարժողական խանգարումներ[32]։ Շարժողական խանգարումները վկայում են հեմիպլեգիկ միգրենի մասին, ի տարբերություն աուրայի մյուս տեսակների այս դեպքում այն կարող է տևել 1 ժամ և ավել[32] ի։ Նկարագրված են լսողական հալյուցինացիաների և զառանցանքի դեպքեր[33]։

Ցավի փուլ

խմբագրել

Տիպիկ դեպքերում գլխացավը միակողմանի է, իր բնույթով բաբախող, ցավը լինում է չափավորից մինչև խիստ արտահայտված[31]։ Սովորաբար գլխացավը առաջանում է աստիճանաբար և սաստկանում ֆիզիկական ակտիվության ժամանակ[31]։ Ավելի քան 40% դեպքերում ցավը կարող է լինել երկկողմանի և զուգորդվել պարանոցի շրջանի ցավոտությամբ[34]։ Երկկողմանի գլխացավը ավելի հաճախ հանդիպում է առանց աուրա միգրենի դեպքում։ Հազվադեպ դեպքերում ցավը սկսվում է թիկունքից կամ գլխի գագաթային շրջանից։ Մեծահասակների մոտ ցավը տևում է 4-ից 72 ժամ[31], սակայն երեխաների մոտ կարող է տևել մինչը 1 ժամ[35]։ Նոպաների հաճախականությունը տարբեր է, ամբողջ կյանքի ընթացքում հազվադեպ հանդիպող նոպաններից մինչը մի քանի նոպա 1 շաբաթվա ընթացքում, միջինում նոպաները լինում են ամիսը 1 անգամ[36][37]։

Ցավը հաճախ զուգորդվում է սրտխառնոցի, փսխման, գրգռվածության, հոգնածության և լույսի, ձայնի, հոտերի նկատմամբ գերզգայնությամբ։ Գոյություն ունի միգրենի հազվադեպ հանդիպող տեսակ՝ բազիլյար միգրեն, որը արտահայտվում է ուղեղաբնային երկկողմանի տարբեր նյարդաբանական ախտանիշներով[38], հաճախ ներառելով գլխապտույտ և շփոթություն։ Սրտխառնոցը հանդիպում է 90% հաճախականությամբ, իսկ փսխումը լինում է ամեն երրորդ դեպքում[39]։ Ախտանիշները կարող են անհետանալ մութ և անաղմուկ սենյակում[39]։ Այլ ախտանիշները ներառում են՝ մշուշոտ տեսողություն, քթից արտադրություն, փորլուծություն, հաճախամիզություն, գունատություն և գերքրտնարտադրություն[40]։ Կարող է նկատվել գլխամաշկի այտուցվածություն, ցավոտություն, պարանոցի մկանների կարկամություն[40]։ Այս ախտանիշները ծերունական հասակում ավելի հազվադեպ են։

Երբեմն, նկատվում է աուրա, որին չի հաջորդում գլխացավ այս երևույթը հայտնի է որպես ացեֆալգիկ միգրեն կամ «լուռ միգրեն»[32], ացեֆալգիկ միգրեն ունեցողները գլխացավի բացակայության պատճառով չեն դիմում բժշկի, ուստի նման դեպքերի տարածվածությունը դժվար է գնահատել։

Հետնշանային փուլ

խմբագրել

Հետնշանային փուլը իր մեջ ներառում է նոր ախտանիշների համակցություն, որը ի հայտ է գալիս միգրենոզ գլխացավից անմիջապես հետո[41]։ Այդ դեպքում նկատվում է տարած գլխացավի հատվածում գերզգայնություն, գլխամաշկի ցավ, մտածողության խանգարում, գերհոգնածություն, ճանաչողական դժվարություններ, ստամոքսաղիքային խանգարումներ, տրամադրության փոփոխություն և թուլություն[42]։ Համաձայն մի հոդվածի «Որոշ մարդիկ գրոհներից հետո զգում են անսովոր առույգություն, էյֆորիա, մինչդեռ մյուսները դեպրեսիա և հոգնածություն»[43]։ Անհատական դեպքերում այս զգացողությունները կարող են գրոհից գրոհ փոխարինել մեկը մյուսին։

Պատճառագիտություն

խմբագրել

Միգրենի պատճառը հայտնի չէ[44]։ Գոյություն ունի կարծիք համաձայն, որի այն կապված է ինչպես գենետիկ այնպես էլ արտաքին միջավայրի գործոնների հետ[8]։ Դեպքերի երկու երրորդը ընտանեկան դեպքեր են[9], հազվադեպ հանդիպում է միագենային մուտացիա[45]։ Համարվում էր որ միգրենը ավելի հաճախ է հանդիպում բարձր ինտելեկտով անձանց մոտ, սակայն այս վարակածը այժմ հերքվում է[46]։ Որոշ հոգեբուժական հիվանդություններ մասնավորապես՝ դեպրեսիան, տագնապային խանգարումները և երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումները, ինչպես նաև մի շարք կենսաբանական գործընթացներ և տրիգերներ կապված են միգրենի հետ[47]։

Գենետիկա

խմբագրել

Երկվորյակների վրա կատարված հետազոտությունները փաստում են 34-51% դեպքերում միգրենը ունի գենետիկական պատճառներ[8]։ Աուրայով միգրենը ավելի հաճախ է պայմանավորված գենետիկական գործոններով ի համեմատ առանց աուրա միգրենի[24]։ Հայտնաբերվել են որոշ գեներ, որոնք այն կամ այն չափով բարձրացնում են միգրենի հաճախականությունը[45]։

Մոնոգենային մուտացիաները որոն առաջացնում են միգրեն հանդիպում են բավականին հազվադեպ[45]։ Դրանցից է «ընտանեկան հեմիպլեգիկ միգրենը», որը աուրայով միգրենի տեսակ է և ժառանգվում է աուտոսոմ դոմինանտ եղանակով[48][49]։ Ընտանեկան հեմիպլեգիկ միգրենի հետ կապված են չորս գեներ։ Նրանցից երեքը կոդավորում են երկաթի տրանսպորտը, իսկ չորորդը ակսոնալ սպիտակուցի, որը մասնակցում է էկզոցիտոզի համալիրի  ձևավորմանը[50]։ Այլ գենետիկական խանգարումներ՝ CADASIL համախտանիշ, ուղեղային աուտոսոմ դոմինանտ արտերիոպաթիա և լեյկոէնցեֆալոպաթիան նույնպես կապված են միգրենի հետ[5]։ Համաձայն մեկ մետա-անալիզային հետազոտության, անգիոտենզին փոխակերպող ֆերմենտի պոլիմորֆիզմը ունի որոշակի պաշտպանիչ նշանակություն[51]։ TRPM8 գենը, որը կոդավորում է կատիոնային անցուղիներ նույնպես կապված է միգրենի հետ[52]։

Տրիգերներ

խմբագրել

Միգրենը կարող է հրահրվել որոշակի տրիգերներից, հետազոտությունների մի մասը պնդում է, որ գրանցված դեպքերը հիմնականում կապված են տրիգերների հետ[9], սակայն կան հետազոտություններ, որոնք պնդում են հակառակը[53]։ Տրիգեր կարող են համարվել հոգնածությունը, որոշ սննդամթերքները և եղանակային տատանումները, այնուամենայնիվ այս երևույթների և միգրենի միջև եղած կապը կարիք ունի հետագա հետազոտությունների[53][54]։ Շատ մարդիկ ովքեր ունեն միգրեն նշում են իրենց համար յուրահատուկ տրիգերի մասին[55]։ Ախտանիշները սկսվում են որպես կանոն տրիգերից հետո 24 ժամվա ընթացքում[9]։

Հոգեբանական գործոններ

խմբագրել

Հաճախ որպես տրիգեր նշվում է սթրեսը, քաղցը, հոգնածությունը(այս երևույթները հաճախ նշվում են նաև լարվածության գլխացավի դեպքում)[53]։ Հոգեբանական սթրեսը նշվում է 50-80% դեպքերում[56]։ Միգրենը կապված է նաև հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումների և բռնությունների հետ[57]։ Դաշտանի ընթացքում միգրենի հավանականությունը բարձրանում[56] է։ Այլ հորմոնալ ազդեցությունները ինչպիսիք են՝ մենարխեն, հորմոնային հակաբեղմնավորիչները, հղիությունը, դաշտանադադարը նույնպես ունեն որոշակի ազդեցություն[58]։ Հորմոնային ազդեցությունը, հատկապես արտահատված է առանց աուրայի միգրենի դեպքում[46]։ Տիպիկ դեպքերում հղիության երկրորդ և երրորդ եռամսյակում, ինչպես նաև դաշտանադադարից հետո[5]։

Սննդային գործոններ

խմբագրել

Որոշակի սննդամթերքը որպես տրիգեր նշվում է 12-60% դեպքերում[59][60]։ Առանձին դեպքերում դժվար է հաստատել կամ հերքել այս կամ այն տրիգերի առկայությունը, այն հիմնվում է անամնեզի տվյալների հիման վրա[61]։ Դժվար է բացատրել թե այս կամ այն սննդանյութը ինչ մեխանիզմով է հրահրում միգրենի գրոհներ[59]։

Թիրամինի ազդեցությունը այս դեպքում ապացուցված չէ[62], նույնը վերաբերում է նատրիումի գլուտամատին[63][64]։

Միջավայրային գործոններ

խմբագրել

Արտաքին և ներքին միջավայրային գործոնների տվյալները բավարար չեն վերջնական եզրակացությունների համար։ Այնուամենայնիվ որոշ մարդիկ դիմում են կանխարգելիչ որոշակի գործողությունների հետևելով բնակարանային օդի մաքրությանը և լուսավորությանը[65]։

Ախտաբանական ֆիզիոլոգիա

խմբագրել
 
Կեղևային տարածվող վերաբևեռացում:

Ըստ ընդունված կարծիքի միգրենը նյարդաանոթային ախտաբանություն է[9], որը ժամանակ պրոցեսը սկսվում է գլխուղեղում հետագայում ընդգրկելով անոթային համակարգը[66]։ Որոշ հետազոտողներ պնդում են, որ առաջնային դեր ունի նյարդային համակարգը, որոշները գտնում են, որ ախտահարման հիմնական դերը պատկանում է անոթային համակարգին[67][68][69]։ Մեկ այլ վարկածի համաձայն միգրենը պայմանավորված է գլխուղեղի կեղևային շերտի դրդունակության բարձրացմամբ, որի հետևանքով տրիգեմինալ կորիզում խախտվում է ցավազգաց նեյրոնների ֆունկցիան[70]։ Սերոտոնինի (որը հայտնի է նաև որպես 5-հիդրօքսիթիրամին) ցածր մակարդը նույնպես կապված է միգրենի հետ[71]։

Աուրա

խմբագրել

Համաձայն Բրազիլիացի կենսաբան Արիստիդ Լեանի աուրայով միգրենի դեպքում կեղևային իներտության շրջանին հաջորդում է կեղևային տարածվող վերաբևեռացումը, որի հետևանքով առաջանում է աուրա[72]։ Այս երևույթը բացատրվում է տարբեր ձևերով, ներառյալ NMDA ընկալիչների ակտիվացմամբ, որը հետևանքով կալցիումի իոնները անցնում են բջջի ներս[72], այս ամենի հետևանքով  2-6 ժամով նվազում է գլխուղեղի կեղևային շերտի արյունամատակարարումը[72]։ Երբ վերաբևեռացումը հասնում է գլխուղեղի հիմային հատվածներ, այնտեղ գրգռվում են գլխի և պարանոցի ցավազգայնության համար պատասխանատու նեյրոնները[72]։

Ցավ

խմբագրել

Ցավի առաջացման հստակ մեխանիզմը դեռևս մնում է անհայտ[73]։ Ըստ որոշ տվյալների ցավը պայմանավորված է կենտրոնական նյարդային համակարգի որոշ բաժիններով (մասնավորապես ՝ ուղեղաբուն և միջանկյալ ուղեղ)[74], մեկ այլ տվյալների համաձայն ցավը պայմանավորված է ծայրամասային նյարդային համակարգով, մասնավորապես գլխի և պարանոցի անոթային համակարգը նյարդավորող նեյրոնների ակտիվացմամբ[73]։ Այդ անոթները կարող են լինել կարծրենու, ոստայնենու, ինչպես նաև արտագանգային գլխամաշկի անոթները[73]։ Համաձայն այս տեսության մեծ նշանակություն ունի հատկապես արտագանգային անոթալայնացումը[75]։

Ախտորոշում

խմբագրել

Միգրենը ախտորոշվում է հիմք ընդունելով ախտանիշները[9]։ Ճառագայթային հետազոտությունները պարտադիր չեն, սակայն նրանք օգնում են հայտնաբերել գլխացավի այլ հնարավոր պատճառերը, երբ միգրենի ախտորոշումը հստակ չէ[76]։ Համարվում է, որ մեծ թվով մարդիկ ովքեր ունեն միգրեն, այդպես էլ չեն ախտորոշվում[9]։

Առանց աուրա միգրենի ախտորոշումը հիմնված է Միջազգային Գլխացավի Ասոցիացիայի կողմից մշակված 5, 4, 3, 2, 1 չափանիշների հիման վրա[6]։

  • Հինգ կամ ավել գրոհ առանց աուրա, աուրայի առկայության դեպքում բավական է 2 գրոհ
  • 4 ժամից մինչև 3 օր տևողություն
  • Նշվածներից երկու և ավելի
    • միակողմանի
    • բաբախող
    • չափավոր կամ սաստիկ գլխացավ
    • առաջանում կամ սաստկանում է ֆիզիկական ակտիվությունից
  • Նշվածներից մեկ և ավելի
    • սրտխառնոց և/կամ փսխում
    • գերզգայնություն լույսի և ձայնի նկատմամբ

Եթե անձի մոտ միաժամանակ առկա է լուսավախություն, սրտխառնոց կամ 1 օր տևող անաշխատունակություն, ապա ախտորոշումը ավելի հավանական է[77]։ Այն անձիք ովքեր ունեն չորսը նշված հինգից՝ բաբախող գլխացավ, 4-72 ժամ տևողություն, ցավ միայն մեկ կողմում, սրտխառնոց և ախտանիշ, որը վատացնում է կյանքի որակը, ապա միգրենի հավանականությունը կազմում է 92%[13]։ Եթե առկա է վերը նշվածներից երեքը կամ ավելի քիչ, ապա հավանականությունը կազմում է ընդամենը 17%[13]։

Դասակարգում

խմբագրել

Միգրենը առաջին անգամ դասակարգվել է 1988 թվականին[24]։ Գլխացավի Միջազգային Ասոցիացիան 2004 թվականին վերանայեց այդ դասակարգումը[6]։ 2016 թվականի դրությամբ երրորդ վերանայումը դեռ ընթացքի մեջ է[78]։ Համաձայն վերջին դասակարգման միգրենը, լարվածության և փնջային գլխացավերի հետ միասին համարվում է առաջնային գլխացավ[79]։

Միգրենը բաժանվում է դասերի (որոշ դասեր ունեն նաև իրեն ենթադասերը)

  • Առանց աուրա միգրեն կամ «հասարակ միգրեն» դա միգրենով պայմանավորված գլխացավն է, որը չի ուղեկցվում աուրայով
  • Աուրայով միգրեն կամ «դասական միգրեն», դա միգրենով պայմանավորված գլխացավն է, որը ուղեկցվում է աուրայով։ Հազվադեպ հնարավոր է աուրա առանց գլխացավի կամ աուրա, որին հաջորդում է ոչ միգրենոզ գլխացավ։ Երկու այլ տարբերակներն են ընտանեկան հեմիպլեգիկ միգրենը և սպորադիկ հեմիպլեգիկ միգրենը, որի դեպքում աուրայով միգրենին զուգորդում է շարժողական խանգարումը։ Եթե դեպքերը գրանցվում են երկու ազգակիցների մոտ, ապա այն համարվում է «ընտանեկան», հակառակ դեպքում «սպորադիկ»։ Մեկ այլ տարբերակ է բազիլյար միգրենը, որի դեպքում աուրայով միգրենին զուգորդվում է խոսքի խանգարմամբ, գլխապտույտով, աղմուկ ականջներում և այլ ուղողաբնային ախտանիշներով առանց շարժողական խանգարման։ Համարվում էր որ այս տարբերակի պատճառը ուղեղաբունը անոթավորող բազիլյար զարկերակի սպազմն է։ Այժմ այս վարկածը ընդունելի չէ և հաճախ կիրառվում է «միգրեն ուղեղաբնային աուրայով» տերմինը[38]։
  • Մանկական ցիկլային համախտանիշների հետ զուգակված միգրեն, որոնք ներառում են պարբերական փսխումային համախտանիշը(որի դեպքում պարբերաբար լինում են անզուսպ փսխումային նոպաներ), որովայնային միգրեն(սրտխառնոց և ցավ որովայնում), մանկական բարորակ պարոքսիմալ գլխապտույտ(պարբերաբար առաջացող գլխապտույտ)
  • Ռետինալ միգրենը, որը ներառում է միգրեն, որին ուղեկցում է տեսողական խանգարումները, երբեմն, նույնիսկ միակողմանի անցողիկ կուրություն։
  • Բարդացած միգրեն, որի դեպքում աուրան և/կամ գլխացավը լինում է ոչ սովորական հաճախ և երկարաժամկետ կամ երբ միգրենը ուղեկցվում է ցնցումներով և ուղեղաբնի ախտահարմամբ։
  • Հավանական միգրեն, երբ առկա է միգրենին բնորոշ ախտանիշներ, սակայն այն բավարար չէ վերջնական ախտորոշման համար(հաճախ լինում է դեղեր չարաշահման դեպքում)
  • Քրոնիկական միգրեն, համարվում է միգրենի բարդություն, այս դեպքում գլխացավը լինում է ամիսը 15օր և ավելի իսկ տևողությունը 3 ամիս և ավել[80]։

Որովայնային միգրեն

խմբագրել

Որովայնային միգրեն ախտորոշումը վիճելի է[81]։ Ըստ որոշ տվյալների պարբերաբար կրկնվող որովայնային ցավը, որը չի ուղեկցվում գլխացավով կարող է պայմանավորված լինել միգրենով կամ նախորդել միգրենին[24][81][82]։ Այդ ցավային դրվագներին կարող են հաջորդել միգրենին բնորոշ նախանշաններ, սակայն հնարավոր է նաև առանց նախանշանների և այն, որպես կանոն, տևում է մինչև 1 ժամ[81]։ Որովայնային միգրենը հաճախ է հանդիպում անձանց մոտ ովքեր ունեն միգրենի ժառանգական նախատրամադրություն[81]։ Միգրենին կարող են նախորդել նաև պարբերական փսխումային համախտանիշը և մանկական բարորակ պարոքսիմալ գլխապտույտը[24]։

Տարբերակիչ ախտորոշում

խմբագրել

Միգրենի նման գլխացավ կարող են առաջացնել քունքային արտերիտը, փնջային գլխացավը, սուր գլաուկոման, մենինգիտը, ենթաոստայնային արյունազեղումը[13]։ Քունքային արտերիտը, որպես կանեն հանդիպում է 50-ից բարձր տարիքի անձանց մոտ, այն բնորոշվում է քունքային շրջանում ցավոտությամբ, փնջային գլխացավին բնորոշ է միակողմանի քթահոսություն, արցունքահոսությունը և սաստիկ ցավը ակնակապճի շիջանում, սուր գլաուկոման կապված է տեսողության վատթարացման, մենինգիտի և տենդի հետ, իսկ ենթաոստայնային արյունազեղմանը բնորոշ է ախտանիշների կտրուկ զարգացումը[13]։ Լարվածության գլխացավը հաճախ երկկողմանի է, բաբախող չէ և ցավը լինում է համեմատաբար քիչ անհանգստացնող[13]։

Կայուն գլխացավով այն անձիք ովքեր համապատասխանում են միգրենի ախտորոշման չափանիշներին, կարիք չունեն հավելյալ ճառագայթային ախտորոշման[83][84][85]։ Այն պահանջվում է այլ ախտանիշների առկայության պարագայում օրինակ ՝տեսողական սկավառակի այտուցի դեպքում։ Միգրենը չի բարձրացնում գլխացավի այլ հնարավոր պատճառների հավանականությունը։

Կանխարգելում

խմբագրել

Միգրենի կանխարգելիչ բուժումը կատարվում է դեղորայքի, սննդային հավելումների, ապրելակերպի փոփոխության և վիրահատության միջոցով։ Կանխարգելիչ միջոցառումներ խորհուրդ է տրվում այն անձանց ովքեր ունեն գլխացավ շաբաթը 2 օր և ավելի, ունեն դեղորայքային անհանդուրժողականություն կամ սաստիկ գլխացավեր, որոնք դժվար են ենթարկվում բուժմանը[13]։

Բուժման նպատակ է նվազեցնել գլխացավի հաճախականությունը, տևողությունը, ուժգնությունը, բարձրացնել աբորտիվ թերապիայի արդյունավետությունը[86]։ Կանխարգելման մեկ այլ կարևոր նպատակն է խուսափել ցավազրկողնրից չարաշահումից առաջացած գլխացավից։ Այն տարածված կողմնակի ազդեցություն է, որը կարող է պատճառ դառնալ քրոնիկական ամենօրյա գլխացավի[87][88]։

Դեղորայք

խմբագրել

Միգրենի դեղորայքային կանխարգելումը համարվում է արդյունավետ, եթե բուժման արդյունքում նկատվում է գլխացավի հաճախականության և ուժգնության նվազում ավելի քան 50%-ով[89]։ Ըստ ժամանակակից ուղեցույցների ամենաբարձր արդյունավետություն և, ըստ այդմ, առաջին շարքի դեղորայք են համարվում տոպիրամատը, դիվալպրոեքս/ նատրիումի վալպրոատը, պրոպրանոլոլը և մետոպրոլոլը[90]։ Գաբապենտինի և պրեգաբալինի արդյունավետության մասին տվյալները տարբեր են[90]։ Թիմոլոլը նույնպես արդյունավետ է միգրենի կանխարգելման համար, այն նվազեցնում է գլխացավի հաճախականությունը և ուժգնությունը, իսկ  ֆրովատրիպտանը արդյունավետ է մենստրուալ միգրենի դեպքում։ Նախնական հետազոտությունները փաստում են մագնեզիումի արդյունավետության մասին[90][91]։ Սննդակարգում մագնեզիումի քանակի բարձրացումը նախընտրելի է[92]։

Կան տվյալներ ամիտրիպտիլինի և վենլաֆաքսինի արդյունավետության մասին[93]։ Անգիոտենզինի արգելակումը անգիոտենզին փոխակերպող ֆերմենտի արգելակիչների կամ անգիոտենզին 2 ընկալիչների ինհիբիտորների միջոցով նվազեցնում է գլխացավի հաճախականությունը[94]։

Այլընտրանքային բուժում

խմբագրել

Ասեղնաբուժությունը որոշ չափով նվազեցնում է գլխացավի հաճախականությունը, «իսկական» ասեղնաբուժությունը «կեղծ» ասեղնաբուժության համեմատ, որի դեպքում ասեղները տեղադրվում են պատահականորեն և առանց մաշկը վնասելու, ցուցաբերել է ցածր արդյունավետություն[95]։ Հավանաբար, այս երկու տարբերակները ունեն նույն արդյունավետությունը, ունեն քիչ կողմնակի ազդեցություններ, սակայն նրանց երկարատև կիրառման մասին տվյալները բացակայում են[95]։ Կիրոպաթիկ միջամտությունը, ֆիզիոթերապիան, մերսումը և հանգիստը միգրենի կանխարգելման հարցում հնարավոր է ունեն նույն արդյունավետությունը ինչ պրոպանոլոլը և տոպիրամատը, սակայն այս ուղղությամբ կատարված հետազոտությունները ունեն մեթոդաբանական որոշ խնդիրներ[96]։ Ողնաշարային մանիպուլյացիաների արդյունավետության վերաբերյալ ապացուցողական տվյալները բացակայում են[97]։

Որոշ տվյալներ փաստում են սթրեսը նվազեցնող միջոցառումների արդյունավետության մասին. դրանք են՝ կոգնիտիվ-վարքային թերապիան, կենսաբանական հետադարձ կապի թերապիան և հանգիստը[56]։ Այլընտրանքային դեղորայքներից առավել հաստատված արդյունավետություն ունի հազիդեղը (butterbur)[98][99]: Որպես կանխարգելիչ և բուժական միջոց ոչ շատ բարձր արդյունավետություն ունի մելատոնինը։ Մելատոնինի վերաբերյալ կատարված հետազոտությունները հակասական են, ըստ որոշ տվյալների այն արդյունավետ չէ[100]։ Այս հակասությունների պատճառը հայտնի չէ, հնարավոր է, որ այն պայմանավորված է հետազոտությունների մեթոդաբանության և կիրառված դեղաչափերի  առանձնահատկություններով։ Մելատոնինի ազդեցության մեխանիզմը բացահայտված չէ, հավանաբար նրա ազդեցությունը պայմանավորված է բարելավված քնով, մելատոնինի ընկալիչների վրա անմիջական ազդեցությամբ կամ հակաբորբոքային հատկություններով[100][101]։

Սարքեր և վիրահատություն

խմբագրել

Բժշկական սարքավորումները, որոնք ապահովում են կենսաբանական հետադարձ կապ կամ նեյրոխթանում, ունեն որոշակի կանխարգելիչ նշանակություն, հատկապես այն անձանց մոտ, ովքեր ունեն դեղորայքային հակացուցումներ կամ դեղորայքի չարաշահում։ Կենսաբանական հետադարձ կապը օգնում է բացահայտել որոշ ֆիզիոլոգիական պարամետրեր, հնարավորություն տալով հետագայում շտկել այդ տվյալները և կանխարգելեր միգրենը[102][103]։ Նեյրոխթանումը կատարվում է ինվազիվ և ոչ ինվազիվ նեյրոխթանիչներով, այնպես, ինչպես սրտի արհեստական ռիթմավարը, այն կիրառվում է ծանր քրոնիկ ընթացքի դեպքում[104][105]։ ԱՄՆ-ում հաստատված է համարվում էլեկտրոմիոստիմուլացիայի և ներգանգային մագնիսական խթանման արդյունավետությունը[106][107]։ Վիրահատությունը, որը կատարվում է գլխի և պարանոցի որոշ նյարդերի դեկոմպրեսիայի նպատակով, կիրառվում է այն դեպքում, երբ դեղորայքային բուժումը անարդյունավետ է[108]։

Բուժում

խմբագրել

Միգրենի բուժումը բաժանվում է երեք ուղղությունների՝ տրիգերներից խուսափում, սուր գրոհների վարում և կանխարգելում[9]։ Դեղորայքը առավել արդյունավետ է, երբ կիրառվում է գլխացավի գրոհների սկզբում[9]։ Դեղորայքի չարաշահումը կարող է պատճառ դառնալ գլխացավի, որը դեպքում գլխացավը դառնում է ավելի հաճախակի և սաստիկ[6]։ Այն կարող է լինել տրիպտաների, էրգոտամինի, որոշ ցավազրկողների հատկապես՝ օփիոիդներ չարաշահումից[6]։ Հաշվի առնելով այս հանգամանքը խորհուրդ է տրվում ցավազրկողները կիրառել շաբաթը երեք անգամ ամենաշատը[109]։

Ցավազրկողներ

խմբագրել

Թեթև և միջին ծանրության դեպքերում բուժումը խորհուրդ է տրվում սկսել հասարակ ցավազրկողներով, ինչպիսիք են՝ ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային դեղամիջոցները (ՈՍՀԲԴ) կամ կոմբինացված պարացետամոլ, ասպիրին և կոֆեին[13]։ Ապացուցողական տվյալներ կան որոշ ՈՍՀԲԴ-ների մասնավորապես դիկլոֆենակի և իբուպրոֆենի արդյունավետության մասին[110][111]։ Ասպիրինը ցավը մեղմում է նույն արդյունավետությամբ ինչ սումատրիպտանը[112]։ Կետորոլակը ներմուծվում է ներերակային ճանապարհով[13]։

Պարացետամոլը առանձին կամ կոմբինացված մետոկլոպրամիդի հետ մեկ այլ անվտանգ և արդյունավետ բուժման տարբերակ է[113]։ Առանձին ներերակային մետոկլոպրամիդի ներմուծումը նույնպես արդյունավետ է[114][115]։ Հղիության դեպքում պարացետամոլը և մետոկլոպրամիդը, այնպես, ինչպես ՈՍՀԲԴ-ները մինչև հղիության 3-րդ եռամսյակը համարվում են անվտանգ[13]։

Տրիպտաներ

խմբագրել

Տրիպտաները, ինչպիսին է օրինակ սումատրիպտանը, ավելի քան 75% դեպքերում արդյունավետ է ինչպես գլխացավի այնպես էլ սրտխառնոցի համար[9][116]։ Սումատրիպտանի և նապրոքսենի կոմբինացիան ավելի արդյունավետ է[117]։ Այս համակցությունը խորհուրդ է տրվում կիրառել  չափավորից մինչև սաստիկ ցավերի դեպքում կամ այն դեպքում, երբ ցավերը մեղմ են, սակայն չեն պատասխանում հասարակ ցավազրկողներին[13]։ Հասանելի է ներմուծման տարբեր եղանակներ բերանացի, ներարկման, քթային ցողացիր և բերանացի լուծող հաբերների տեսքով[9]։ Ընդհանուր առմամբ բոլոր տրիպտաները ունեն նույն արդյունավետությունը և նմանատիպ կողմնակի ազդեցություններ։ Սակայն տարբեր անձինք հնարավոր է բուժման լավ արդյունքներ գրանցեն կոնկրետ մի տեսակից[13]։ Որպես կանոն կողմնակի ազդեցությունները մեղմ են, ինչպես օրինակ դեմքի գերարյունությունը, սակայն հազվադեպ բուժումը պատճառ է դառնում սրտամկանի թթվածնաքաղցի[9]։ Այդ իսկ պատճառով այն խորհուրդ չի տրվում այն սիրտանոթային հիվանդություններ ունեցող անձանց, ովքեր ունեցել են ինսուլտ կամ միգրենը ուղեկցվում է այլ նյարդաբանական ախտանիշներով[13][118]։ Տրիպտաները պետք է զգուշությամբ նշանակվեն այն անձանց ովքեր ունեն ռիսկի գործոններ կապված սիրտանոթային հիվանդությունների հետ[118]։ Պատմականորեն խորհուրդ չի տրվում այն կիրառել բազիլյար միգրենի դեպքում, չնայած նրանց կիրառման վնասակարության մասին չկան ապացուցված տվյալներ[38]։ Այս դեղերը կախվածություն չեն առաջացնում, սակայն ամիսը ավելի քան 10 օր օգտագործելու դեպքում կարող են պատճառ դառնալ չարաշահման գլխացավի[119]։

Էրգոտամին

խմբագրել

Էրգոտամինը և դիհիդրոէրգոտամինը երկար տարիներ կիրառվող պրեպարատներ են, որոնք այժմ էլ արդյունավետ կիրառվում են, վերջինս հասանելի է ներարկման և քթային ցողացրի ձևով[9][120]։ Այս պրեպարատները ունեն նույն արդյունավետությունը ինչ տրիպտաները, իսկ կողմնակի ազդեցությունները, որպես կանոն, բարորակ են[121][122]։ Ծանր դեպքերում, ինչպես օրինակ, միգրենոզ ստատուսի դեպքում այս դեղերը համարվում են ամենաարդյունավետը[122]։ Դրանք, երբեմն, առաջացնում են անոթասպազմ և հակացուցված են սրտի իշեմիկ հիվանդության դեպքում[123]։

Այլ

խմբագրել

Ներերակային մետոկլոպրամիդը, ներերակային պրոքլորպերազինը կամ ներքթային լիդոկաինը համարվում են բուժման այլընտրանքային տարբերակներ[13][114]։ Անհետաձգելի բուժօգնության բաժանմունքում մետոկլոպրամիդը և պրոքլորպերազիը համարվում են ընտրության դեղամիջոց[13][114]։ Այստեղ հալոպերիդոլը նույնպես կարող է օգտակար լինել[114][120]։ Միանվագ ներերակային դեքսամտազոնի նշանակումը ի հավելումս ստանդարտ բուժման առաջիկա 72 ժամում  գլխացավի կրկնման հավանականությունը նվազենում է 26%-ով[124]։ Ողնաշարային մանիպուլյացիաների արդյունավետության վերաբերյալ ապացուցողական տվյալները բացակայում են[125]։ Օփիոիդների և բարբիտուրատների օգտագործումը այժմ նպատակահարմար չէ, պայմանավորված նրանց կասկածելի արդյունավետության, կախվածության առաջացման և գլխացավի կրկնությամբ[13]։

Երեխաներ

խմբագրել

Իբուպրոֆենը երեխաների դեպքում օգնում է նվազեցնել գլխացավը։ Պարացետամոլը այս դեպքում արդյունավետ չէ։ Տրիպտաները նույնպես արդյունավետ են, սակայն, երբեմն, առաջացնում են համի ընկալման աղավաղում, քթային ախտանիշներ, գլխապտույտ, հոգնածություն, սրտխառնոց և փսխում[126]։

Խրոնիկական միգրեն

խմբագրել

Տոպիրամատը և բոտուլոտոքսինը միակ ապացուցված արդյունավետ պրեպարատներն են քրոնիկական միգրենի համար[93]։ Բոտուլոտոքսին արդյունավետ է քրոնիկական միգրենի համար, սակայն անարդյունավետ է էպիզոդիկ դեպքերի համար[127][128]։

Կանխատեսում

խմբագրել

Այժմ հասանելի են միգրենի երկարաժամկետ կանխատեսման մասին տվյալներ[22]։ Մարդկանց գերակշիռ մասը հիվանդության պատճառով կյանքի ընթացքում ունենում են աշխատունակության անկման դրվագներ[9], սակայն այս դրվագները բարորակ են և մահացության ցուցանիշների վրա չունեն որևէ ազդեցություն[22][129]։ Գլխացավի ընթացքը կարող է լինել չորս տարբերակով՝ ախտանիշները ամբողջությամբ կարող են անհետանալ, ախտանիշները կարող են շարունակվել նվազելով ժամանակի ընթացքում, ախտանիշները կարող են շարունակվել նույն ուժգնությամբ և հաճախականությամբ և ախտանիշները կարող են ժամանակի ընթացում դառնալ ավելի հաճախ և սաստիկ[22]։

Աուրայով միգրենը երկու անգամ բարձրացնում է իշեմիկ ինսուլտի հավանականությունը[130][131]։ Միգրենի ռիսկը համեմատաբար բարձր է երիտասարդների, կանանց, հորմոնալ հակաբեղմնավորիչների կիրառման և ծխելու դեպքում[130]։ Ըստ որոշ տվյալների միգրենը ասոցացվում է պարանոցային զարկերակների շերտազատման հետ[132]։ Առանց աուրա միգրենը ռիսկի գործոն չի համարվում[133]։ Միգրենի կապը սիրտանոթային հիվանդությունների հետ կասկածելի է, քանի որ այն հիմնված է ընդամենը մեկ հետազոտության հիման վրա[130]։ Ընդհանուր առմամբ միգրենը սրտամկանի ինֆարկտի և ինսուլտի մահացության ցուցանիշների վրա չունի ազդեցություն[129]։ Աուրայով միգրենի կանխարգելումը, չեզոքացնում է ինսուլտի ռիսկի կրկնապատկումը[134]։ Միգրենով անձիք՝ հատկապես կանայք ավելի հաճախ են ունենում գլխուղեղի սպիտակ նյութի անհայտ ծագման ախտաբանական օջախներ[135]։

Համաճարակաբանություն

խմբագրել
 
Միգրենով պայմանավորված անաշխատունակության գործակիցը աշխարհում 100.000 բնակչության հաշվարկով 2004 թվական      no data      <45      45–65      65–85      85–105      105–125      125–145      145–165      165–185      185–205      205–225      225–245      >245

Ամբողջ աշխարհում միգրենի տարածվածությունը 15% է, որը կազմում է մեկ միլիարդ բնակչություն[17]։ Կանանց մոտ տարածվածությունը կազմում է 19%, իսկ տղամարդկանց մոտ 11%[17]։ ԱՄՆ-ում ամեն տարի կանանց 18%-ը, իսկ տղամարդկանց 6%-ը ունենում է միգրեն։ Իսկ ամբողջ կյանքի համար այդ ռիսկը կազմում է կանաց համար 43% և 18% տղամարդկանց համար[9]։ Եվրոպայում ամբողջ կյանքի համար միգրենի ռիսկը կազմում է 12–28%, իսկ տարեկան ռիսկը կանաց համար 14–35% և տղամարդկանց համար 6–15%[11]: Միգրենի ռիսկ համեմատաբար ցածր է Ասիաում և Աֆրիկայում համեմատած արևմտյան երկրների հետ[46][136]։ Քրոնիկական միգրենի տարածվածությունը կազմում է 1.4-2.2%[137]:

Այս թվերը տատանվում են տարբեր տարիքային խմբերում, այսպես՝ միգրենը, որպես կանոն, սկսվում է 15-24 տարեկանում, սակայն գրոհների հաճախականությունը ամենաբարձրն է 35-45 տարեկանում[9]։ Երեխաների մոտ 7 տարեկանում հաճախականությունը կազմում է 1.7%, իսկ 7-15 տարեկանում 3.9%, մինչև սեռական հասունացումը տղաների մոտ ռիսկը մի փոքր ավելի բարձր է[138]։ Հասուն տարիքում միգրենը աստիճանաբար ավելի տարածված է դառնում կանանց մոտ, որի արդյունքում ծերունական հասակում գրեթե կրկնակի ավելի հաճախ է կանանց մոտ[138][139]։ Կանանց մոտ համեմատած աուրայով միգրենի առանց աուրա միգրենը ավելի տարածված է, իսկ տղամարդկանց մոտ այն հանդիպում է հավասարապես[46]։

Դաշտանադադարի ժամանակ ախտանիշները, որպես կանոն, սրվում են, իսկ դաշտանադադարից հետ մեղմանում[139]։ Ծերունական հասականում հիվանդների երկու երրորդի մոտ նկատվում է լավացում, սակայն հիվանդների 3-10% շարունակում է ունենալ գլխացավեր[140]։

Պատմական ակնարկ

խմբագրել
 
Նոր քարի դարի ժամանակաշրջանի տրեպանացված գանգ: Գանգի անցքի շրջանում նկատվում է ուսկրային արտաճումներ, որը վկայում է որ այս անձը վիրահատությունից հետո ողջ է մնացել:

Հին Եգիպտոսում միգրենը նկարագրվել է դեռևս մ.թ.ա. 1500-ականների էբերսի պապիրուսներում։ Հիպոկրատի բժշկական դպրոցի ձեռագրերում մ.թ.ա. 200 թվականին նկարագրվել է տեսողական աուրա[19], որը նախորդում է գլխացավին և անհետանում փսխումից հետո[141]։

 
Գլխացավհեղինակ՝ Ջորջ Կրուկշանկ (1819)

Արետայոս Կապադովկիացու կողմից 2-րդ դարում գլխացավերը բաժանվել են երեք տեսակի՝ ցեֆալալգիա, ցեֆալեա, հետերոկրանիա[142]։ Գալենը կիրառել է հեմիկրանիա (ἡμι- (hemi-)՝ կես և κρανίον (kranion)՝ գանգ) տերմինը, որից էլ առաջացել է միգրեն բառը[142]։ Ըստ նրա ցավը առաջանում է գլխի մենինգիալ թաղանթներից և արյունատար անոթներից[141]։ Միգրենը 1887 թվականին ֆրանսիացի գրադարանավար Լուիս Հիացինտի կողմից բաժանվեց երկու տիպի՝ աուրայով միգրեն (migraine ophthalmique) և միգրեն առանց աուրա (migraine vulgaire)[141]:

Տրեպանացիան՝ այսինքն գանգահատումը նկարագրվել է դեռևս մ.թ.ա. 7000-ականներին[19]։ Այդ ժամանակահատվածում այս վիրահատությանը հազվադեպ էր լինում հաջողված, հիվանդները վիրահատությունից հետո մահանում էին վերքերի ինֆեկցման հետևանքով[143]։ Մարդիկ հավատում էին, որ այս վիրահատությունը թույլ է տալիս «չարիքին դուրս գալ գլխից»[144]։ Վիլիամ Հարվեյը 17-րդ դարում խորհուրդ տվեց տրեպանացիան որպես միգրենի բուժման մեթոդ[145]։

Չնայաց նրան, որ կիրառվել են միգրենի բուժման բազմաթիվ եղանակներ, միայն 1868 թվականին մշակվեց արդյունավետ միջող[141]։ Այդ պատրաստուկը ստանում էին հասկաժանգ (էրգոտ) տեսակի սնկից, որից 1918 թվականին ստացվեց էրգոտամինը[146]։ Մեթիլսերգիտը ստացվել է 1959 թվականին, իսկ առաջին տրիպտանը՝ սումատրիպտանը 1988 թվականին[146]։ 20-րդ դարի ընթացքում մշակվել են ապացուցված արդյունավետ կանխարգելիչ տարբերակներ[141]։

Հասարակություն և մշակույթ

խմբագրել

Միգրենը կապված է մեծ միջոցների հետ, որը պայմանավորված է բուժման ծախսերով և աշխատունակության կորստով։ Ըստ Եվրոպական Նյարդաբաների Միության միգրենը ամենաթանկ նյարդաբանական հիվանդությունն է, որի տարեկան ծախսերը կազմում են ավելի քան 27 միլիարդ եվրո[147]։ ԱՄՆ-ում ուղղակի ծախսերը կազմում են 17 միլիարդ դոլար, իսկ անուղղակի ծախսերը, որը ներառում անաշխատունակ օրերը կազմում է 15 միլիարդ դոլար[148]։ Ուղղակի ծախսերի մեկ տասներորդը սպառվում է տրիպտանրի վրա[148]։ Այն անձինք ովքեր, այնուամենայնիվ, աշխատում են ունենալով միգրեն, ունենում են աշխատունակության արդյունավետության կորուստ մեկ երրորդով[147]։ Միգրենը հաճախ բացասական է անդրադառնում ընտանեկան կյանքում[147]։

Հետազոտություն

խմբագրել

Հայտնաբերվել է կալցիտոնին գենի հետ կապված պեպտիդի կապը միգրենի ցավի առաջացման գործում[13]։ Մշակվել են այս պեպտիդի անտագոնիստներ՝ օլցեգեպանտը և տելցագեպանտը, որոնք ենթարկվել են in vitro (փորձանոթի մեջ) և կլինիկական հետազոտությունների[149]։ 2011 թվականին ամերիկյան Մերք ընկերությունը ավարտեց տելցագեպանտ պրեպարատի 3-րդ փուլի հետազոտությունը[150][151]։ 2016 թվականի դրությամբ 2-րդ փուլի հետազոտությունում են գտնվում չորս նոր մոնոկլոնալ հակամարմիններ, որոնցից երեքը թիրախավորում են կալցիտոնին գենի հետ կապված պեպտիդը, իսկ մեկը այդ պիպտիդի ընկալիչը[152]։ Էլեկտրոմիոստիմուլացիան և ներգանգային մագնիսական խթանումը այժ գրանցում են խոստումնալից արդյունքներ[13][153][154]։ Նախնական հետազոտությունը վկայում են կետոգեն դիետան կարող է կանխարգելել էպիզոդիկ և երկարաժամկետ միգրենը[155]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Disease Ontology — 2016.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Kahriman A., Zhu S. Migraine and Tension-Type Headache // Seminars in Neurology — Thieme Medical Publishers (Germany), 2018. — Vol. 38, Iss. 6. — P. 608—618. — ISSN 0271-8235; 1098-9021 — doi:10.1055/S-0038-1673683 — PMID:30522135
  3. ↑ Curto M., Martelletti P., Negro A. Anti-CGRP monoclonal antibodies in migraine: current perspectives(բազմ․) // Internal and emergency medicine — (untranslated), 2016. — Vol. 11, Iss. 8. — P. 1045—1057. — ISSN 1828-0447; 1970-9366 — doi:10.1007/S11739-016-1489-4 — PMID:27339365
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 «Headache disorders Fact sheet N°277». 2012 թ․ հոկտեմբեր. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 15-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Aminoff, Roger P. Simon, David A. Greenberg, Michael J. (2009). Clinical neurology (7 ed.). New York, N.Y: Lange Medical Books/McGraw-Hill. էջեր 85–88. ISBN 9780071664332.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Headache Classification Subcommittee of the International Headache Society (2004). «The International Classification of Headache Disorders: 2nd edition». Cephalalgia. 24 (Suppl 1): 9–160. doi:10.1111/j.1468-2982.2004.00653.x. PMID 14979299. as PDF Արխիվացված 2010-03-31 Wayback Machine
  7. ↑ Pryse-Phillips, William (2003). Companion to clinical neurology (2nd ed.). Oxford: Oxford university press. էջ 587. ISBN 9780195159387. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 13-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Piane M, Lulli P, Farinelli I, Simeoni S, De Filippis S, Patacchioli FR, Martelletti P (2007 թ․ դեկտեմբեր). «Genetics of migraine and pharmacogenomics: some considerations». The Journal of Headache and Pain. 8 (6): 334–9. doi:10.1007/s10194-007-0427-2. PMC 2779399. PMID 18058067.
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 9,14 9,15 9,16 9,17 9,18 9,19 Bartleson JD, Cutrer FM (2010 թ․ մայիս). «Migraine update. Diagnosis and treatment». Minn Med. 93 (5): 36–41. PMID 20572569.
  10. ↑ 10,0 10,1 Lay CL, Broner SW (2009 թ․ մայիս). «Migraine in women». Neurologic Clinics. 27 (2): 503–11. doi:10.1016/j.ncl.2009.01.002. PMID 19289228.
  11. ↑ 11,0 11,1 Stovner LJ, Zwart JA, Hagen K, Terwindt GM, Pascual J (2006 թ․ ապրիլ). «Epidemiology of headache in Europe». European Journal of Neurology. 13 (4): 333–45. doi:10.1111/j.1468-1331.2006.01184.x. PMID 16643310.
  12. ↑ 12,0 12,1 «NINDS Migraine Information Page». National Institute of Neurological Disorders and Stroke. 2015 թ․ նոյեմբերի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 15-ին.
  13. ↑ 13,00 13,01 13,02 13,03 13,04 13,05 13,06 13,07 13,08 13,09 13,10 13,11 13,12 13,13 13,14 13,15 13,16 13,17 13,18 Gilmore, B; Michael, M (2011 թ․ փետրվարի 1). «Treatment of acute migraine headache». American Family Physician. 83 (3): 271–80. PMID 21302868.
  14. ↑ Diener, HC; Charles, A; Goadsby, PJ; Holle, D (2015 թ․ հոկտեմբեր). «New therapeutic approaches for the prevention and treatment of migraine». The Lancet. Neurology. 14 (10): 1010–22. doi:10.1016/s1474-4422(15)00198-2. PMID 26376968.
  15. ↑ Armstrong, C; American Academy of, Neurology; American Headache, Society (2013 թ․ ապրիլի 15). «AAN/AHS update recommendations for migraine prevention in adults». American Family Physician. 87 (8): 584–5. PMID 23668450.
  16. ↑ Linde M, Mulleners WM, Chronicle EP, McCrory DC (2013 թ․ հունիս). «Valproate (valproic acid or sodium valproate or a combination of the two) for the prophylaxis of episodic migraine in adults». Cochrane Database Syst Rev (6): CD010611. doi:10.1002/14651858.CD010611. PMID 23797677.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Vos, T; Flaxman, AD; Naghavi, M; Lozano, R; Michaud, C; Ezzati, M; Shibuya, K; Salomon, JA; և այլք: (2012 թ․ դեկտեմբերի 15). «Years lived with disability (YLDs) for 1160 sequelae of 289 diseases and injuries 1990–2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010». Lancet. 380 (9859): 2163–96. doi:10.1016/S0140-6736(12)61729-2. PMID 23245607.
  18. ↑ GBD 2016 Disease and Injury Incidence and Prevalence, Collaborators. (2017 թ․ սեպտեմբերի 16). «Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 328 diseases and injuries for 195 countries, 1990-2016: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2016». Lancet. 390 (10100): 1211–1259. doi:10.1016/S0140-6736(17)32154-2. PMC 5605509. PMID 28919117. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Miller, Neil (2005). Walsh and Hoyt's clinical neuro-ophthalmology (6 ed.). Philadelphia, Pa.: Lippincott Williams & Wilkins. էջ 1275. ISBN 9780781748117. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 12-ին.
  20. ↑ Liddell, Henry George; Scott, Robert. «ἡμικρανία». A Greek-English Lexicon. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 8-ին. on Perseus
  21. ↑ Anderson, Kenneth; Anderson, Lois E.; Glanze, Walter D. (1994). Mosby's Medical, Nursing & Allied Health Dictionary (4 ed.). Mosby. էջ 998. ISBN 978-0-8151-6111-0.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 Bigal, ME; Lipton, RB (2008 թ․ հունիս). «The prognosis of migraine». Current Opinion in Neurology. 21 (3): 301–8. doi:10.1097/WCO.0b013e328300c6f5. PMID 18451714.
  23. ↑ Gutman, Sharon A. (2008). Quick reference neuroscience for rehabilitation professionals: the essential neurologic principles underlying rehabilitation practice (2 ed.). Thorofare, NJ: SLACK. էջ 231. ISBN 9781556428005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 12-ին.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 The Headaches, Pg 232–233
  25. ↑ Jes Olesen (2006). The headaches (3 ed.). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. էջ 512. ISBN 9780781754002. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
  26. ↑ Baskin, SM; Lipchik, GL; Smitherman, TA (2006 թ․ հոկտեմբեր). «Mood and anxiety disorders in chronic headache». Headache. 46 Suppl 3: S76–87. doi:10.1111/j.1526-4610.2006.00559.x. PMID 17034402.
  27. ↑ Buzzi, MG; Cologno, D; Formisano, R; Rossi, P (October–December 2005). «Prodromes and the early phase of the migraine attack: therapeutic relevance». Functional Neurology. 20 (4): 179–183. PMID 16483458.
  28. ↑ 28,0 28,1 D. Joanne Lynn; Herbert B. Newton; Alexander Rae-Grant (2004). The 5-minute neurology consult. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. էջ 26. ISBN 9780683307238. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 13-ին.
  29. ↑ Rossi, P; Ambrosini, A; Buzzi, MG (October–December 2005). «Prodromes and predictors of migraine attack». Functional Neurology. 20 (4): 185–191. PMID 16483459.
  30. ↑ Samuels, Allan H. Ropper, Martin A. (2009). Adams and Victor's principles of neurology (9 ed.). New York: McGraw-Hill Medical. էջեր Chapter 10. ISBN 9780071499927.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 Tintinalli, Judith E. (2010). Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide (Emergency Medicine (Tintinalli)). New York: McGraw-Hill Companies. էջեր 1116–1117. ISBN 978-0-07-148480-0.
  32. ↑ 32,00 32,01 32,02 32,03 32,04 32,05 32,06 32,07 32,08 32,09 32,10 The Headaches, pp. 407–419
  33. ↑ Slap, GB (2008). Adolescent medicine. Philadelphia, PA: Mosby/Elsevier. էջ 105. ISBN 9780323040730. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 13-ին.
  34. ↑ Stewart J Tepper; Deborah E. Tepper (2011 թ․ հունվարի 1). The Cleveland Clinic manual of headache therapy. New York: Springer. էջ 6. ISBN 9781461401780. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
  35. ↑ Bigal, ME; Arruda, MA (2010 թ․ հուլիս). «Migraine in the pediatric population – evolving concepts». Headache. 50 (7): 1130–1143. doi:10.1111/j.1526-4610.2010.01717.x. PMID 20572878.
  36. ↑ Jes Olesen (2006). The headaches (3 ed.). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. էջ 238. ISBN 9780781754002. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 13-ին.
  37. ↑ Dalessio (2001). Silberstein SD, Lipton RB, Dalessio DJ (eds.). Wolff's headache and other head pain (7 ed.). Oxford: Oxford University Press. էջ 122. ISBN 9780195135183.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 Kaniecki, RG (2009 թ․ հունիս). «Basilar-type migraine». Current Pain and Headache Reports. 13 (3): 217–220. doi:10.1007/s11916-009-0036-7. PMID 19457282.
  39. ↑ 39,0 39,1 Robert P. Lisak; Daniel D. Truong; William Carroll; Roongroj Bhidayasiri (2009). International neurology: a clinical approach. Chichester, UK: Wiley-Blackwell. էջ 670. ISBN 9781405157384.
  40. ↑ 40,0 40,1 Joel S. Glaser (1999). Neuro-ophthalmology (3 ed.). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. էջ 555. ISBN 9780781717298. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 13-ին.
  41. ↑ Bose, P.; Goadsby, P.J. (2016 թ․ հունիս). «The migraine postdrome». Current Opinion in Neurology. 29 (3): 299–301. doi:10.1097/WCO.0000000000000310. PMID 26886356.
  42. ↑ Kelman L (2006 թ․ փետրվար). «The postdrome of the acute migraine attack». Cephalalgia. 26 (2): 214–220. doi:10.1111/j.1468-2982.2005.01026.x. PMID 16426278.
  43. ↑ Halpern AL, Silberstein SD (2005). «Ch. 9: The Migraine Attack—A Clinical Description». In Kaplan PW, Fisher RS (eds.). Imitators of Epilepsy (2 ed.). New York: Demos Medical. ISBN 978-1-888799-83-5. NBK7326.
  44. ↑ Robbins MS, Lipton RB (2010 թ․ ապրիլ). «The epidemiology of primary headache disorders». Semin Neurol. 30 (2): 107–119. doi:10.1055/s-0030-1249220. PMID 20352581.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 Schürks, M (2012 թ․ հունվար). «Genetics of migraine in the age of genome-wide association studies». The Journal of Headache and Pain. 13 (1): 1–9. doi:10.1007/s10194-011-0399-0. PMC 3253157. PMID 22072275.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 The Headaches, pp. 238–40
  47. ↑ The Headaches, pp. 246–247
  48. ↑ de Vries, B.; Frants, R. R.; Ferrari, M. D.; van den Maagdenberg, A. M. (2009 թ․ հուլիս). «Molecular genetics of migraine». Human Genetics. 126 (1): 115–132. doi:10.1007/s00439-009-0684-z. PMID 19455354.
  49. ↑ Montagna, P. (2008 թ․ սեպտեմբեր). «Migraine genetics». Expert Review of Neurotherapeutics. 8 (9): 1321–1330. doi:10.1586/14737175.8.9.1321. PMID 18759544.
  50. ↑ Ducros, A. (2013 թ․ ապրիլի 22). «[Genetics of migraine.]». Revue Neurologique. 169 (5): 360–371. doi:10.1016/j.neurol.2012.11.010. PMID 23618705.
  51. ↑ Wan, Dongjun; Wang, Chunyu; Zhang, Xiaofei; Tang, Wenjing; Chen, Min; Dong, Zhao; Yu, Shengyuan (2016 թ․ հունվարի 1). «Association between angiotensin-converting enzyme insertion/deletion polymorphism and migraine: a meta-analysis». The International Journal of Neuroscience. 126 (5): 393–399. doi:10.3109/00207454.2015.1025395. ISSN 1563-5279. PMID 26000817.
  52. ↑ Dussor, G; Cao, YQ (2016 թ․ հոկտեմբեր). «TRPM8 and Migraine». Headache. 56 (9): 1406–1417. doi:10.1111/head.12948. PMC 5335856. PMID 27634619.
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 Levy D, Strassman AM, Burstein R (2009 թ․ հունիս). «A critical view on the role of migraine triggers in the genesis of migraine pain». Headache. 49 (6): 953–957. doi:10.1111/j.1526-4610.2009.01444.x. PMID 19545256.
  54. ↑ Martin PR (2010 թ․ հունիս). «Behavioral management of migraine headache triggers: learning to cope with triggers». Curr Pain Headache Rep. 14 (3): 221–227. doi:10.1007/s11916-010-0112-z. PMID 20425190.
  55. ↑ Pavlovic, J. M.; Buse, D. C.; Sollars, C. M.; Haut, S.; Lipton, R. B. (2014). «Trigger factors and premonitory features of migraine attacks: summary of studies». Headache. 54 (10): 1670–1679. doi:10.1111/head.12468. PMID 25399858.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 Radat, F. (2013 թ․ մայիս). «Stress and migraine». Revue Neurologique. 169 (5): 406–412. doi:10.1016/j.neurol.2012.11.008. PMID 23608071.
  57. ↑ Peterlin, B. L.; Katsnelson, M. J.; Calhoun, A. H. (2009 թ․ հոկտեմբեր). «The associations between migraine, unipolar psychiatric comorbidities, and stress-related disorders and the role of estrogen». Current Pain and Headache Reports. 13 (5): 404–412. doi:10.1007/s11916-009-0066-1. PMC 3972495. PMID 19728969.
  58. ↑ Chai, N. C.; Peterlin, B. L.; Calhoun, A. H. (2014 թ․ հունիս). «Migraine and estrogen». Current Opinion in Neurology. 27 (3): 315–324. doi:10.1097/WCO.0000000000000091. PMC 4102139. PMID 24792340.
  59. ↑ 59,0 59,1 Finocchi, C.; Sivori, G. (2012 թ․ մայիս). «Food as trigger and aggravating factor of migraine». Neurological Sciences. 33 (1): 77–80. doi:10.1007/s10072-012-1046-5. PMID 22644176.
  60. ↑ Rockett, FC; de Oliveira, VR; Castro, K; Chaves, ML; Perla Ada, S; Perry, ID (2012 թ․ հունիս). «Dietary aspects of migraine trigger factors». Nutrition Reviews. 70 (6): 337–56. doi:10.1111/j.1753-4887.2012.00468.x. PMID 22646127.
  61. ↑ Holzhammer, J.; Wöber, C. (2006 թ․ ապրիլ). «Alimentäre Triggerfaktoren bei Migräne und Kopfschmerz vom Spannungstyp» [Alimentary trigger factors that provoke migraine and tension-type headache]. Schmerz (German). 20 (2): 151–159. doi:10.1007/s00482-005-0390-2. PMID 15806385.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  62. ↑ Jansen, S.C.; van Dusseldorp, M.; Bottema, K.C.; Dubois, A.E. (2003 թ․ սեպտեմբեր). «Intolerance to dietary biogenic amines: a review». Annals of Allergy, Asthma & Immunology. 91 (3): 233–240, quiz 241–242, 296. doi:10.1016/S1081-1206(10)63523-5. PMID 14533654. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
  63. ↑ Sun-Edelstein, C.; Mauskop, A. (2009 թ․ հունիս). «Foods and supplements in the management of migraine headaches» (PDF). The Clinical Journal of Pain. 25 (5): 446–452. CiteSeerX 10.1.1.530.1223. doi:10.1097/AJP.0b013e31819a6f65. PMID 19454881. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  64. ↑ Freeman M. (2006 թ․ հոկտեմբեր). «Reconsidering the effects of monosodium glutamate: a literature review». Journal of the American Academy of Nurse Practicioners. 18 (10): 482–486. doi:10.1111/j.1745-7599.2006.00160.x. PMID 16999713.
  65. ↑ Friedman, Deborah I.; De ver Dye, Timothy (2009 թ․ հունիս). «Migraine and the environment». Headache. 49 (6): 941–952. doi:10.1111/j.1526-4610.2009.01443.x. PMID 19545255.
  66. ↑ The Headaches Chp. 29, Pg. 276
  67. ↑ Goadsby, PJ (2009 թ․ հունվար). «The vascular theory of migraine – a great story wrecked by the facts». Brain : A Journal of Neurology. 132 (Pt 1): 6–7. doi:10.1093/brain/awn321. PMID 19098031.
  68. ↑ Brennan, KC; Charles, A (2010 թ․ հունիս). «An update on the blood vessel in migraine». Current Opinion in Neurology. 23 (3): 266–74. doi:10.1097/WCO.0b013e32833821c1. PMC 5500293. PMID 20216215.
  69. ↑ Dodick, DW (2008 թ․ ապրիլ). «Examining the essence of migraine – is it the blood vessel or the brain? A debate». Headache. 48 (4): 661–7. doi:10.1111/j.1526-4610.2008.01079.x. PMID 18377395.
  70. ↑ Dodick DW, Gargus JJ (2008 թ․ օգոստոս). «Why migraines strike». Sci. Am. 299 (2): 56–63. Bibcode:2008SciAm.299b..56D. doi:10.1038/scientificamerican0808-56. PMID 18666680. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  71. ↑ Hamel, E. (2007 թ․ նոյեմբեր). «Serotonin and migraine: biology and clinical implications». Cephalalgia: An International Journal of Headache. 27 (11): 1293–1300. doi:10.1111/j.1468-2982.2007.01476.x. ISSN 0333-1024. PMID 17970989.
  72. ↑ 72,0 72,1 72,2 72,3 The Headaches, Chp. 28, pp. 269–72
  73. ↑ 73,0 73,1 73,2 Olesen, J; Burstein, R; Ashina, M; Tfelt-Hansen, P (2009 թ․ հուլիս). «Origin of pain in migraine: evidence for peripheral sensitization». Lancet Neurology. 8 (7): 679–90. doi:10.1016/S1474-4422(09)70090-0. PMID 19539239.
  74. ↑ Akerman, S; Holland, PR; Goadsby, PJ (2011 թ․ սեպտեմբերի 20). «Diencephalic and brainstem mechanisms in migraine». Nature Reviews Neuroscience. 12 (10): 570–84. doi:10.1038/nrn3057. PMID 21931334.
  75. ↑ Shevel, E (2011 թ․ մարտ). «The extracranial vascular theory of migraine – a great story confirmed by the facts». Headache. 51 (3): 409–17. doi:10.1111/j.1526-4610.2011.01844.x. PMID 21352215.
  76. ↑ * American Headache Society (2013 թ․ սեպտեմբեր). «Five Things Physicians and Patients Should Question». Choosing Wisely: An Initiative of the ABIM Foundation. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  77. ↑ Cousins G, Hijazze S, Van de Laar FA, Fahey T (Jul–Aug 2011). «Diagnostic accuracy of the ID Migraine: a systematic review and meta-analysis». Headache. 51 (7): 1140–8. doi:10.1111/j.1526-4610.2011.01916.x. PMID 21649653.
  78. ↑ «ICHD-3 Beta – The International Classification of Headache Disorders 3rd edition (Beta version)». www.ichd-3.org. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
  79. ↑ Nappi, G (2005 թ․ սեպտեմբեր). «Introduction to the new International Classification of Headache Disorders». The Journal of Headache and Pain. 6 (4): 203–4. doi:10.1007/s10194-005-0185-y. PMC 3452009. PMID 16362664.
  80. ↑ Negro, A; Rocchietti-March, M; Fiorillo, M; Martelletti, P (2011 թ․ դեկտեմբեր). «Chronic migraine: current concepts and ongoing treatments». European Review for Medical and Pharmacological Sciences. 15 (12): 1401–20. PMID 22288302.
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 81,3 Davidoff, Robert A. (2002). Migraine : manifestations, pathogenesis, and management (2 ed.). Oxford [u.a.]: Oxford Univ. Press. էջ 81. ISBN 9780195137057. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
  82. ↑ Russell, G; Abu-Arafeh, I; Symon, DN (2002). «Abdominal migraine: evidence for existence and treatment options». Paediatric Drugs. 4 (1): 1–8. doi:10.2165/00128072-200204010-00001. PMID 11817981.
  83. ↑ Silberstein, S. D. (2000 թ․ սեպտեմբերի 26). «Practice parameter: Evidence-based guidelines for migraine headache (an evidence-based review): Report of the Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology». Neurology. 55 (6): 754–762. doi:10.1212/WNL.55.6.754. PMID 10993991.
  84. ↑ Lewis, DW; Dorbad, D (2000 թ․ սեպտեմբեր). «The utility of neuroimaging in the evaluation of children with migraine or chronic daily headache who have normal neurological examinations». Headache. 40 (8): 629–32. doi:10.1046/j.1526-4610.2000.040008629.x. PMID 10971658.
  85. ↑ Health Quality, Ontario (2010). «Neuroimaging for the evaluation of chronic headaches: an evidence-based analysis». Ontario Health Technology Assessment Series. 10 (26): 1–57. PMC 3377587. PMID 23074404.
  86. ↑ Modi S, Lowder DM (2006 թ․ հունվար). «Medications for migraine prophylaxis». American Family Physician. 73 (1): 72–8. PMID 16417067.
  87. ↑ Fritsche, Guenther; Diener, Hans-Christoph (2002). «Medication overuse headaches – what is new?». Expert Opinion on Drug Safety. 1 (4): 331–8. doi:10.1517/14740338.1.4.331. PMID 12904133.
  88. ↑ Diener HC, Limmroth V (2004 թ․ օգոստոս). «Medication-overuse headache: a worldwide problem». Lancet Neurology. 3 (8): 475–83. doi:10.1016/S1474-4422(04)00824-5. PMID 15261608.
  89. ↑ Kaniecki R, Lucas S (2004). «Treatment of primary headache: preventive treatment of migraine». Standards of care for headache diagnosis and treatment. Chicago: National Headache Foundation. էջեր 40–52.
  90. ↑ 90,0 90,1 90,2 Loder, E; Burch, R; Rizzoli, P (2012 թ․ հունիս). «The 2012 AHS/AAN guidelines for prevention of episodic migraine: a summary and comparison with other recent clinical practice guidelines». Headache. 52 (6): 930–45. doi:10.1111/j.1526-4610.2012.02185.x. PMID 22671714.
  91. ↑ Teigen, L; Boes, CJ (2015 թ․ սեպտեմբեր). «An evidence-based review of oral magnesium supplementation in the preventive treatment of migraine». Cephalalgia : An International Journal of Headache. 35 (10): 912–22. doi:10.1177/0333102414564891. PMID 25533715.
  92. ↑ Rajapakse, T; Pringsheim, T (2016 թ․ ապրիլ). «Nutraceuticals in Migraine: A Summary of Existing Guidelines for Use». Headache. 56 (4): 808–16. doi:10.1111/head.12789. PMID 26954394.
  93. ↑ 93,0 93,1 Silberstein, SD; Holland, S; Freitag, F; Dodick, DW; Argoff, C; Ashman, E; Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology; American Headache Society (2012 թ․ ապրիլ). «Evidence-based guideline update: pharmacologic treatment for episodic migraine prevention in adults: report of the Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology and the American Headache Society». Neurology. 78 (17): 1337–45. doi:10.1212/WNL.0b013e3182535d20. PMC 3335452. PMID 22529202.
  94. ↑ Shamliyan TA, Choi JY, Ramakrishnan R, Miller JB, Wang SY, Taylor FR, և այլք: (2013). «Preventive pharmacologic treatments for episodic migraine in adults». J Gen Intern Med. 28 (9): 1225–37. doi:10.1007/s11606-013-2433-1. PMC 3744311. PMID 23592242.
  95. ↑ 95,0 95,1 Linde, Klaus; Allais, Gianni; Brinkhaus, Benno; Fei, Yutong; Mehring, Michael; Vertosick, Emily A.; Vickers, Andrew; White, Adrian R. (2016 թ․ հունիսի 28). «Acupuncture for the prevention of episodic migraine». The Cochrane Database of Systematic Reviews (6): CD001218. doi:10.1002/14651858.CD001218.pub3. ISSN 1469-493X. PMC 4977344. PMID 27351677.
  96. ↑ Chaibi, Aleksander; Tuchin, Peter J.; Russell, Michael Bjørn (2011). «Manual therapies for migraine: A systematic review». The Journal of Headache and Pain. 12 (2): 127–33. doi:10.1007/s10194-011-0296-6. PMC 3072494. PMID 21298314.
  97. ↑ Posadzki, P; Ernst, E (2011 թ․ հունիս). «Spinal manipulations for the treatment of migraine: a systematic review of randomized clinical trials». Cephalalgia : An International Journal of Headache. 31 (8): 964–70. doi:10.1177/0333102411405226. PMID 21511952.
  98. ↑ Pringsheim T, Davenport W, Mackie G, և այլք: (2012 թ․ մարտ). «Canadian Headache Society guideline for migraine prophylaxis». Can J Neurol Sci. 39 (2 Suppl 2): S1–59. PMID 22683887.
  99. ↑ Holland, S; Silberstein, SD; Freitag, F; Dodick, DW; Argoff, C; Ashman, E; Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology and the American Headache, Society (2012 թ․ ապրիլի 24). «Evidence-based guideline update: NSAIDs and other complementary treatments for episodic migraine prevention in adults: report of the Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology and the American Headache Society». Neurology. 78 (17): 1346–53. doi:10.1212/WNL.0b013e3182535d0c. PMC 3335449. PMID 22529203.
  100. ↑ 100,0 100,1 Gelfand, AA; Goadsby, PJ (2016 թ․ սեպտեմբեր). «The Role of Melatonin in the Treatment of Primary Headache Disorders». Headache (Review). 56 (8): 1257–66. doi:10.1111/head.12862. PMC 5012937. PMID 27316772.
  101. ↑ Nesbitt, AD; Leschziner, GD; Peatfield, RC (2014 թ․ սեպտեմբեր). «Headache, drugs and sleep». Cephalalgia (Review). 34 (10): 756–66. doi:10.1177/0333102414542662. PMID 25053748.
  102. ↑ Nestoriuc, Y; Martin, A; Rief, W; Andrasik, F (2008). «Biofeedback treatment for headache disorders: A comprehensive efficacy review». Applied Psychophysiology and Biofeedback. 33 (3): 125–40. doi:10.1007/s10484-008-9060-3. PMID 18726688.
  103. ↑ Nestoriuc, Yvonne; Martin, Alexandra (2007). «Efficacy of biofeedback for migraine: A meta-analysis». Pain. 128 (1–2): 111–27. doi:10.1016/j.pain.2006.09.007. PMID 17084028.
  104. ↑ Reed, KL; Black, SB; Banta Cj, 2nd; Will, KR (2010). «Combined occipital and supraorbital neurostimulation for the treatment of chronic migraine headaches: Initial experience». Cephalalgia. 30 (3): 260–71. doi:10.1111/j.1468-2982.2009.01996.x. PMID 19732075.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  105. ↑ Schoenen, J; Allena, M; Magis, D (2010). Neurostimulation therapy in intractable headaches. Handbook of Clinical Neurology. Vol. 97. էջեր 443–50. doi:10.1016/S0072-9752(10)97037-1. ISBN 9780444521392. PMID 20816443. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  106. ↑ «FDA allows marketing of first medical device to prevent migraine headaches». 2014 թ․ մարտի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 25-ին.
  107. ↑ «FDA approves transcranial magnetic stimulator» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 21-ին.
  108. ↑ Kung, TA; Guyuron, B; Cederna, PS (2011 թ․ հունվար). «Migraine surgery: a plastic surgery solution for refractory migraine headache». Plastic and Reconstructive Surgery. 127 (1): 181–9. doi:10.1097/PRS.0b013e3181f95a01. PMID 20871488.
  109. ↑ «American Headache Society Five Things Physicians and Patients Should Question». Choosing Wisely. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 24-ին.
  110. ↑ Derry, Sheena; Rabbie, Roy; Moore, R. Andrew (2013 թ․ ապրիլի 30). «Diclofenac with or without an antiemetic for acute migraine headaches in adults». The Cochrane Database of Systematic Reviews (4): CD008783. doi:10.1002/14651858.CD008783.pub3. ISSN 1469-493X. PMC 4164457. PMID 23633360.
  111. ↑ Rabbie, Roy; Derry, Sheena; Moore, R Andrew (2013 թ․ ապրիլի 30). «Ibuprofen with or without an antiemetic for acute migraine headaches in adults». The Cochrane Library (4): CD008039. doi:10.1002/14651858.CD008039.pub3. PMC 4161114. PMID 23633348.
  112. ↑ Kirthi, Varo; Derry, Sheena; Moore, R. Andrew (2013 թ․ ապրիլի 30). «Aspirin with or without an antiemetic for acute migraine headaches in adults». The Cochrane Database of Systematic Reviews (4): CD008041. doi:10.1002/14651858.CD008041.pub3. ISSN 1469-493X. PMC 4163048. PMID 23633350.
  113. ↑ Derry, Sheena; Moore, R. Andrew (2013 թ․ ապրիլի 30). «Paracetamol (acetaminophen) with or without an antiemetic for acute migraine headaches in adults». The Cochrane Database of Systematic Reviews (4): CD008040. doi:10.1002/14651858.CD008040.pub3. ISSN 1469-493X. PMC 4161111. PMID 23633349.
  114. ↑ 114,0 114,1 114,2 114,3 Orr, Serena L.; Friedman, Benjamin W.; Christie, Suzanne; Minen, Mia T.; Bamford, Cynthia; Kelley, Nancy E.; Tepper, Deborah (2016 թ․ հունիս). «Management of Adults With Acute Migraine in the Emergency Department: The American Headache Society Evidence Assessment of Parenteral Pharmacotherapies». Headache: The Journal of Head and Face Pain. 56 (6): 911–940. doi:10.1111/head.12835. PMID 27300483.
  115. ↑ Eken, C (2015 թ․ մարտ). «Critical reappraisal of intravenous metoclopramide in migraine attack: a systematic review and meta-analysis». The American Journal of Emergency Medicine. 33 (3): 331–7. doi:10.1016/j.ajem.2014.11.013. PMID 25579820.
  116. ↑ Johnston MM, Rapoport AM (2010 թ․ օգոստոս). «Triptans for the management of migraine». Drugs. 70 (12): 1505–18. doi:10.2165/11537990-000000000-00000. PMID 20687618.
  117. ↑ Law, Simon; Derry, Sheena; Moore, R. Andrew (2016 թ․ ապրիլի 20). «Sumatriptan plus naproxen for the treatment of acute migraine attacks in adults». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 4: CD008541. doi:10.1002/14651858.CD008541.pub3. ISSN 1469-493X. PMID 27096438.
  118. ↑ 118,0 118,1 «Generic migraine drug could relieve your pain and save you money». Best Buy Drugs. Consumer Reports. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  119. ↑ Tepper Stewart J., S. J.; Tepper, Deborah E. (2010 թ․ ապրիլ). «Breaking the cycle of medication overuse headache». Cleveland Clinic Journal of Medicine. 77 (4): 236–42. doi:10.3949/ccjm.77a.09147. PMID 20360117.
  120. ↑ 120,0 120,1 Sumamo Schellenberg E, Dryden DM, Pasichnyk D, Ha C, Vandermeer B, Friedman BW, Colman I, Rowe BH (2012). «Acute migraine treatment in emergency settings». PMID 23304741. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  121. ↑ Kelley, NE; Tepper, DE (2012 թ․ հունվար). «Rescue therapy for acute migraine, part 1: triptans, dihydroergotamine, and magnesium». Headache. 52 (1): 114–28. doi:10.1111/j.1526-4610.2011.02062.x. PMID 22211870.
  122. ↑ 122,0 122,1 Morren, JA; Galvez-Jimenez, N (2010 թ․ դեկտեմբեր). «Where is dihydroergotamine mesylate in the changing landscape of migraine therapy?». Expert Opinion on Pharmacotherapy. 11 (18): 3085–93. doi:10.1517/14656566.2010.533839. PMID 21080856.
  123. ↑ Tfelt-Hansen, P; Saxena, PR; Dahlöf, C; Pascual, J; Láinez, M; Henry, P; Diener, H; Schoenen, J; Ferrari, MD; Goadsby, PJ (2000 թ․ հունվար). «Ergotamine in the acute treatment of migraine: a review and European consensus». Brain : A Journal of Neurology. 123 ( Pt 1): 9–18. PMID 10611116.
  124. ↑ Colman I, Friedman BW, Brown MD, և այլք: (2008 թ․ հունիս). «Parenteral dexamethasone for acute severe migraine headache: meta-analysis of randomised controlled trials for preventing recurrence». BMJ. 336 (7657): 1359–61. doi:10.1136/bmj.39566.806725.BE. PMC 2427093. PMID 18541610.
  125. ↑ Posadzki, P; Ernst, E (2011 թ․ հունիս). «Spinal manipulations for the treatment of migraine: a systematic review of randomized clinical trials». Cephalalgia : An International Journal of Headache. 31 (8): 964–70. doi:10.1177/0333102411405226. PMID 21511952.
  126. ↑ Richer, Lawrence; Billinghurst, Lori; Linsdell, Meghan A; Russell, Kelly; Vandermeer, Ben; Crumley, Ellen T; Durec, Tamara; Klassen, Terry P; Hartling, Lisa (2016). «Drugs for the acute treatment of migraine in children and adolescents». Cochrane Database of Systematic Reviews. 4: CD005220. doi:10.1002/14651858.CD005220.pub2. PMID 27091010.
  127. ↑ Simpson, D. M.; Hallett, M.; Ashman, E. J.; Comella, C. L.; Green, M. W.; Gronseth, G. S.; Armstrong, M. J.; Gloss, D.; Potrebic, S.; Jankovic, J.; Karp, B. P.; Naumann, M.; So, Y. T.; Yablon, S. A. (2016 թ․ ապրիլի 18). «Practice guideline update summary: Botulinum neurotoxin for the treatment of blepharospasm, cervical dystonia, adult spasticity, and headache: Report of the Guideline Development Subcommittee of the American Academy of Neurology». Neurology. 86 (19): 1818–1826. doi:10.1212/WNL.0000000000002560. PMC 4862245. PMID 27164716.
  128. ↑ Jackson JL, Kuriyama A, Hayashino Y (2012 թ․ ապրիլ). «Botulinum toxin A for prophylactic treatment of migraine and tension headaches in adults: a meta-analysis». JAMA. 307 (16): 1736–45. doi:10.1001/jama.2012.505. PMID 22535858.
  129. ↑ 129,0 129,1 Schürks, M; Rist, PM; Shapiro, RE; Kurth, T (2011 թ․ սեպտեմբեր). «Migraine and mortality: a systematic review and meta-analysis». Cephalalgia : An International Journal of Headache. 31 (12): 1301–14. doi:10.1177/0333102411415879. PMC 3175288. PMID 21803936.
  130. ↑ 130,0 130,1 130,2 Schürks, M; Rist, PM; Bigal, ME; Buring, JE; Lipton, RB; Kurth, T (2009 թ․ հոկտեմբերի 27). «Migraine and cardiovascular disease: systematic review and meta-analysis». BMJ (Clinical Research Ed.). 339: b3914. doi:10.1136/bmj.b3914. PMC 2768778. PMID 19861375.
  131. ↑ Kurth, T; Chabriat, H; Bousser, MG (2012 թ․ հունվար). «Migraine and stroke: a complex association with clinical implications». Lancet Neurology. 11 (1): 92–100. doi:10.1016/S1474-4422(11)70266-6. PMID 22172624.
  132. ↑ Rist, PM; Diener, HC; Kurth, T; Schürks, M (2011 թ․ հունիս). «Migraine, migraine aura, and cervical artery dissection: a systematic review and meta-analysis». Cephalalgia : An International Journal of Headache. 31 (8): 886–96. doi:10.1177/0333102411401634. PMC 3303220. PMID 21511950.
  133. ↑ Kurth, T (2010 թ․ մարտ). «The association of migraine with ischemic stroke». Current Neurology and Neuroscience Reports. 10 (2): 133–9. doi:10.1007/s11910-010-0098-2. PMID 20425238.
  134. ↑ Weinberger, J (2007 թ․ մարտ). «Stroke and migraine». Current Cardiology Reports. 9 (1): 13–9. doi:10.1007/s11886-007-0004-y. PMID 17362679.
  135. ↑ Hougaard, A; Amin, FM; Ashina, M (2014 թ․ հունիս). «Migraine and structural abnormalities in the brain». Current Opinion in Neurology. 27 (3): 309–14. doi:10.1097/wco.0000000000000086. PMID 24751961.
  136. ↑ Wang SJ (2003). «Epidemiology of migraine and other types of headache in Asia». Curr Neurol Neurosci Rep. 3 (2): 104–8. doi:10.1007/s11910-003-0060-7. PMID 12583837.
  137. ↑ Natoli, JL; Manack, A; Dean, B; Butler, Q; Turkel, CC; Stovner, L; Lipton, RB (2010 թ․ մայիս). «Global prevalence of chronic migraine: a systematic review». Cephalalgia : An International Journal of Headache. 30 (5): 599–609. doi:10.1111/j.1468-2982.2009.01941.x. PMID 19614702.
  138. ↑ 138,0 138,1 Hershey, AD (2010 թ․ փետրվար). «Current approaches to the diagnosis and management of pediatric migraine». Lancet Neurology. 9 (2): 190–204. doi:10.1016/S1474-4422(09)70303-5. PMID 20129168.
  139. ↑ 139,0 139,1 Nappi, RE; Sances, G; Detaddei, S; Ornati, A; Chiovato, L; Polatti, F (2009 թ․ հունիս). «Hormonal management of migraine at menopause». Menopause International. 15 (2): 82–6. doi:10.1258/mi.2009.009022. PMID 19465675.
  140. ↑ Joseph I. Sirven; Barbara L. Malamut (2008). Clinical neurology of the older adult (2 ed.). Philadelphia: Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins. էջ 197. ISBN 9780781769471. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 12-ին.
  141. ↑ 141,0 141,1 141,2 141,3 141,4 Borsook, David (2012). The migraine brain : imaging, structure, and function. New York: Oxford University Press. էջեր 3–11. ISBN 9780199754564. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 13-ին.
  142. ↑ 142,0 142,1 Steven D. Waldman (2011). Pain management (2 ed.). Philadelphia, PA: Elsevier/Saunders. էջեր 2122–2124. ISBN 9781437736038.
  143. ↑ Margaret Cox; Simon Mays (2002). Human osteology : in archaeology and forensic science (Repr. ed.). Cambridge [etc.]: Cambridge University Press. էջ 345. ISBN 9780521691468. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 17-ին.
  144. ↑ Colen, Chaim (2008). Neurosurgery. Colen Publishing. էջ 1. ISBN 9781935345039.
  145. ↑ Daniel, Britt Talley (2010). Migraine. Bloomington, IN: AuthorHouse. էջ 101. ISBN 9781449069629. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 13-ին.
  146. ↑ 146,0 146,1 Tfelt-Hansen, PC; Koehler, PJ (2011 թ․ մայիս). «One hundred years of migraine research: major clinical and scientific observations from 1910 to 2010». Headache. 51 (5): 752–78. doi:10.1111/j.1526-4610.2011.01892.x. PMID 21521208.
  147. ↑ 147,0 147,1 147,2 Stovner LJ, Andrée C, Eurolight Steering, Committee (2008 թ․ հունիս). «Impact of headache in Europe: a review for the Eurolight project». The Journal of Headache and Pain. 9 (3): 139–46. doi:10.1007/s10194-008-0038-6. PMC 2386850. PMID 18418547.
  148. ↑ 148,0 148,1 Mennini, FS; Gitto, L; Martelletti, P (2008 թ․ օգոստոս). «Improving care through health economics analyses: cost of illness and headache». The Journal of Headache and Pain. 9 (4): 199–206. doi:10.1007/s10194-008-0051-9. PMC 3451939. PMID 18604472.
  149. ↑ Tepper SJ, Stillman MJ (2008 թ․ սեպտեմբեր). «Clinical and preclinical rationale for CGRP-receptor antagonists in the treatment of migraine». Headache. 48 (8): 1259–68. doi:10.1111/j.1526-4610.2008.01214.x. PMID 18808506.
  150. ↑ Merck & Co., Inc. (2012 թ․ փետրվարի 28). «SEC Annual Report, Fiscal Year Ending Dec 31, 2011» (PDF). SEC. էջ 65. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 21-ին.
  151. ↑ Կաղապար:ClinicalTrialsGov
  152. ↑ Giamberardino, Maria Adele; Affaitati, Giannapia; Curto, Martina; Negro, Andrea; Costantini, Raffaele; Martelletti, Paolo (2016 թ․ դեկտեմբերի 1). «Anti-CGRP monoclonal antibodies in migraine: current perspectives». Internal and Emergency Medicine. 11 (8): 1045–1057. doi:10.1007/s11739-016-1489-4. ISSN 1970-9366. PMID 27339365.
  153. ↑ Magis, D; Jensen, R; Schoenen, J (2012 թ․ հունիս). «Neurostimulation therapies for primary headache disorders: present and future». Current Opinion in Neurology. 25 (3): 269–76. doi:10.1097/WCO.0b013e3283532023. PMID 22543428.
  154. ↑ Jürgens, TP; Leone, M (2013 թ․ հունիս). «Pearls and pitfalls: neurostimulation in headache». Cephalalgia : An International Journal of Headache. 33 (8): 512–25. doi:10.1177/0333102413483933. PMID 23671249.
  155. ↑ Barbanti P, Fofi L, Aurilia C, Egeo G, Caprio M (2017 թ․ մայիս). «Ketogenic diet in migraine: rationale, findings and perspectives». Neurol. Sci. (Review). 38 (Suppl 1): 111–115. doi:10.1007/s10072-017-2889-6. PMID 28527061.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Միգրեն» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 378)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Միգրեն&oldid=9805315» էջից
  NODES
Association 5
Intern 18
mac 8
os 41