Պրերիա (վեպ)

«Պրերիա։ Հեքիաթ» (անգլ.՝ The Prairie), Ջեյմս Ֆենիմոր Կուպերի 1827 թվականի վեպն է, նրա երրորդ վեպը՝ Նեթի Բամպոյի մասին։ Նրա մտացածին հերոս սահմանապահ Բամպոյին երբեք իր անունով չէին կոչում, փոխարենը նրան անվանում էին «որսորդ» կամ «ծերուկ»։ Ժամանակագրորեն «Պրերիան» «Կաշվե գուլպա հեքիաթների» հինգերորդ և վերջին մասն է, չնայած, որ այն հրատարակվել է նախքան  «Հետախույզը» (1840թ.) և «Գազանորսը» (1841թ.) վեպերը։ Այն պատկերում է Նեթիի կյանքի վերջին տարին, որն օգնում էր ամերիկյան սահմանին նեղության մեջ գտնվող մարդկանց։ Գրքում հաճախ հիշատակվում են «Կաշվե գուլպա հեքիաթներում» նախկինում հրատարակված երկու գրքերի կերպարներն ու իրադարձությունները, ինչպես նաև այն երկուսը, որոնք Կուպերը դեռ տասը տարի հետո պետք է գրեր։ Շարունակությունը «Վերջին մոհիկանը» վեպի հետ ի հայտ է գալիս Դունկանի և Ալիս Հեյվորդի թոռնուհու, ինչպես նաև Պաունիի ազնվական առաջնորդ Հարդ Հարթի հայտնվելուն պես, որի անունն անգլիական է, իսկ ֆրանսիական մականունը՝ «Դելավար», որը թարգմանաբար նշանակում է «քարսիրտ»։

Պրերիա անգլ.՝ The Prairie
Հեղինակ	Ջեյմս Ֆենիմոր Կուպեր
Տեսակ	գրավոր աշխատություն
Ժանր	արկածային գրականություն և պատմավեպ
Բնօրինակ լեզու	անգլերեն
Ստեղծման տարեթիվ	1827
Նկարագրում է	ԱՄՆ
Շարք	Կաշվե գուլպա
Նախորդ	Վերջին մոհիկանը
Երկիր	ԱՄՆ
Հրատարակման տարեթիվ	1827
Թվային տարբերակ	projekt-gutenberg.org/cooper/steppe/steppe.html
The Prairie Վիքիպահեստում

Կերպարներ

• Որսորդ - պատմության գլխավոր հերոսը։ Թեև նրա իրական անունը երբևէ չի հիշատակվում, այլ գրքերի ծանոթագրություններից եզրակացնելով՝ մենք ենթադրում ենք, որ սա Նեթի Բամպոն է իր 87-րդ (կամ 83-րդ) և կյանքի վերջին տարվա ընթացքում։ Նա իմաստուն, խորամանկ մտքի տեր անձնավորություն է, որը փրկում է սպիտակամորթ բնակիչներին շարունակ կրկնվող վտանգավոր իրավիճակներից։ Կապիտան Դունկան Միդլթոնի պապերը նրա մտերիմ ընկերներն են։

• Իսմայել Բուշ - դժվար կյանք ապրած գաղթական է։ Հաճախ նկարագրվում է որպես անազնիվ, ծույլ և կոպիտ մարդ։ Նրան հաճախ անվանում են «ապօրինի հողակալ», քանի որ նա պնդում է, որ հողակտոր է ձեռք բերում՝ վերջինս առանց կառավարությունից կամ հնդկացիներից գնելու։ Նա փախչում է օրենքից, քանի որ օգնել է առևանգել Ինեզին՝ Միդլթոնի երիտասարդ կնոջը։

• Էսթեր Բուշ - Իսմայելի ջանասեր, հոգատար կինը, նրա տասնչորս երեխաների մայրը (յոթ որդի և յոթ դուստր)։ Երբեմն աշխույժ կին, երբեմն էլ՝ լուռ բողոքող։

• Էլեն Ուեյդ - Էսթերի առաջին հանգուցյալ ամուսնու (ամուսնու քրոջ դուստրը) եղբոր աղջիկը, որը նրանց հետ ապրում է որբանալու օրվանից ի վեր։ Իսմայելը մտադիր է ամուսնացնել նրան իր ավագ որդու՝ Ասայի հետ, բայց վերջինս սիրահարված է Փոլ Հովերին։

• Աբիրամ Ուայթ - Էսթեր Բուշի եղբայրը։ Նախքան հիմնական պատմության սկսվելը՝ Ինեզ դե Սերտավալոս Միդլթնի առևանգողը։ Սպանում է նրա եղբորորդուն՝ Ասա Բուշին, բայց սպանությունը մինչև գրքի գրեթե վերջը չի բացահայտվում։ Գրքի հիմնական հերոսն է։  

• Ինեզ դե Սերտավալոս Միդլթն - Կապիտան Դունկան Ունկաս Միդլթոնի գեղեցիկ, փոքրիկ հարսնացուն՝ Լուիզիանայում հարուստ հողատիրոջ դուստրը։ Մի բարեպաշտ կաթոլիկ, որը վճռել էր ամուսնուն կրոնափոխ անել դեպի իր հավատքը։

• Կապիտան Դունկան Ունկաս Միդլթոն - մայոր Դունկան Հեյվարդի և «Վերջին մոհիկանը» վեպի` Ալիս Մունրո-Հեյվորդի թոռը, որն իր հարսնացուին փրկում է Աբիրամ Ուայթից և վեպի ավարտին ականատես է լինում Նեթի Բամպոյի ազնվական հուղարկավորությանը։

• Փոլ Հովեր – խոհեմ, մեղուների հմուտ որսորդ, որը նշանված է Էլեն Ուեյդի հետ։ Գրեթե յուրաքանչյուր մեկնաբանության մեջ նա ինչ-որ կերպ հիշատակում է մեղուներին։

• Բժիշկ Օբեդ Բեթ լատիներեն՝ Բատիուս - բժիշկ-բնագետ։ Նա որպես ընտանեկան բժիշկ միացել էր Բուշի խմբին, բայց առիթից օգտվելով մտել էր անապատ, մոտակա գյուղերի բուսական ու կենդանական աշխարհից նմուշներ հավաքելու համար։ «Վերջին մոհիկանը» ստեղծագործության հերոս Դավիթ Սաղմոսերգուի պես, նա էլ երկուստեք ապահովում էր հումորային բազմազանություն և ֆոն, որի միջոցով Կուպերը կարող է համեմատել Նեթի Բամպոյի սահմանապահի գործնական կողմերը հարաբերական արժանիքները տեսական գիտելիքների հետ։ Օբեդը և Դեյվիդը նույնպես նման են «Գազանորսում» Հեթի Հաթեռին, քանի որ այդ մարդիկ, բնիկ ամերիկացիների կողմից պահվում էին վախի մեջ, իրենց բժշկական առեղծվածային հատկությունների շնորհիվ։ Երբ Օբեդը տեղեկանում է Ինեզի և նրա վիճակի մասին, միանում է նրա ամուսնու խմբին` նրան փրկելու համար։ Նրա խոսքը հաճախ խրատական բնույթ է կրում, որում հաճախ հիշատակվում են իր հանդիպած մտացածին կենդանիների կամ բույսերի համար հորինում է սեռ և տեսակ։

• Ասինուս - բժիշկ Բատիուսի հավատարիմ էշն է, որի խանդը, պարզվում է, բժշկի և նրա ընկերների համար փրկարար միջոց է բիզոնի և թշնամական բնիկ ամերիկացիների ծեծի դեմ։

• Հեկտոր - Նեթիի իմաստուն ծեր որսորդական շունն է, որը մահանում է Նեթիից առաջ, բայց պահվել է որպես խրտվիլակ՝ ի նշան մեռնող սահմանապահի մխիթարության։ Նրա լալագին վնգստոցը պատմվածքում վերահաս վտանգի նշան է համարվում։ Միդլթոնի շները Հեկտորի ձագերն են։

• Մախտրի - Տետոն Սյուի քաջ և խորամանկ առաջնորդն է, որը ցանկանում է կնության առնել Էլենին և Ինեզին՝ որպես իր չորրորդ և հինգերորդ կանանց։ Նրան սպանում է Հարդ Հարթը։

• Հարդ Հարթ - Պաունիի քաջ, վայելչակազմ և վստահելի մարտիկ, որն օգնում է Նեթիին և Միդլթոնին փախչել իրենց թշնամիներից, և հաջողացնում նրանց փրկությունը մահից՝ տետոնների ձեռքից։ Նա տետոնների հետ եզրափակիչ մարտն է վարում՝ սպանելով Մախտրիին և վերցնելով նրա գլուխը ի նշան հաղթանակի։ Նա դառնում է Տաչեչանայի ամուսինը, Մախտրիի գեղեցիկ այրին, նրա տարեց հայր Լե Բալաֆրեի և Նեթի Բամպոյի հովանավոր սուրբը, որը սիրում է նրան որդու պես։ Նրա անունը իրեն կապում է հիանալի Դելավեր Նեթիի հետ, որի ֆրանսիական մականունը «քարսիրտ» է։ Որսորդը (Նեթի) վերաբերվում է Հարդ Հարթին որպես ազնիվ մարտիկի, նմանեցնելով «Վերջին մոհիկանը» վեպում իր սիրելի ընկեր հերոս Ունկայի։

• Ուուչա - նենգ քաջ Տետոն է, որին Հարդ Հարթը սպանում է իր սեփական տոմահավկով։

• Լե Բալաֆրե, ֆրանսերեն՝ «սպիապատ» - նրան այսպես են կոչել ֆրանսիացի և կանադացի առևտրականներն ու զինվորները, տարեց Տետոն, Մախտրիի սկեսրայրը, Տաչեչենայի հայրը, որը, որպես կերպար, համապատասխանում է Թամենունդին «Վերջին մոհիկանը» վեպում։

• Տաչեչանա - Մախտրիի ամենաերիտասարդ կինը։

Սյուժե

Պատմությունը սկսվում է նրանով, որ Իսմայելը, նրա ընտանիքը, Էլենը և Աբիրամը դանդաղ անցնում են Միջին արևմտյան ամայի պրերիաները ագարակ որոնելու, Լուիզիանայի գրավումից ընդամենը երկու տարի անց և Լեվիսի և Քլարկի արշավախմբի ժամանակ։ Նրանք հանդիպում են որսորդին (Նեթի Բամպոյին), որը թողել էր Նյու Յորքի իր տունը, որպեսզի գտներ մի տեղ, որտեղ նա չէր լսի, թե ինչպես են մարդիկ կտրում անտառները։ Իր մյուս արկածների և այս վեպի միջև ընկած տարիների ընթացքում նա միայն մեզ պատմում է, որ նա ամբողջ ճանապարհը քայլել է դեպի Խաղաղ օվկիանոս և տեսել է ափերի միջև տարածվող ողջ երկիրը (հերոսական սխրագործություն, հաշվի առնելով, որ Լեվիսը և Քլարկը դեռ չեն իրականացրել նույնը ուղևորությունը)։

Այդ գիշեր, Տետոնի մարտիկների մի խումբ գողանում են Իսմայելի բոլոր կենդանիներին՝ ներգաղթյալներին դնելով ծանր կացության մեջ։ Բժիշկը հաջորդ առավոտ վերադառնում է էշի հետ միասին։ Որսորդը օգնում է ընտանիքին տեղափոխել իրենց սայլակները, այդ թվում խորհրդավոր պարունակությամբ լի սայլակը, մոտակայքում գտնվող ժայռի մոտ, որտեղ նրանք ավելի անվտանգ կլինեին, երբ տետոնները վերադառնային։ Միդլթոնը որսորդին և Փոլին պատահաբար հանդիպելուց հետո միանում է խմբին։ Նախքան նրանց ժայռի մոտ վերադառնալը, Իսմայելը և նրա ընտանիքը փնտրում են իրենց ավագ որդուն՝ Ասային, որին գտնում են սպանված։

Որսորդը, Փոլը և Միդլթոնը վերադառնում են ճամբար, գտնում են Ինեզին, որին Աբիրամն ու Իսմայելը գերին էին պահում, և փախչում են վերջինիս և Էլենի հետ։ Մինչ տետոնները կբռնեն որսորդին և նրա խմբին, Իսմայելը հետապնդում է նրանց։ Նրանք փախչում են տետոններից, և այնուհետև Իսմայելը դաշինք է կնքում հնդիկների հետ։ Հնդիկները փորձում են ձերբակալել որսորդին՝ շրջափակելով նրան պրերիայում բռնկված կրակով, սակայն որսորդը հակառակ կրակ է բացում և փրկում բոլորին։ Նրանք հանդիպում են Հարդ Հարթին՝ մի պաունի-հնդկացու, որը փրկվել էր կրակից՝ գոմեշի կաշվի մեջ թաքնվելով, և փորձել է փախչել իր գյուղ։ Տետոնները բռնում են նրանց։ Իսմայելը պահանջում է, որ որսորդը, Ինեզը և Էլենը օգնեն տետոններին, բայց նրանք նրան մերժում են և վերջինս հեռանում է։ Մախտրին մտադիր է Ինեզին և Էլենին իր նոր կինը դարձնել։ Լե Բելաֆրեն փորձում է խնայել Հարդ Հարթի կյանքը, նրան իր որդին դարձնելով։ Հարդ Հարթը մերժում է, սպանում է Ուուչային և փախչում գյուղից։

Երբ Հարդ Հարթի Պաունիի զինվորները հարձակվում են Տետոն գյուղի վրա, որսորդն ու իր ընկերները փախչում են՝ փորձելով Իսմայելին գերի վերցնել։ Նախքան Աբիրամի մեղքի բացահայտումը, որսորդը մեղադրվում է Ասայի մահվան մեջ։ Աբիրամը մահապատժի է ենթարկվում, իսկ Իսմայելի ընտանիքը վերադառնում է արևելք՝ առանց Ինեզի, Էլենի և բժշկի։ Միդլթոնը, Ինեզը, Փոլը և Էլենը վերադառնում են համապատասխանաբար Լուիզիանա և Կենտուկի, իսկ որսորդը գյուղ Պաունի, որը փռված է Միսսուրի գետի վտակի երկայնքով։ Միդլթոնը և Փոլը վերադառնում են ճիշտ ժամանակին, որպեսզի ականատես լինեն որսորդի ազնվական մահվանը և թաղեն նրան։

Արևմուտքի ընդարձակումը որպես ամերիկյան նախատիպ

Դանիել Բոոնի ոգով, որն ինչպես ասում են, կարծում էր, որ «Մեկ քառակուսի մղոնի վրա տասը բնակչությունը նեղություն պատճառող մարդաշատություն է» «Պրերիան» ընդգրկում է Լուիզիանա գաղութի տարածքում բնակիչների հաստատման պատմական ֆենոմենը։ Որսորդը սահմանապահի օրինակ է, ինչպիսին է Դանիել Բոոնը, Ամերիկայի արևմուտքում հսկայական տարածքներ փնտրելիս։ Վեպի հեղինակ և սոցիալական քննադատ Ջեյմս Ֆենիմոր Կուպերը (1789–1851) ամերիկացի առաջին հայտնի գրողն էր, որը երևակայաության միջոցով ներկայացրեց ամերիկյան կյանքով, մասնավորապես իր հինգ «Կաշվե գուլպա հեքիաթներում»։ Նա նաև առօրյա քաղաքական, սոցիալական և կրոնական խնդիրների քննադատ էր։

Ջեյմս Կուպերը (նրա մոր ազգանունը Ֆենիմոր՝ փաստաթղթերում ավելացվեց 1826 թ.) ծնվել է Նյու Ջերսիի Բերլինգտոն քաղաքում, 1789թ սեպտեմբերի 15-ին։ Վիլիամ Կուպերի տասներկու երեխաներից տասնմեկերորդն է, ռահվիրա հողատեր և կառուցապատող Նյու Ջերսիում և Նյու Յորքում։ Երբ Ջեյմսը տասնչորս ամսական էր, հայրը ընտանիքը տեղափոխեց անապատի հսկայական տարածք՝ Նյու Յորքի նահանգի Սուսկեհաննա գետի ափ, որտեղ, փոքր հողային դրամաշնորհների համակարգով, Օտսեգո լճի ստորոտին նա հիմնել էր Կուպերսաուն գյուղը։

Այստեղ, «Մանորի տան» մեջ, որը հետագայում հայտնի դարձավ որպես Օսեգո Հոլլ, մեծացավ Կուպերը՝ որպես հասարակ համայնքի «ազնվական» արտոնյալ որդի։

Հնդիկների նկատմամբ վերաբերմունք

Ինչպես «Վերջին մոհիկանը» վեպի դեպքում, «Պրերիաում» նույնպես Կուպերի գլխավոր թեմաներից մեկը ազնվական վայրագության գաղափարն է։ Գրքում հակադրվում է Հարդ Հարթի կերպարը Պաունիի ցեղի հետ, որոնք խաղաղության մեջ էին ապրում սպիտակամորթ բնակիչների՝ ռազմատենչ տետոնների հետ։ Տետոնները ամբողջապես բնութագրվում են որպես խորամանկ, ճարպիկ, սրամիտ, ամբարտավան և կեղտոտ ժողովուրդ։ Հարդ Հարթը քաջ է, կատաղի և պայքարում է իր պատվի համար։ Նա հրաժարվում է լքել իր ցեղը, նույնիսկ եթե դրա պատճառով զրկվի կյանքից։ Ի հակադրություն սրա, Լե Բալաֆրը մի անգամ լքում է իր ցեղը՝ դառնալով տետոն, դրանով իսկ փրկելով սեփական կյանքը։ Վերջիվերջո, Հարդ Հարթը ողջ է մնում, իսկ Ուուչան և Մախտրին մահանում են։

Բժիշկը, որը սարսափում է հնդկացի կնոջ հետ բռնի ուժով ամուսնանալուց, նրանց չի վերաբերվում բանական մարդու պես։

Տետոններին հաճախ նմանեցնում են օձերի կամ օձի այլ սիմվոլների հետ, ինչպիսիք են «երկլեզուները»։

Չնայած սրա Կուպերի հնդիկները հաճախ կարծրատիպային են, ինչպես նրա սպիտակամորթ կերպարները։ Չնայած երբեմն հնդկացիներին նախապաես վերաբերվում էր որպես տմարդիների, նա դեռևս նրանց ներկայացնում է բարի լույսի ներքո, մարդկային և սատանայական հատկությունների խառնուրդով։ Չնայած այս ամենին, այն ինչը բնութագրում և նկարագրում է որպես պարզունակ կամ կեղտոտ, Կուպերը բարձր է գնահատում նրանց պատիվը, հյուրընկալությունը, օրենքները և այլն։ Հնդկացիները ավելի բարդ կերպարներ են, քան գրքի մեծ մասում եղած ցանկացած այլ կերպար։ «Պրերիայում» տետոնները Աբիրամից բացի ամենասարսափելի, չար կերպարներն են, և այնուամենայնիվ, Պաունիի Հարդ Հարթը որսորդից հետո առավել պատվաբեր և համարձակ։

Ֆիլմ

Վեպը էկրանավորվել է 1947 թվականին։

Արտաքին հղումներ

• The Prairie Գուտենբերգ նախագծի կայքում
• The Prairie public domain audiobook at LibriVox

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պրերիա (վեպ)» հոդվածին։