Ռելիեֆ (ֆր.՝ relief, լատ.՝ relevo), ուռուցիկ ինչ-որ բան, հարթության[1] վրա բարձրացած, մակերևույթի (տարածքի) ուրվագիծ, Երկրի պինդ մակերևույթի (օրինակ՝ երկրակեղևի[2]) և այլ պինդ երկրային մարմինների անհարթությունների ամբողջություն, որոնք տարբերվում են ձևով, չափով, ծագումով, տարիքով և զարգացման պատմությունով։

Ցամաքային տարածքի ռելիեֆ
Տեղանքի ռելիեֆով մակետ

Ռելիեֆը կազմված է դրական և բացասական ձևերից։ Ռելիեֆը հանդիսանում է գեոմորֆոլոգիայի ուսումնասիրության առարկա և աշխարագրական թաղանթի կարևորագույն տարրերից մեկը։ Նախ՝ ռելիեֆը հիմք է հանդիսանում բնական տարածքային համալիրների համար։ Երկրորդ՝ ռելիեֆը վերաբաշխում է ջերմությունը և խոնավությունը (այսինքն՝ նյութ և էներգիա) երկրի մակերևույթի վրա։

Ռելիեֆի ձևավորման գործընթացներ

խմբագրել

Ռելիեֆը հիմնականում ձևավորվում և զարգանում է երկարատև միաժամանակյա էնդոգեն (ներքին) և էկզոգեն (արտաքին) գործոնների ազդեցության արդյունքում։ Գործընթացները, որոնք ձևավորում են ռելիեֆը, անվանում են դենուդացիա կամ ակկումուլիացիա։

Գեոմորֆոլոգիան կենտրոնանում է փոխկապակցված գործընթացների քանակական վերլուծման վրա, ինչպիսիք են արեգակնային էներգիայի դերը, ջրի ցիկլի արագությունը և սալերի շարժման արագությունը՝ հաշվարկելու առանձին լանդշաֆտների տարիքը և սպասվող ապագան։ Ճշգրիտ հաշվարկային տեխնոլոգիաների օգտագործումը հնարավորություն է տալիս ուղղակիորեն դիտարկել նման գործընթացներ, ինչպիսին է էռոզիան, մինչդեռ նախկինում կարելի էր հիմնվել միայն ենթադրությունների վրա։ Համակարգչային մոդելավորումը նույնպես շատ արժեքավոր է որոշակի տարածքի մոդելի փորձարկման համար, որը օժտված է իրական տարածքին նման հատկություններով։

Ռելիեֆի մակարդակներ

խմբագրել

Գեոմորֆոլոգիայում առանձնանում են ռելիեֆի երեք մակարդակ.

  • Ռելիեֆի տարրերը;
  • Ռելիեֆի ձևերը;
  • Ռելիեֆի համալիրներ։

Ռելիեֆի տարրեր

խմբագրել

Ռելիեֆի տարրերը դրա պարզագույն բաղադրիչներն են՝ կետեր, գծեր և մակերեսներ։ Ռելիեֆի մակերեսները, կամ մակերևույթները, դասում են տարրերի առաջին տեսակին, իսկ կետերը և գծերը՝ երկրորդ տեսակին։ Երկրորդ տեսակի ռելիեֆի տարրերը ձևավորվում են երկու (գծեր) կամ ավելի (կետեր) առաջին տեսակի տարրերի հատումից։

Ըստ կազմվածքի, ռելիեֆի առաջին տեսակի տարրերը կարող են լինել տափակ, ուռուցիկ, գոգավոր և կոմբինացված, (ուռուցիկ-գոգավոր, գոգավոր-ուռուցիկ, ալիքաձև, աստիճանաձև և այլն)։ Ըստ զառիթափության (թեքության) առաջին տեսակի տարրերի մեջ առանձնացնում են հորիզոնական (0°, Երկրի ցամաքի տարածի 5%), սուբհորիզոնական (0° մինչև 2°, ցամաքի 15%) և լանջեր (2°-ից ավելի, ցամաքի 80%)։

Ռելիեֆի գծերը, կամ կողերը, բաժանում են տարբեր կողմեր ընկնող մակերեսները (տալվեգ, ջրբաժան) կամ տարբեր թեքության տակ մի կողմ ընկնող մակերեսներ (լեռան ստորոտ)։

Ռելիեֆի կետերին են պատկանում լեռների գագաթները և կոնաձև խառնարանների հատակները։

Ռելիեֆի կազմվածքը

խմբագրել

Ռելիեֆի ձևը Երկրի մակերեսի կոնկրետ անհարթությունն է, իրենց ներկայացնում է հարթություն, որը ծածկում է եռաչափ մարմին և բաղկացած է ռելիեֆի տարրերից կամ ռելիեֆի ավելի պարզ ձևերից։ ՌԵլիեֆի ձևերը կարող են լինել պարզ կամ բարդ, դրական կամ բացասական, բաց կամ փակ։

Ռելիեֆի համալիրը ռելիեֆի ձևերի ամբողջություն է, որոնք իրար նման են որևէ հատկանշով՝ ըստ արտաքինի (ձևաբանական), ըստ ծագման, ըստ տարիքի։

Ռելիեֆի տարիք

խմբագրել

Գեոմորֆոլոգիայի ամենակարևոր խնդիրն է որոշել ռելիեֆի տարիքը։ Ռելիեֆի տարիքը դրա ձևավորման գործընթացի ժամանակն է (կամ անցած), որը ձևավորել է անհարթությունները և դրանց տվել է հիմնական հատկանիշներն ու առանձնահատկություները։ Գեոմորֆոլոգիայում, ինչպես երկրաբանության մեջ, օգտագործվում են բացարձակ և հարաբերական տարիքը։

Հարաբերական տարիքը կարելի է դիտարկել մի քանի առումներով։ Վ.Դևիսը պնդում էր, որ ռելիեֆի զարգացումը փուլային գործընթաց է, քանի որ ռելիեֆի յուրաքանչյուր ձևի համար կարելի է առանձնացնել սկզբնական, երիտասարդության, հասունության և ծերության (թուլության) փուլերը։ Մյուս կողմից, հնարավոր է տարիքը որոշել՝ համեմատելով այն ռելիեֆի մյուս ձևերի հետ։ Այդ դեպքում օգտագործում են երիտասարդ, ծեր (հին) բառերը։ Հարաբերական տարիքը որոշելու համար կարելիէ օգտվել Երկրաբանական ժամանակի սանդղակից։

Ռելիեֆի բացարձակ տարիքը որոշվում է տարիներով։ Դա հնարավոր է դարձել թվագրության ժամանակակից մեթոդների զարգացման շնորհիվ՝ ռադիոիզոտոպային, պալեոմագնիսական։

Ռելիեֆի պատկերման մեթոդներ

խմբագրել

Լայնամասշտաբ տեղագրական և սպորտային քարտեզների վրա ռելիեֆը պատկերված է իզոհիպսներով՝ հորիզոնականներով, թվային նշաններով և լրացուցիչ պայմանական նշաններ։ Փոքրամասշտաբ տեղագրական և ֆիզիկական քարտեզների վրա ռելիեֆը նշվում է գույնով (հիպսոմետրիկ երանգավորում՝ հստակ կամ լղոզված քայլերով) և ստվերային պլաստիկայի մեթոդով։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. «ТСД2/Рельеф — Викитека». ru.wikisource.org (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 19-ին.
  2. «Рельеф земной коры». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

Գրականություն

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ռելիեֆ» հոդվածին։
  NODES
os 1