Ֆաթվա
Իսլամական իրավունքը աշխարհի կարևորագույն իրավական համակարգերից մեկն է։ Այն տարբերվում է այլ իրավական համակարգերից իր յուրահատկությամբ, քանի որ, ի տարբերություն այլ, մասնավորապես՝ եվրոպական իրավական համակարգի, իրավունքի նորմայի տակ ենթադրում է ոչ թե կոկրետ պատմական օրենսդրի պատգամը, այլ մի կանոն, որը մուսուլմանական համայնքին է ուղղված Աստծո կողմից։ Ուստի հիմնված է ոչ թե տրամաբանական հետևությունների վրա, այլ իռացիոնալ, կրոնական դոգմաների, հավատի վրա։ Այդ պատճառով էլ այն ենթակա չէ փոփոխման, ուղղման կամ ժխտման, անվիճելի է և պետք է անպայման ի կատար ածվի։
Մուսուլմանական իրավական նորմերի դոգմատիկ բնույթը ենթադրում է ադապտացիոն յուրահատուկ մեխանիզմներ՝ դրանք գործող սոցիալական հարաբերություններին հարմարեցնելու համար։ Նմանատիպ մի մեխանիզմ է հանդիսանում ֆաթվան՝ կրոնական կամ քաղաքացիական տարբեր կոնկրետ և պրակտիկ իրողությունների հետ կապված իսլամական տեսակետը ներկայացող եզրահանգումը, որն ունի խորհրդակցական բնույթ և պարտադիր չէ կատարման համար, ի տարբերություն դատավճռի ( արաբերեն՝ قضاء ), որն անպայմանորեն պիտի ի կատար ածվի։
Ֆաթվաները տրվում են այն կոնկրետ իրավիճակներում, որոնց վերաբերյալ Ղուրանում և սուննայում հստակ ցուցում չկա։ Պարզաբանումները դուրս են բերվում վերոնշյալ երկու աղբյուրների հիման վրա՝ ընդհանուրից դեպի մասնավորը տանող տրամաբանական եզրահանգմամբ։ Այդ եզրահանգումները հետագայում կարող են նախատիպ հանդիսանալ նմանատիպ իրավիճակներում կողմնորոշվելու համար։
Աստվածաբան–իրավագետի կողմից տարբեր իրավիճակների պարզաբանման անհրաժեշտությունն առաջացել է իսլամի՝ որպես կրոնի ձևավորման դեռևս վաղ շրջանում, Մուհամմադ մարգարեի մահից հետո, երբ անընդհատ ընդլայնվող մուսուլմանական համայնքի առաջ սկսեցին ծառանալ իրենց նախադեպը չունեցած խնդիրներ, և քանի որ մարդկանց և Աստծո միջև միջնորդ հանդիսացող մարգարեն այլևս չկար, պետք էր կողմնորոշվել՝ ելնելով նրա թողած ժառանգությունից։ Հենց այս ժամանակ էլ ի հայտ եկան առաջին ֆաթվաները։
Ղուրանում ֆաթվա (فتوى) բառի բայարմատը հանդիպում է افتى (պարզաբանում տալ) կամاستفتى (պարզաբանում հայցել) բայաձևերով, որոնք հանդիպում են ա) Յուսուֆ (Հովսեփ) մարգարեի՝ փարավոնի երազի մեկնաբանման հայտնի սյուժեում և բ) կանանց և նրանց ժառանգության իրավունքի առնչությամբ, ընդ որում استفتى ձևը հանդիպում է միայն երկրորդ համատեքստում։ Ընդհանուր առմամբ այս բայաձևերը հանդիպում են հինգ այաթներում.
|
«Քեզանից պարզաբանում են հայցում կանանց մասին, ասա. «Աստված ձեզ պարզաբանում է տալիս նրանց հարցում և նրա հարցում, ինչը ընթերցվում է ձեզ համար Գրքում այն կանանցից որբերի մասին, ում դուք չեք տալիս իրենց հասանելիքը՝ ցանկանալով ամուսնանալ նրանց հետ, և տկար երեխաների մասին, և որ դուք որբերին արդար վերաբերվեք։ Ինչ բարիք էլ որ գործում եք, Աստված տեղյակ է դրան» Բնօրինակ տեքստ (արաբ.)
وَيَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّسَاءِ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِيهِنَّ وَمَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ فِي يَتَامَى النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا تُؤْتُونَهُنَّ مَا كُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَنْ تَقُومُوا لِلْيَتَامَى بِالْقِسْطِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِهِ عَلِيمًا - Ղ. 4։127
|
|
|
|
«Քեզանից պարզաբանում են հայցում, ասա. «Աստված ձեզ պարզաբանում է տալիս հեռավոր ազգականների մասին։ Եթե զավակ չունեցող մարդ է մահանում, որը քույր ունի, ապա նրա թողածի կեսը նրանն (քրոջը) է, և նա էլ (տղամարդը) ժառանգում է նրանից (քրոջից), եթե նա (քույրը) զավակ չունի։ Իսկ եթե նրանք (քույրերը) երկուսն են, ապա ժառանգում են նրա թողածի երկու երրորդը։ Իսկ եթե նրանք քույրեր և եղբայրներ են, ապա տղամարդիկ ժառանգում են կանաց մասնաբաժնի կրկնակի չափով։ Աստված պարզաբանում է ձեզ համար, որ չմոլորվեք։ Աստված տեղյակ է ամեն ինչից» Բնօրինակ տեքստ (արաբ.)
يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهَا وَلَدٌ فَإِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِنْ كَانُوا إِخْوَةً رِجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ - Ղ. 4։175
|
|
|
|
«Թագավորն ասաց. «Ես տեսնում եմ յոթ գեր կով, որոնց ուտում են յոթ նիհարները, և յոթ կանաչ հասկ և ևս յոթը՝ չոր։ Ո՜վ մեծամեծներ, պարզաբանում տվեք ինձ իմ տեսածի մասին, եթե կարող եք այն մեկնաբանել» Բնօրինակ տեքստ (արաբ.)
وَقَالَ الْمَلِكُ إِنِّي أَرَى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِنْ كُنْتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ - Ղ. 12։43
|
|
|
|
«Յուսուֆ, ո՜վ ճշմարտախոս, պարզաբանում տուր ինձ յոթ գեր կովերի մասին, որոնց ուտում են յոթ նիհարները, և յոթ կանաչ հասկերի և մյուս յոթ չորերի։ Միգուցե ես վերադառնամ մարդկանց մոտ։ Միգուցե նրան գիտեն։» Բնօրինակ տեքստ (արաբ.)
يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ أَفْتِنَا فِي سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ لَعَلِّي أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ - Ղ. 12։46
|
|
|
|
«Ասաց. «Ո՜վ մեծամեծներ, պարզաբանում տվեք ինձ իմ հարցի մասին։ Ես չեմ կարող հարցին լուծում տալ, մինչև դուք վկայություն չտաք» Բնօրինակ տեքստ (արաբ.)
قَالَتْ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِي فِي أَمْرِي مَا كُنْتُ قَاطِعَةً أَمْرًا حَتَّى تَشْهَدُونِ - Ղ. 27:32
|
|
Հենց այս երկու բայաձևերն էլ, իրենց ածանցյալ բայանուններով, կիրառվել են մուսուլմանական իրավունքում դեռևս նրա ձևավորման շրջանում։ Սկզբնական շրջանում ֆաթվաները տրվում էին ի պատասխան կոնկրետ անձանց կոնկրետ հարցերի։ Ավելի ուշ շրջանում դրանք կարող էին նաև լինել աստվածաբան–իրավագետի երևակայության արդյունքում ստեղծված ենթադրյալ հարցերի պատասխաններ։
Ի սկզբանե ֆաթվաներ տալիս էին Մուհամմադ մարգարեի զինակիցները և հեղինակավոր աստվածաբան–իրավագետները (մուջթահիդները مجتهد) իջթիհադի արդյունքում։ Իջթիհադը աստվածաբան–իրավագետի՝ կրոնա–իրավական հարցերի ուսումնասիրման և լուծմանն ուղղված գործունեությունն է և նրա կողմից կիրառված սկզբունքների, փաստարկների, մեթոդների ու հնարների ամբողջությունը։ Իսլամի տարածման առաջին դարերի ընթացքում իջթիհադի միջոցով լուծվում էին ինչպես մանր, կենցաղային բնույթի անձնական խնդիրները, այնպես էլ իսլամի սկզբունքային դրույթներին վերաբերվող տարբեր հարցեր։ Սակայն տասներկուերորդ դարում, կրոնաիրավական դպրոցների ստեղծումից հետո, երբ արդեն վերջնական ձևակերպում էին ստացել իսլամի հիմնական սկզբունքները թե՛ գաղափարախոսության, թե՛ հասարակական կյանքի կազմակերպման տեսանկյունից, իջթիհադի «դռները փակվեցին»։ Այդուհետ այն թույլատրելի էր միայն այն հարցերում, որոնք կրում էին մասնավոր բնույթ և չէին առնչվում իսլամի հիմնաքարային սկզբունքներին։
Ֆաթվան կազմված է հարցից (سؤال, استفتاء) ուղղված մուֆթիին (պարզաբանում տվող աստվածաբան–իրավագետ) և վերջինիս տված պատասխանից (جواب)։ Թուղթը, որի վրա գրված է հարցը (եթե այն գրավոր է) կոչվում է ruq'at al-istifta' (արաբերեն՝ رقعة الاستفتاء) կամ kitab al-istifta' (արաբերեն՝ كتاب الاستفتاء) , երբ նրա վրա գրվում է նաև պատասխանը այն անվանվում է ruq'at al-fatwa (արաբերեն՝ رقعة الفتوة)։ Ֆաթվան սկսվում է բիսմիլլահով և ավարտվում «ուա Ալլահու յա՛լամ» ֆորմուլայով։
Մեկ իրավագետի տված ֆաթվաները հաճախ հավաքվում և հրատարակվում են գրքի տեսքով։ Նման ժողովածուները կարելի է դասակարգել երկու խմբի՝
- ժողովածուներ, որոնցում հարցն ու պատասխանը պահպանվում են գրեթե իրենց օրիգինալ տեսքով,
- ժողովածուներ, որոնցում հարցն ու պատասխանը ենթարկվում են համակարգային փոփոխությունների։
Առաջին տիպի ֆաթվաները առավել քան որևէ այլ տեսակի ֆաթվա կամ իրավական փաստաթուղթ (բացառությամբ, իհարկե, դատական արձանագրությունների) առնչվում են կոնկրետ անձի կոնկրետ հանգամանքներում։ Այդ ֆաթվաներում երբեմն նշվում է հարցն ուղղողի իրական անունը, երբեմն այն փոխարինվում է վերացական անունով, ինչպես Ամր և Զեյդ, երբեմն էլ ընդհանրապես չի հիշատակվում։
Ստորև եգիպտացի հայտնի մուֆթի Յուսուֆ ալ–Կարադաուիի երկու ֆաթվաների օրինակով կփորձենք ցույց տալ ֆաթվաների տրման մեխանիզմները.
Արդյո՞ք կինն ամբողջությամբ չարիք է
խմբագրել| Այս հոդվածը կամ բաժինը կարող է չհամապատասխանել հանրագիտական ոճի վերաբերյալ Վիքիպեդիայի չափանիշներին: Ներկայացված մտահոգությունների համար այցելեք քննարկման էջը: Տե՛ս Վիքիպեդիայի ոճական ուղեցույցը հոդվածը բարելավելու ցուցումների համար: |
Հարց. «Ճարտասանության արվեստ»–ում բերվում է հավատացյալների էմիր Ալի բն աբի Տալիբի (Աստված գոհանա նրանով) խոսքը, որում ասվում է, որ կինն ամբողջությամբ չարիք է, և որ չարիքը, որը նրանում է, անկասկած նրանից է»։ Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք այս խոսքերը, և արդյո՞ք այն ներկայացնում է իսլամի դիրքորոշումը կնոջ նկատմամբ։ Խնդրում եմ պարզաբանել և բացատրել։ Շնորհակալություն։
Պատասխան. Կա երկու ճշմարտություն, որոնք պետք է սահմանել շատ հստակ։
Առաջինը. ցանկացած հարցի շուրջ իսլամի տեսակետը միայն բարձրյալ Աստծո և Մարգարեի (Թո՛ղ Աստված օրհնի նրան և ողջունի) խոսքերն են ներկայացնում, մնացածի խոսքը կամ ընդունվում է, կամ մի կողմ թողնվում, միայն Սուրբ Ղուրանն ու մարգարեի ճշմարիտ վարքն (صحيح السنة النبوية) են առավել հավաստի երկու աղբյուրները, իսկ անճշտությունը գալիս է այդ երկուսի, կամ նրանցից մեկի թյուրըմբռնման պատճառով։
Երկրորդը. Քննադատներին և ուսումնասիրողներին հայտնի է, որ «Ճարտասանության արվեստ»–ի որոշ մասերի՝ Ալիյին (Աստված գոհ մնա նրանից և մեծարի) վերագրումը ճիշտ չէ, և նրանք դրա համար ապացույցներ և փաստարկներ ունեն։ Կասկած չկա, որ «Ճարտասանության արվեստում» կան ճառեր և խոսքեր, որոնք ոչ միայն քննադատը, այլ նույնիսկ գիտակից ընթերցողը նկատում են, որ դրանք չեն ներկայացնում իմամի դարաշրջանը՝ ո՛չ գաղափարներով, ո՛չ էլ ոճով։ Հետևաբար, պետք չէ անվերապահորեն որպես նրա (ԱԳՆ) խոսք ընդունել այն ամենն ինչ կա «Ճարտասանության արվեստ»–ում։ Իսլամական գիտություններում ընդունված է խոսքն այն ասողին վերագրել միայն չընդհատվող հավաստի իսնադի հիման վրա, որը զերծ է աղավաղումներից և թերություններից։ Եվ պետք է իմանալ, թե արդյո՞ք շարունակական շղթան հանգում է իմամ Ալիյին, որպեսզի դրա հիման վրա կարողանանք դատողություն անել, որ հենց նա է ասել այս խոսքերը։
Իսկ եթե այս խոսքերը Ալիյից փոխանցվել են չընդհատվող հավաստի իսնադով, արդարամիտ պրպտող փոխանցողներից, ապա անհրաժեշտ է պատասխանել նրան, ինչում իսլամական հիմքերին և տեքստերին հակասություն կա, և սա պարսավելի թերություն է, որին հարկ է պատասխանել, նույնիսկ եթե նրա իսնադն արևի նման է (այսինքն՝ անթերի է)։
Եվ ինչպե՞ս է Ալի բն Տալիբն ասում այս խոսքերը՝ կարդալով Աստծո գիրքը, որը սահմանում է կնոջ հավասարությունը տղամարդուն արարման պահից ի վեր, թե՛ պարտականություններում, թե՛ պարգևներում. «Ո՜վ մարդիկ, վախեցեք ձեր Տիրոջից, որը ստեղծել է ձեզ մեկ հոգուց, և նրանից նրա զույգն է ստեղծել, իսկ նրանց երկուսից շատ տղամարդկանց ու կանանց է ստեղծել» , «Իսկապես մուսուլման տղամարդիկ և կանայք, հավատացյալ տղամարդիկ և կանայք, աստվածավախ տղամարդիկ և կանայք, ճշմարտախոս տղամարդիկ և կանայք, համբերատար տղամարդիկ և կանայք, հնազանդ տղամարդիկ և կանայք, ողորմություն տվող տղամարդիկ և կանայք, ծոմ պահող տղամարդիկ և կանայք, իրենց կուսությունը պահպանող տղամարդիկ և կանայք, Աստծուն հաճախ հիշատակող տղամարդիկ և կանայք – Աստված նրանց համար պատրաստել է ներում և մեծ պարգև» , «Եվ պատասխանեց նրանց Տերը. Ես չեմ կործանի ձեր արարքներից և ոչ մեկը՝ ոչ տղամարդկանց, ոչ էլ կանանց» , «Նրանք (կանայք – Ս.Տ.) հագուստ են ձեզ համար, իսկ դուք՝ նրանց» , «Նրա հրաշքներից է այն, որ նա հենց ձեզանից է ստեղծել զույգեր ձեզ համար, որ ապրեք նրանց հետ, և ձեր միջև սեր և գթասրտություն է սարքել։ Իսկապես սրանում նախանշան է այն մարդանց համար, ովքեր խորհում են» ։ Եվ մարգարեն (ՍԱԱՍ) ասում է. «Կանայք հարազատ քույրեր են տղամարդկանց համար», և ասում է. «Աշխարհը վայելք է, իսկ նրա լավագույն վայելքը բարեպաշտ կինն է», և ասում է. «Ադամի որդին երեք երջանկություն ունի, դրանք են՝ բարեպաշտ կինը, լավ տունը և լավ հեծյալ կենդանին»։
Եվ ասում է. «Եթե Աստված մեկին բարեպաշտ կին է տվել, ապա օգնել է նրան իր կրոնի ճանապարհի մի կեսին և թող վախենա Աստծուց մնացած կեսին»։ Եվ ինչպե՞ս է Ալին (ԱԳՆՄ) հակադրվել սրան և սրա նման մնացածին և ասել . «Կինն ամբողջությամբ չարիք է»։
Եթե այդ խոսքերն իրոք Ալիյինն են, ապա կարող ենք հարցնել նրան. «Ի՞նչ կասես կնոջդ մասին՝ երկու բարեկազմ որդիներիդ՝ Հասանի և Հուսեյնի մոր, ի նկատի ունեմ Ֆատիմային՝ կանանց տիրուհուն (ԱԳՆՄ)։ Արդյո՞ք թույլ կտա իմամ Ալին կամ թույլ կտան մուսուլմանները, որ նրա մասին ասվի. «Նա ամբողջությամբ չարիք է» »։ Կնոջ բնույթը չի տարբերվում տղամարդու բնույթից, նրանք երկուսն էլ ընդունում են չարիք և բարիք, ճշմարիտ ճանապարհ և մոլորություն, ինչպես ասում է բարձրյալը. «...Եվ ամենայն հոգով և նրանով, ինչն այն կարգավորել է, և ներշնչել է նրան նրա անպարկեշտությունը և նրա աստվածավախությունը։ Հաջողության հասավ նա, ով մաքրեց այն, և անհաջողության մատնվեց նա, ով այն թաքցրեց»
Եվ ինչպես կարելի է պատկերացնել, որ կինն ամբողջությամբ չարիք է և դրա հետ մեկտեղ նրանից խուսափում չկա։ Ինչպե՞ս կարող էր Աստված նրան ստեղծել որպես բացարձակ չարիք, ապա մարդկանց քշեր նրա մոտ կարիքի և անհրաժեշտության մտրակով։
Մինչդեռ տիեզերքն ամբողջությամբ ուսումնասիրողը կտեսնի, որ բարիքը նրանում հիմք է և առավելություն։ Իսկ չարիքը, որ մենք տեսնում ենք, մասնակի է և հարաբերական և հեղեղված բացարձակ համընդհանուր ամբողջական բարիքով, և այն իրականում բարիքի պարտադիր բաղադրյալներից է, դրա համար էր իր տիրոջ հետ մարգարեի (ՍԱԱՍ) զրույցներից մեկը. «Չարիքը քեզ համար չէ», իսկ Սուրբ Ղուրանում ասվում է. «Քո ձեռքում է բարիքը։ Իսկապես Դու ամենակարող ես» ։ Այստեղ մի հարց է մնում այն կետի մասին, որը բերվում է հադիսում, և այն նախազգուշացումն է կանանց գայթակղությունից, ինչպես Նա (ՍԱԱՍ) է ասում. «Կանանց փորձությունը տղամարդկանց համար ավելի վտանգավոր է, քան թշնամիներինը» ։
Եվ ես ասում եմ. իսկապես որևէ բանով գայթակղվելուց նախազգուշացումը չի նշանակում, որ այն ամբողջությամբ չարիք է, այլ նշանակում է, որ այն մարդու վրա իր ուժեղ ազդեցությամբ շեղում է նրան Աստծուց և Դատաստանից։
Այստեղից էլ Աստված իր գրքի մեկից ավելի այաթներում նախազգուշացնում է ունեցվածքի և երեխաների գայթակղությունից, դրանցից է Բարձրյալի խոսքը. «Իսկապես ձեր ունեցվածքն ու զավակները գայթակղություն են, Աստծո մոտ մեծ պարգև կա» , «Ո՜վ դուք, որ հավատացել եք, թույլ մի տվեք, որ ձեր ունեցվածքն ու զավակները շեղեն ձեզ Աստծուն հիշատակելուց։ Ովքեր դա անում են, նրանք վնաս կրողներն են» ։
Եվ սրան զուգահեռ Բարձրյալը Ղուրանի մի շարք այաթներում ունեցվածքն անվանում է «բարիք», և զավակներին համարում հարստություն, որը Նա նվիրում է իր ծառաներից նրանց, ում ուզում է. «Նա նվիրում է ում ուզում է էգ զավակներ, և ում ուզում է՝ արու զավակներ» ։ Իր ծառաների գնահատականքն այն է, որ Նա նրանց տա արու զավակներ և թոռներ, այնպես ինչպես բարիքներ է նվիրում. «Աստված ձեզ համար ձեզանից կանանց է սարքել, և ձեր կանանցից ձեզ համար զավակներ ու թոռներ է սարքել, և նվիրել է ձեզ բարիքներ» ։
Կանանց գայթակղությունից նախազգուշացումը, ինչպես և զավակների և ունեցվածքի գայթակղությունից նախազգուշացումը, չի նշանակում, որ այս պարգևները չարիք են և չարիք են ամբողջությամբ։ Այլ նախազգուշացնում է նրանցից մեծ չափով կախվածությունից՝ գայթակղվելու և Աստծուն հիշատակելուց շեղվելու աստիճան։ Ոչ ոք չի կարող ժխտել, որ տղամարդկանցից շատերը թուլանում են կնոջ կախարդանքի, ձգողականության և գայթակղության առաջ, հատկապես, եթե նա (կինը) նպատակ ունի գրգռել և գայթակղել նրան։ Իսկապես կանանց դավերն ավելի հզոր են տղամարդկանց դավերից։
Հետևաբար, տղամարդիկ պետք է ուշադիր լինեն այս վտանգի նկատմամբ, որպեսզի չտրվեն իրենց բնազդներին և սեռական ուժեղ դրդիչներին։
Մեր ժամանակաշրջանում տեսնում ենք, որ կնոջ գայթակղությունը և երևակայությունը հասել է մի սահմանի, որն ավելի է, քան նախորդ դարերում, և ավերողները սկսել են նրան (կնոջը) օգտագործել որպես հենարան՝ զարգացման և առաջընթացի անվան տակ՝ ժառանգություն ստացած արժանիքներն ու արժեքները քանդելու համար։ Մուսուլման կինը պետք է ուշադիր լինի այս հանձնարարականների և իսլամի նկատմամբ, թշնամի ուժերի ձեռքում գործիք դառնալը իր պատվից ցածր համարի և վերադառնա այն կերպարին, որ ունեին ումմայի կանայք լավագույն ժամանակներում՝ դաստիարակված աղջիկ, բարեպաշտ կին, արժանի մայր, իր կրոնի և համայնքի բարիքի համար աշխատող բարի մարդ։ Եվ դրանով նա կնվաճի լավագույններին ու երջանիկ կլինի ինչպես երկրային, այնպես էլ հանդերձյալ կյանքում։
Աղոթք եկեղեցում
խմբագրելՀարց. Արդյո՞ք մուսուլմանին թույլ է տրվում աղոթել եկեղեցում, եթե դրանից բացի ավելի հարմար տեղ չի գտնում աղոթելու համար, օրինակ, եթե գտնվում է եվրոպական որևէ երկրում, Մակեդոնիան է։
Պատասխան. Փոխանցում են Մարգարեից (ՍԱԱՍ). «Հինգ (բան) եմ տվել, որ ինձանից առաջ ոչ ոք չի տվել,– և հիշատակում է այդ հինգն ու ասում.– ես երկիրը (երկրագունդը) դարձրել եմ մզկիթ և մաքրավայր, և որտեղ էլ որ իմ համայնքից (ումմա) որևէ մեկը ուզենա աղոթել, ապա թող աղոթի»։ Այդ պատճառով, մուսուլմանի համար ողջ երկրագունդը մզկիթ է և ծնրադրման ու աղոթքի վայր, և նա կարող է աղոթել այնտեղ։ Եվ ամենալավն այն է, որ կասկածի վախը հեռու պահի նմանատիպ վայրերից։ Սակայն, եթե չի գտնում դրանից բացի որևէ այլ վայր, ապա աղոթում է այնտեղ, քանի որ ողջ երկրագունդը Ալլահինն է, և ողջ երկրագունդը մզկիթ է մուսուլմանների համար։ Եվ քիչ էր մնացել, որ Օմարը (ԱԳՆ) աղոթի Հարության եկեղեցում, երբ նրան ասեցին. «Աղոթի՛ր», նա ասեց. «Ոչ, չեմ աղոթի այստեղ, որպեսզի ինձանից հետո մուսուլմանները դա չանեն ու չասեն. «Այստեղ Օմարն է աղոթել», և այն մուսուլմանների համար մզկիթ սարքեն»։ Նրան արգելողը միայն դրա վախն էր, ոչ թե այն, որ դա եկեղեցի էր։ Ինչևէ, Ալլահն ավելի լավ գիտի։
Ինչպես տեսնում ենք բերված օրինակներից, մուտքի (բարեգութ և գթասիրտ Աստծո անունով) և ավարտի (և Աստված գիտի) ֆորմուլաները ժամանակակից ֆաթվաներում միշտ չեն պահպանվում՝ առաջին ֆաթվայում երկուսն էլ բացակայում են, իսկ երկրորդ ֆաթվայում միայն ավարտի ֆորմուլան է առկա։ Երկու ֆաթվայում էլ հեղինակը շեշտում է Ղուրանի և սուննայի անհերքելի ճշմարտացիությունն ու հակասության պարագայում դրանց նախապատվելիությունը։ Այն դեպքերում, երբ Ղուրանում անհրաժեշտ թեմայի շուրջ որևէ հիշատակում չկա, առաջնահերթ աղբյուր է դառնում սուննան, ինչը տեսնում ենք երկրորդ ֆաթվայում։ Որպես այս երկու աղբյուրներից դուրս բերված եզրահանգման հաստատում մուֆթին կարող է դիմել նաև այլ հեղինակությունների մասին պատմություններին կամ խոսքերին (ինչպես օրինակ՝ երկրորդ ֆաթվայում Օմարի մասին պատմությունը), ինչպես նաև իր անձնական տրամաբանական դատողություններին ինչը տեսնում ենք բերված երկու օրինակներում։ Նշված ֆաթվաներից առաջինում կարելի է տեսնել, թե ինչպես է ալ–Կարադաուին փորձում հարթել Ալիի խոսքերի հակասությունը Ղուրանին և սուննային, քանի որ անկախ Ալիի հեղինակության աստիճանից նշված երկու աղբյուրներն անվիճելի են, և հակասության պարագայում առաջնայնությունը տրվում է նրանց։ Ինչպես տեսանք բերված օրինակում, մուֆթին այդ հակասությունը փորձում է լուծել՝ պահպանելով Ալիի հեղինակությունը՝ այդ հակասությունը բացատրելով հաղորդողների կողմից սխալ փոխանցմամբ կամ Ալիի խոսքերի աղավաղմամբ։
Սակայն, որքան էլ որ Ղուրանն ու սուննան անհերքելի աղբյուրներ են, ֆաթվաների դուրս բերումը կոնկրետ անհատի մտագործունեության արդյունք է, և որոշակիորեն ներկայացնում է նաև մուֆթիի անձնական տեսակետներն ու մոտեցումները, քանի որ նա հենց դրանցից ելնելով է ընտրում մեջբերվող այաթներն ու հադիսները և մեկնաբանում դրանք։ Արդյունքում, երբեմն տարբեր մուֆթիներ՝ հիմնվելով Ղուրանի միևնույն այաթների կամ միևնույն հադիսների վրա, իրարամերժ եզրակացությունների են հանգում՝ տարբեր կերպով մեկնաբանելով աստվածային հայտնությունն ու մարգարեի խոսքերը։
Ֆաթվաների դուրս բերման ընթացքում աղբյուրների մեկնաբանման մեջ անձնական տեսակետի կիրառումը հնարավորություն է ստեղծում իսլամական իրավունքի ճկունացման և զարգացման, ինչն էլ ֆաթվան դարձնում է մուսուլմանական իրավունքի կարևորագույն ադապտացիոն մեխանիզմ, հատկապես ժամանակակից աշխարհում, քանի որ վերջին տասնամյակների գիտական նվաճումները և աշխարհում տեղի ունեցող գլոբալիզացիոն պրոցեսները անընդհատ ստեղծում են նոր իրավիճակներ, որոնց լուծում կարելի է տալ միայն ֆաթվայի միջոցով։ Որպես օրինակ նշենք կլոնավորման, օրգանների տրանսպլանտացիայի, ինտերնետի օգտագործման հետ առնչվող խնդիրները։ Դժվար է գերագնահատել ֆաթվաների դերը ոչմուսուլմանական երկրներում ապրող մուսուլմանների կյանքում, քանի որ նրանք անհամեմատ ավելի հաճախ են հայտնվում մուսուլմանական համայնքում չընդունված կամ անծանոթ իրավիճակներում, որոնք շտապ լուծում են պահանջում։ Նման իրավիճակներում ցանկացած անհատ կարող է դիմել իր համար հեղինակություն ներկայացնող մեկ կամ մի քանի անհատ մուֆթիների կամ կազմակերպությունների և՝ հիմնվելով ստացած ֆաթվաների վրա, կողմնորոշվել իր հետագա վարքի հարցում։
Ներկայումս ֆաթվաներ են տալիս ինչպես անհատ մուֆթիները, այնպես էլ առանձին կազմակերպություններ, օրինակ՝ Ալ–Ազհար համալսարանի ֆաթվայի կոմիտեն, Ֆաթվայի Եգիպտական Տունը, Ֆաթվայի Սաուդյան Տունը, Ֆաթվայի Ամերիկյան Կենտրոնը, տարբեր իսլամական երկրներում գործող ֆաթվայի մշտական կոմիտեները և այլն։ Մեծ մասսայականություն են վայելում նաև առցանց ֆաթվաների կայքերը, ինչպիսիք են www.fatwa-online.com, fatwaonline.org, www.islamweb.net, www.askimam.org, ինչպես նաև հայտնի մուֆթիների կայք–էջերը, օրինակ՝ www.qaradawi.net, www.yousefalkhattab.com և այլն։ Կարևոր դեր են կատարում տարբեր հեռուստաալիքներով հայտնի մուֆթիների վարած հեռուստահաղորդումները, ինչպիսին է ազ–Ջազիրա հեռուստաընկերության եթերում հայտնի եգիպտացի մուֆթի Յուսուֆ ալ–Կարադաուիի վարած հեռուստաշարքը։
Գրականություն
խմբագրել- Alexandre Caeiro. The Shifting Moral Universes of the Islamic Tradition of Ifta’։ A
- Diachronic Study of Four Adab al-Fatwa Manuals. The Muslim World '96 (4), pp. 661–685.
- Kate Zebiri. Mahmud Shaltut and Islamic Modernism. Oxford. 1993.
- Jacob Skovgaard-Petersen. Defining Islam for the Egyptian State։ Muftis and Fatwas of the Dar al-Ifta’. Leiden, New York, Kǒln. 1997.
- Jens Kutscher. The Politics of Virtual Fatwa Counseling. Masaryk University Journal of Law and Technology. 2009. Vol. 3։1. pp. 33–49.
- Wael B. Hallaq. From Fatwās to Furūʿ։ Growth and Change in Islamic Substantive Law. Islamic Law and Society, Leiden. Vol. 1, No. 1 (1994), pp. 29–65
- А. С. Боголюбов. Идлтихад. - Ислам. Энциклопедический словарь. Москва, «Наука», 1991.
- يوسف القرضاوي. فتاوى معاصرة. الجزء الأول. القاهرة، 2005
- جلال الدين المحلى، جلال الدين السيوطي. تفسير القرآن الكريمز دمشقز 1994
- عبد الله بن بيه. صناعة الفتوى وفقه الأقليات. جدّة. 2007