Փաստ

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Փաստ (այլ կիրառումներ)

Փաստ (լատին․՝ factum), եզրույթ, լայն իմաստով կարոող է հանդես գալ որպես ճշմարտության հոմանիշ, իրադարձություն կամ արդյունք, իրական, ոչ հորինված, կոնկրետ և եզակի՝ ի տարբերություն ընդհանուրի և վերացականի։

Գիտության փիլիսոփայության մեջ փաստը հատուկ առաջարկ է, որը ամրագրում է էմպիրիկ գիտելիքներ, հաստատում կամ պայման, որը կարող է ստուգվել։ Փաստը հակադրվում է տեսությանը կամ հիպոթեզին։ Գիտական տեսությունը նկարագրում և բացատրում է փաստերը, ինչպես նաև կարող է կանխատեսել նորերը։ Պնդումը, որ ոչինչ չի կարող ուղղակիորեն հաստատել կամ հերքել, կոչվում է ենթադրություն կամ կարծիք։

Գիտության փիլիսոփայության մեջ փաստի հասկացություններ

Գոյություն ունեն փաստի տարբեր հասկացություններ։ Տրամաբանական պոզիտիվիզմի մեջ փաստերը դիտարկվում էին որպես փորձի մեջ ուղղակիորեն տրվող տարրական իրադարձություններ կամ երևույթներ։ Փաստերն արտահայտվում են արձանագրային նախադասությունների տեսքով. հետևյալ իրադարձությունների վերաբերյալ տարրական պնդումներ։ Հետևյալ պնդումները կարող են ստուգվել և այդպիսով հաստատվել դրանց ճշմարտացիությունը կամ կեղծիքը։ Տրամաբանական պոզիտիվիստների գաղափարների վրա էական ազդեցություն էունեցել Լյուդվիգ Վիտգենշթայնի «Տրամաբանական-փիլիսոփայական տրակտատը»։ Փաստը, ըստ Վիտգենշթայնի, «այն է, ինչ պատահում է (պատահել է)»։

Գերմանական փիլիսոփայության մեջ կարելի է գտնել փաստերի նկատմամբ այլ մոտեցման ակունքներ, որոնց դեպքում շեշտը դրվում է դրանց տեսական ծանրաբեռնվածության վրա, օրինակ՝ Կանտը շեշտում էր, որ ֆենոմենը կապված է ապրիորի ձևերի հետ, Գյոթեն՝ փաստերն իրենք ունեն տեսության բնույթ։ Այս գաղափարները ստացան իրենց զարգացումն ու մանրամասն մշակումը նեոկանտիանիզմի շրջանակներում։ Նեոկանտականության ներկայացուցիչները քննադատում էին պոզիտիվիզմը և հիմվում էին միայն փաստերի վրա։ Հիմնվելով Կանտի ապրիորականության ուսումնասիրությունների վրա՝ նեոկանտիանցիները (Նատորպ, Կոհեն) գիտական փաստերը դիտարկել են որպես հետազոտողի տեսական սահմանումներով պայմանավորված։ Փաստերը դիտարկվում են ոչ թե որպես բացատրող, այլ բացատրման առարկա։ Կոհենի մշակած տրանսցենդենտալ մեթոդի շրջանակներում փաստերը հիմնավորվում են որպես գիտակցության մասնիկների ապրիորական տարրերի (մետաֆիզիկական մակարդակում նախապես արձանագրված) մեկնաբանման արդյունք։ Փաստերն այսպիսով ձեռք են բերում գիտակցության բովանդակության հաստատուն տարրերի բնույթ։ Այնուամենայնիվ, Նեոկանտականության Բադենական դպրոցի ներկայացուցիչները (Վիլհելմ Վինդելբանդ), ընդհանուր առմամբ, կիսելով Մարբուրգի դպրոցի (Կոհեն, Նատորպ) փաստերի նկատմամբ գիտակցության ապրիորի ձևերով պայմանավորված մոտեցումը, ի տարբերություն վերջինների, տարբերակում էին բնական գիտության և «ոգու մասին գիտությունների» փաստերը։

Հետ-պոզիտիվիզմի շրջանակներում, ինչը իրենից ներկայացնում է տրամաբանական պոզիտիվիստների ծրագրի նկատմամբ կրիտիկական արձագանք, կրկին ուշադրության են հրավիրում փաստերի տեսական ծանրաբեռնվածության վրա։ Փաստերից բաղկացած գիտության էմպիրիկ հիմքը դիտվում է որպես ռացիոնալ կոնվենցիա, այսինքն՝ ընդունված տեսական դրույթների վրա հիմնված համաձայնագիր։ Փաստերը մեկնաբանվում են որպես տեսականորեն պայմանավորված, իսկ էմպիրիկ և տեսական դիխոտոմիան կասկածի տակ է դրվում։

Ժամանակակից գիտության փիլիսոփայության մեջ տարածված է փաստի երկու հիմնական կոնցեպցիա՝ փաստականություն և տեսականություն։ Առաջինը հաստատում է փաստերի անկախությունը և ինքնուրույնությունը տեսության նկատմամբ։ Երկրորդի համաձայն, փաստերը ամբողջությամբ կախված են տեսությունից. կախված տեսության բնույթի ընտրությունից՝ փաստերը կարող են փոփոխվել։ Լայն տարածում ունեն նաև այն մոտեցումները, որոնք ամփոփում են նշված երկու հասկացությունները և միաժամանակ ընդունում են փաստերի տեսական բեռը և տեսության հետ կապված դրանց ինքնավար բնույթը։

Փաստը բնագիտության մեջ

Բնագիտության մեջ փաստերը տեսության կառուցման հիմքն են։ Ընդհանուր առմամբ, գիտական փաստը օբյեկտիվ և ստուգելի դիտարկում է։ Օբյեկտիվությունը այստեղ նշանակում է դիտարկողից անկախություն, այսինքն անկախ դրանից, թե ով է կատարում փորձը, նրա դիտարկվող արդյունքները պետք է մնան անփոփոխ։ Աշխարհի գիտական պատկերի շրջանակներում ապացուցված պնդումները («գիտական փաստ») ևս համարվում են փաստեր։ Այս առումով գիտական շրջանակներում քննարկվում են գործընթացների բնույթի վերաբերյալ հարցեր, որոնց արդյունքում պնդումը դառնում է համընդհանուր ճանաչված փաստ, ինչպես նաև այն սահմանի մասին, որը տեսությունները բաժանում է փաստերից, հնարավոր է արդյոք դրանք հստակ տարանջատել և այլն։

Գրականություն

• Никифоров, Александр Леонидович Факт // Новая философская энциклопедия / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин, заместители предс.: А. А. Гусейнов, Г. Ю. Семигин, уч. секр. А. П. Огурцов. — 2-е изд., испр. и допол. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9
• Порус, Владимир Натанович Постпозитивизм // Новая философская энциклопедия / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин, заместители предс.: А. А. Гусейнов, Г. Ю. Семигин, уч. секр. А. П. Огурцов. — 2-е изд., испр. и допол. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9
• Швырёв, Владимир Сергеевич Протокольные предложения // Новая философская энциклопедия / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин, заместители предс.: А. А. Гусейнов, Г. Ю. Семигин, уч. секр. А. П. Огурцов. — 2-е изд., испр. и допол. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9
• Круглов А. Н. Неокантианство // Энциклопедия эпистемологии и философии науки. — М.: «Канон+», РООИ «Реабилитация». И. Т. Касавин, 2009.
• С. Н. Мареев, Е. В. Мареева, В. Г. Арсланов Глава 5. Неокантианство против позитивизма // Философия XX века. — М.: Академический проект», 2001. — 464 с. — (Gaudeamus).
• Философский словарь / под ред. Э. Л. Радлова. — СПб., 1911.
• Cassell, Eric J. The Nature of Suffering and the Goals of Medicine. — Oxford University Press, 1994.
• Gower B. Scientific Method: A Historical and Philosophical Introduction. — Routledge, 1997. — ISBN 0-415-12282-1
• Ravetz, J. R. Scientific Knowledge and Its Social Problems. — Transaction Publishers, 1996. — ISBN 1-56000-851-2
• Goethe’s Way of Science: A Phenomenology of Nature / David Seamon & Arthur Zajonc, editors. — Albany, NY: State University of New York Press, 1998.