կրակ

Հայերեն

• ՄՀԱ՝ [kɾɑk]

Դասական ուղղագրութեամբ՝ կրակ

վանկեր՝ կ(ը)•րակ 

Ստուգաբանություն

Թերևս բնիկ հնդեվրոպական *geu- «այրել» արմատից՝ *gu-ro- կամ *gu-lo- (հուր բառի ազդեցությամբ) > *guro- > *կուր-ակ. հմմտ. իռլանդերեն gúal «ածուխ», հին իսլանդերեն kol «փայտածու», մ. վ. գ. kole «փայլփլել, առկայծել»։ Սակայն հնարավոր է նաև կրակ բառի իրանական ծագումը հին վրացերեն kerak «օջախ» բառի հետ միասին։

Գոյական

1. այրվող նյութի՝ առարկայի շուրջը շիկացած լուսափայլ գազերը, բոց, հուր ◆ Մերթ կրակը պառկում էր գետնի վրա, մեկ ծուլ լինում մինչև եռոտանու գագաթը։ (Ակսել Բակունց)
2. այրվող վառելանյութ, խարույկ ◆ Պղինձը դրին կրակին, քարերն ածին կրակի մեջ ու նստոտեցին։ Հովհաննես Թումանյան
3. հրդեհ ◆ Կրակն արագ-արագ կլանում էր կացարանը։ (Շիրվանզադե)
4. այրվող նյութի շիկացած բեկոր, վառվող ածուխ ◆ Սեղանի երեսը տեղ-տեղ այրված էր, երևի ճանապարհորդների բերած հեշտաեռի տակից թափված կրակից: (Րաֆֆի)
5. լուսավորություն, լույս, ճրագ (փխբ․) ◆ Կրակները մարեցին և թագավորից սկսած մինչև վերջին զորականը ամենքն էլ քնո գիրկը մտան։ (Մուրացան)
6. տաքություն, ջերմություն (փխբ․) ◆ Նրա աչքերը փակվեցան, սաստիկ ջերմախտական կրակը տիրեց նրան։ (Րաֆֆի)
7. սաստիկ շոգ (փխբ․) ◆ Արեգակը կրակ էր թափում։ (Րաֆֆի)
8. պատուհաս, փորձանք (փխբ․) ◆ Սա էր մնացել, սա էր անպատճառ Մեր գլխին մի նոր կրակ էր բերում։ Հովհաննես Թումանյան
9. դժվարին՝ ծանր կացություն (փխբ․)
10. խանդ, ոգևորություն, եռանդ, ավյուն (փխբ․) ◆ Իմ աչքերի մեջ այնքան կրակներ եմ մարել ես։ Եղիշե Չարենց
11. հրաձգություն ◆ Հարևան շենքերի կտուրներից գնդացրային կրակով պատասխանում էին յունկերները։
12. դաժանություն, խստություն (փխբ․)
13. բուռն զգացում
14. իբրև հրաման. կրա՜կ - (ռազմ․) կրակելու՝ կրակ բացելու հրաման ◆ Ու շուռ գալով, հաստատուն ձայնով հրամայում է․ −Կրակ։ (Հրաչյա Քոչար)
15. (ռազմ․) մարտական գործողությունների ժամանակ նշանակետերի խոցման համար տարբեր տեսակի հրազեններից կատարված հրաձգությունը` մարտում հակառակորդի կենդանի ուժի ոչնչացման հիմնական միջոցներից մեկը

Ածական

1. անտանելի՝ անհանդուրժելի (մարդ)

Հոմանիշներ

1. հուր, բոց, ատր
2. խարույկ, օջախ, պող, վամ, զելք, ցելք, թառաֆ, քյուլհան, փուռակ, կառ (գվռ․)
3. տե՛ս հրդեհ
4. արևալույս, ճաճանչ, ճառագայթ, շող(ք), նշույլ, ուղփ (հին)
5. լուսավորություն, էլեկտրականություն, լույս, էլեկտրալուսավորություն, հոսանք (ժղ․)
6. ջահավառություն, լուսավառություն, ջահալուսություն (հնց․)
7. պայծառություն, լուսավորություն, լուսափայլություն
8. հստակություն, ջինջություն, պարզություն, վճիտություն, ռոշնություն (հնց․)
9. պարզություն, անամպություն, արևոտություն
10. կայտառություն, զվարթություն, ժրություն, խանդավառություն, կենսախնդություն, առույգություն, վառվռունություն, եռանդունություն
11. տե՛ս ուրախություն
12. կրթություն, ուսում, ուսումնառություն
13. տե՛ս դաստիարակություն
14. բարեկրթություն, քաղաքակրթություն, կրթանք (հզվդ․)
15. տե՛ս մարզանք, վարժություն
16. էլեկտրականություն, էլեկտրաէներգիա, էլեկտրալուսավորություն
17. տե՛ս ճրագ
18. ցերեկ, տիվ, այգ, (ժղ․)՝ օր, զօր
19. լուսաբաց, այգաբաց, այգ, արշալույս, առավայգալույս, լուսայգ, արևածագ, ադամալույս, առավոտ, վաղորդյան, այգալույս, լուսայգ, ծագ, լուսածագ, արևածագ, օրաբաց, լույս, այգալույս, (բնստ․) արևացայտ, արևաժաըթք, լուսայգ, դիմալույս, (ժղ․) ՝ աղոթարան, աղոթալույս, բարիլույս, մեգ, լուսաթաթախ, շաղաթաթախ, ծեգաբաց, (գվռ․)՝ լուսաղոթրան, լուսապեծ, լուսվելուս, ցնցուղ
20. տե՛ս տեսողություն
21. տե՛ս ճրագ
22. տե՛ս եռանդ
23. տե՛ս կիրք
24. տե՛ս փորձանք
25. տե՛ս տաքություն
26. տե՛ս հրաձգություն
27. տե՛ս դաժանություն
28. տե՛ս թանկություն
29. տե՛ս շոգ
30. տե՛ս անտանելի
31. տե՛ս եռանդուն

Արտահայտություններ

1. կրակ անել
   1. կրակ՝ խարույկ վառել ◆ Բերի մի թեժ կրակ արի։ Հովհաննես Թումանյան ◆ Կրակ կաներ, կըխորովեր արծվի ձվեր։ (Ավետիք Իսահակյան)
   2. լույս՝ ճրագ վառել ◆ Սիրուն Թամարն ամեն գիշեր Այնտեղ կրակ է անում։ Հովհաննես Թումանյան
2. կրակ առնել
   1. վառվել, բոցավառվել
   2. բորբոքվել, եռալ ◆ Ֆերմաը որ կարդում էր, Զիլի Սուլթանի արյունը բարկությունից կրակ է առնում։ (Ավետիք Իսահակյան)
3. կրակ ասելով՝ բերանս չայրվեց (ասացվածք) - իբրև օրինակ է ասվում, չի պահանջվում, որ ասածն իրագործվի
4. կրակ բանալ՝ բացել - կրակել, հրաձգություն սկսել, գնդակոծել (զենքի տեսակներից) ◆ Կրակ են բացել և գերի բռնելով ուսանողներին, պատժել են սոսկալի պատիժներով։ (Ակսել Բակունց)
5. կրակ գցել (քցել)
   1. հրդեհել, կրակ տալ ◆ Կամենաք ձեր տունն էլ քանդել կտամ, այդ բոլոր հանքերն էլ կրակ կգցեմ։ (Շիրվանզադե)
   2. (փխբ․) այրել, վառել, բորբոքել ◆ Ղոնաղների թոքն ու լերդը, սիրտն ու ջանը նա կրակ քցեց։ (Խաչատուր Աբովյան)
   3. բուռն զգացմունք առաջ բերել
   4. վտանգի ենթարկել, փորձանքի՝ շառի մեջ գցել ◆ Ձեզ ուր թաքցնեմ, ու անմեղին կրակ քցել տամ։ (Խաչատուր Աբովյան)
6. կրակ գցել սիրտը - սեր՝ կարոտ՝ փափագ առաջացնել ◆ Հավիտենական կրակ գցեցիր սիրտս, հավիտենական կրակով էրվես դու։ (Նար-Դոս)
7. կրակ դառնալ
   1. ատրաշեկ դառնալ, տաքությունից շիկանալ ◆ Կրակ է դառել երկինք ու գետինք։ (Ավետիք Իսահակյան)
   2. շիկնել
   3. (փխբ․) սաստիկ բարկանալ ◆ Թեկուզ և Հայր-Մարդպետը դառնա կրակ, ի՞նչ կարող է անել մեզ։ Ստեփան Զորյան
   4. նեղվել, տանջվել, ճիգ թափել, չարչարվել ◆ Ես ու Մարիամը կրակ դառանք, չկարողացանք այս գողությունն ուղղել։ Սերո Խանզադյան
   5. պատուհաս՝ փորձանք դառնալ ◆ Դավիթ չըդառավ, մի կրակ դառավ։ Հովհաննես Թումանյան
8. կրակ դնել
   1. հրդեհել, կրակ տալ ◆ Կրակ դրել՝ գյուղն է վառում։ Վրթանես Փափազյան
   2. (փխբ․) այրել, վառել, բորբոքել
   3. վտանգի ենթարկել, փորձանքի՝ շառի մեջ գցել
9. կրակ դուրս թռչել - կայծեր ժայթքել, կայծկլտալ ◆ Ապառաժ քարից կըրակ դուրս թըռավ։ Հովհաննես Թումանյան
10. կրակ(ը) ընկնել
    1. հրդեհվել, հրդեհ ընկնել, սկսել վառվել, բոցավառվել ◆ Սերն ու սիրտն էլ երբ չըկա՝ Կըրակ ընկանք, զուր ընկանք։ Հովհաննես Թումանյան ◆ Ում տանը մի բուռ կորեկ կա, թող նրա տունը կրակ ընկնի։ (Ակսել Բակունց) ◆ Մենք մեծ գործարան ունինք, բայց պատահմամբ կրակ ընկավ այրվեց։ (Ղազարոս Աղայան)
    2. փորձանքի մեջ ընկնել
11. կրակ թափել
    1. սաստիկ շոգ անել
    2. սաստիկ զայրանալ՝ բարկանալ
    3. տանջել, նեղել, բռնություն գործադրել, կեղեքել
12. կրակ թափվել
    1. շոգ լինել
    2. ժրաջան՝ եռանդուն գործ անել
13. կրակ ձգել
    1. հրդեհել
    2. բուռն զգացմունք առաջ բերել
    3. փորձանքի մեջ գցել
14. կրակ մաղել - գնդակոծել
15. կրակ կապել - գնդակոծել
16. կրակ կտրել (կտրվել)
    1. շիկանալ
    2. զայրանալ
    3. եռանդագին գործի կպչել
    4. փայլատակել, պսպղալ
    5. բուռն զգացումից կարմրել, կարմրատակել
17. կրակ վառել - խարույկ անել
18. կրակ վառել մեկի սրտում՝ հոգում - հուզել, բուռն զգացումներ բորբոքել
19. կրակ տալ
    1. վառել
    2. հրդեհել, հրդեհ գցել
    3. կրակել
20. կրակ տեղալ՝ տեղացնել
    1. գնդակոծել
    2. նախատինքի՝ քննադատության՝ մեղադրության ենթարկել (բուռն կերպով)
21. կրակ ուտես - նախատական արտահայտություն «կերածդ չվայելես, կերածդ հարամ լինի» նշանակությամբ
22. կրակը գցել
    1. կրակի մեջ նետել
    2. անախորժ վիճակի՝ փորձանքի մեջ գցել
    3. անդրադարձ նշանակությամբ շատ աշխատել, ճիգ թափել
    4. իրեն փորձանքի ենթարկել
23. կրակը մարել - կյանքը, ավյունը, եռանդը պակասել՝ չքանալ
24. կրակն ընկնել
    1. փորձանքի մեջ ընկնել
    2. մեղք՝ հանցանք գործել
25. կրակն իջնել - կրակը մեղմանալ՝ մարել
26. կրակը նետել
    1. հրդեհել
    2. բուռն զգացմունք առաջ բերել
    3. փորձանքի մեջ գցել
27. կրակը ջանն ընկնել - բուռն զգացումով համակվել՝ տոգորվել
28. կրակի բերանը տալ
    1. այրել
    2. դժվար կացության՝ փորձանքի ենթարկել
29. կրակի գալ - այրվել, խորովվել
30. կրակի գիծ - տե՛ս կրակագիծ
31. կրակի գին - շատ թանկ
32. կրակի գնալ - շտապել, վռազել
33. կրակի կտոր
    1. շատ եռանդուն, աշխույժ
    2. կատաղի, մոլեգին
34. կրակի հետ խաղալ - վտանգավոր քայլ կատարել
35. կրակի մատնել - հրդեհել
36. կրակի մեջ ընկնել - փորձանքի՝ դժվար կացության մեջ ընկնել
37. կրակի նման
    1. նույնն է՝ կրակի կտոր
    2. սրարշավ
38. կրակին յուղ ածել - բորբոքել, գրգռել
39. կրակի տալ - հրդեհել
40. կրակի տակ առնել
    1. գնդակոծել
    2. քննադատության՝ մեղադրանքի ենթարկել, թիրախ դարձնել
41. կրակի վրա յուղ ավելացնել - բորբոքել, գրգռել
42. կրակի վրա նստած լինել - լարված վտանգավոր վիճակում լինել
43. կրակից պրծնել - փորձանքից ազատվել

Հոլովում

	Եզակի թիվ	Հոգնակի թիվ
Ուղղ.	կրակ	կրակներ(ը)
Սեռ.	կրակի	կրակերի
Տր.	կրակի(ն)	կրակների(ն)
Հայց.	կրակ(ը)	կրակներ(ը)
Բաց.	կրակից	կրակներից
Գործ.	կրակով	կրակներով
Ներգ.	կրակում	կրակներում

Թարգմանություններ

անգլերեն՝ fire, light, ardency, glow գերմաներեն՝ Feuer, brand, beschus դանիերեն՝ brand, ild, skydning թուրքերեն՝ yangın, alev, ocak իսպաներեն՝ fuego, ardor, lwumbre իտալերեն՝ fuoco, incendio, rogo հոլանդերեն՝ brand, vuur, haard հունարեն՝ φωτιά, πυρ, πυρκαϊά շվեդերեն՝ eld, light, ardor պորտուգալերեն՝ fogo, chama, fulgor ռուսերեն՝ огонь (ru) ‎(ogonʹ), пожар (ru) ‎(požar), жар (ru) ‎(žar) վրացերեն՝ ცეცხლი ֆրանսերեն՝ feu, flamme, balle

Աղբյուրներ

• Էդուարդ Բագրատի Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայաստան», 1976։
• Հրաչյա Աճառյանի անվան Լեզվի Ինստիտուտ, Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1969։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1967։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, Երևան, «Երևանի Պետական Համալսարան», 2009։
• Սերգեյ Աշոտի Գալստյան, Դպրոցական բառակազմական բառարան (Դպրոցական մատենաշար) (խմբ. Հովհաննես Զաքարյան), Երևան, ««Զանգակ-97» հրատարակչություն», 2011 — 230 էջ, ISBN 978-99941-1-933-2։

• Ֆարիդ Գրիգորյան, Ռազմագիտական տերմինների դպրոցական հայերեն-ռուսերեն թարգմանական-բացատրական բառարան (Մակմիլան-Արմենիա), Երևան, 2006 — 144 էջ։