Արծաթ

Արծաթ (լատ.՝ Argentum), քիմիական տարր է, որուն նշանն է Ag, տարրերու պարբերական համակարգի 1-ին խումբի քիմիական տարր։ Ազնիւ մետաղ է, կը պատկանի անցումային տարրերու շարքին, կարգահամարը՝ 47, աթոմական զանգուածը՝107,868։ Արծաթը d տարր է, անոր աթոմի ելեկտրոնային թաղանթներու կառուցվածքն է՝ 4s²4p⁶4d¹⁰5s¹։ К, L, М թաղանթները լրացուած են։

Արծաթը գեղեցիկ, սպիտակ, փափուկ մետաղ է, խտութիւնը՝ 10,50 կ/սմ³, հալման ջերմաստիճանը՝ 960,5 °C, կարծրութիւնը՝ 25 կգուժ/մմ², ըստ Մոսի՝ 2,5։

Պատմութիւն

Արծաթը յայտնի է շատ վաղուց։ Եգիպտոսի մէջ պեղուած են աւելի քան 6000 տարուան հնութիւն ունեցող արծաթէ զարդեր։ Աւելի ուշ արծաթը կ'օգտագործուէր դրամային համաձուլուածքներու մէջ։ Ք.ա. 2500 թուականին շատ երկիրներու մէջ արծաթը օգտագործուած է որպէս մետաղադրամ։ Արծաթէն պատրաստուած գեղարուեստական առարկաներ գտնուած են նաեւ Էրեբունիի, Երզնկայի (մ.թ.ա. 5-4-րդ դարերուն), Արտաշատի մէջ (ք. ա. 2-1-ին դարերուն)։

Անուան Ծագում

Ակնյայտ է, որ ռուս.՝ серебро, լեհ.՝ srebro, պուլկար․՝ сребро, հին սլավոներէն՝ сьребро կը մտնէ *sьrebro պրոտո-սլաւոնական լեզուին մէջ, որ կը համապատասխանէ մերձպալթեան (լիթ.՝ sidabras - sirablan) եւ գերմաներէն (գոթ.՝ silubr, գերմաներէն՝ Silber, անգլերէն՝ silver) լեզուներուն։

Արծաթի «ἄργυρος», «árgyros» - «արկիրոս» (սպիտակ, փայլող, փայլատակող), կապուած է անոր գեղեցիկ սպիտակափայլ գոյնի հետ։ Այստեղէն ալ ծագած է արծաթի լատ.՝ argentum նոյնանշանակ անուանումը։

Ասորեստանի մէջ արծաթը կը համարուէր «Լուսնի մետաղ», իսկ քիմիագէտները զայն կը պատկերէին լուսնեղջիւրի տեսքով։ Արծաթէ, ոսկիէ եւ փլաթինէ իրերու ու զարդերու վրայ կը դրուի յարգանիշ, որ ցոյց կու տայ թանկարժէք մետաղի պարունակութիւնը։

Բնութեան Մէջ

Արծաթի բեկոր

Պարունակութիւնը երկրակեղեւին մէջ 1, 10-5 զանգուածային % է, ծովաջուրին մէջ՝ 0,3-10 մկ/տ։ Բնութեան մէջ կը գտնուի ազատ վիճակի մէջ (բնածին արծաթ), նաեւ միացութիւններու ձեւով, արկենտիտ՝ Ag₂S, պիրարգիրիտ՝ Ag₃PbS₃, պրուստիտ՝ Ag₃AsS₃, կերարգիրիտ՝ AgCl եւ այլն։ Փոքր քանակով արծաթ կայ նաեւ բազմաթիւ այլ հանքանիւթերու մէջ։ Արդիւնաբերական նշանակութիւն ունին 0.02%-էն աւելի արծաթ պարունակող հանքանիւթերը։

Բնութեան մէջ արծաթը կը հանդիպի ինչպէս բնածին վիճակի մէջ, այնպէս ալ միացութիւններու ձեւով.

Արծաթի հանքաքար

• արկենտիտ (արծաթ-ծծումբ)
• պիրարգիրիտ (արծաթ-ծարիր-ծծումբ)
• կերարգիրիտ (արծաթ-քլոր)
• պրուստիտ (արծաթ-արսեն-ծծումբ)
• պրոմարգերիտ (արծաթ-պրոմ)
• ստեֆանիտ (արծաթ-ծարիր-ծծումբ)
• պոլիբազիտ (արծաթ-պղինձ-ծարիր-ծծումբ)
• ֆրեյբերգիտ (պղինձ-ծծումբ-արծաթ)
• դիսկրազիտ (արծաթ-ծարիր) եւ այլն։

Արծաթի հիմնական մասը, որպէս կողմնակի արգասիք, կը կորզուի այլ մետաղներու (զինք, կապար, կոպալտ, պղինձ) արդիւնահանման ժամանակ։

Արծաթի արտադրութիւնը (2011)

α/α	երկրներ	տոննա	տոկոս %
1	Կաղապար:Country data Մեքսիկա	4.753	20, 06
2	Կաղապար:Country data Պերու	3.415	14, 42
3	Կաղապար:Country data Կիեւ	3.232	13, 64
4	Աւստրալիա	1.717	7, 25
5	Կաղապար:Country data Չիլի	1.309	5, 53
6	Լեհաստան	1.269	5, 36
7	Ռուսաստան	1.244	5, 25
8	Պոլիվիա	1.213	5, 12
9		1120	4, 73
10	Կաղապար:Country data Արգենտինա	703	2, 97

Հանքավայրեր

Արծաթի հանքաքարի ամենախոշոր հանքավայրերը կը գտնուին Մեքսիքայի, Քանատայի, Աւստրալիոյ, ԱՄՆու, Ճափոնի, Ռուսաստանի, Գերմանիոյ, Սպանիոյ, Փերուի, Չիլիի,

Արծաթի արտադրութիւնը տարբեր երկիրներու մէջ (2011 թուական)

Չինաստանի, Լեհաստանի, Ղազախստանի, Ռումանիոյ, Շուէտի, Չեխիոյ, Սլովաքիոյ, Աւստրիոյ, Հունգարիոյ, Նորվեկիոյ մէջ: Ինչպէս նաեւ արծաթի հանքավայրեր կան Հայաստանի, Կիպրոսի եւ Սարտինիոյ մէջ:

Ստացում

Արդիւնաբերութեան մէջ արծաթը կը ստանան հիմնականօրէն կապարի եւ պղինձի խտացումներու վերամշակումէն։ Սեւ պղինձէն արծաթը կ'անջատեն ելեկտրոլիտային ռաֆինացման ժամանակ։ Սեւ կապարէն արծաթը կ'անջատեն զինքի միջոցով։ Լուծուելով զինքին մէջ՝ անիկա կ'անջատուի զինքի փրփուրի հետ, որմէ զինքը կը հեռացնեն թորելով (1250 °C)։

Արծաթի վերջնական մաքրումը կը կատարուի ելեկտրոլիզով։ Արծաթային հանքանիւթերէն արծաթը ստանալու համար հանքանիւթերը կ'ենթարկեն գրաւիտացիոն հարստացման, ապա կ'անջատեն արծաթը ցիանացման եղանակով։ Պիրիտային եւ այլ թափոններու մէջ պարունակուող արծաթը անջատելու համար կ'ենթարկեն քլորացնող բովման եւ ապա ցիանացման։ Ցիանային լուծոյթէն արծաթը կը նստեցնեն զինքով կամ ալիւմինով։ Արծաթը կ'անջատեն նաեւ իոնափոխանակման եղանակով եւ օրկանական լուծիչներով արտահանելով։

Ֆիզիքական Յատկութիւններ

Արծաթի հանքաքարը

Արծաթը գեղեցիկ, սպիտակափայլ մետաղ է։ Հալման ջերմաստիճանը՝ 960,5°C, եռալունը՝ 2212°C, խտութիւնը՝ 10503,4 քկ/մ³։ Արծաթը աւելի լաւ է յայտնի քան միւս մետաղները, կ'անդրադարձնէ լոյսը (յատկապէս ինֆրակարմիր), կը հաղորդէ ջերմութիւնը եւ ելեկտրականութիւնը։ Չափազանց փլաստիկ է, արծաթէն կարելի է գլանել մինչեւ 10-8 մմ. հաստութեան փայլաթիթեղ։ Քիմիապէս քիչ աշխոյժ, միացութիւններու մէջ միարժէք, երբեմն երկարժէք եւ եռարժէք է։

Արծաթը կը կտրուի դանակով, 1 կրամը կը ձգուի շուրջ 1800 մեթր եւ կը գլանուի մինչեւ 0,00025 մմ. հաստութեամբ նրբաթիթեղի, կը փայլեցուի մինչեւ հայելափայլի, անդրադարձման գործակիցը 95-97% է, կայուն է հիմքերու, օքսիտներու, փաղաղութեան նկատմամբ, բայց կը լուծուի խիտ ազոտական թթուի, քալիումի ցիանիտի լուծոյթի մէջ, անգամ օդի աննշան ծծմբային կազէն կը սեւնայ՝ ծածկուելով արծաթի սուլֆատի ¥AgS¤ շերտով։ Արծաթի օրինականացուած յարգերն են՝ 800, 830, 875, 925, 960։ Որքան ցածր է արծաթի յարգը, այնքան շուտ կը սեւնայ։ Տարեկան հանոյթը կը կազմէ 100000 տ, հիմնական արտահանողներն են Մեքսիքան, Քանատան, ԱՄՆ-ը։

Քիմիական Յատկութիւններ

Խոնաւ օդին մէջ արծաթը կը կլանէ թթուածին՝ յառաջացնելով օքսիտի չափազանց բարակ (~12A) պաշտպանական շերտ։

${\mathsf {Ag+O_{2}=Ag_{2}O}}$

Արծաթի միացութիւնները թթուածինի հետ կը ստանան անուղղակի ճանապարհով։ Յայտնի են Ag₂O եւ AgO կայուն եւ չափազանց անկայուն Ag₂O₃ օքսիտները։

${\mathsf {4Ag+O_{3}=Ag_{2}O_{2}+Ag_{2}O}}$

Ag₂O լոյսի ազդեցութեամբ դանդաղ քայքայուող դարչնագոյն բիւրեղական նիւթ է։

${\mathsf {2Ag+1/2O_{2}+H_{2}S=Ag_{2}S+H_{2}O}}$

Հեշտութեամբ կը վերականգնի ջրածինով։ Կը լուծուի ջուրի (0, 013 կ/լ, 20 °C-ում), թթուներու եւ ամոնիումի հիտրօքսիտի մէջ։

${\mathsf {3Ag+HCl+HNO_{3}=3AgCl+NO+2H_{2}O}}$

Կ'օգտագործուի օրկանական սինթեզի մէջ, հակակազերու մէջ։ Ag₂O-ի ջրային լուծոյթը հիմնային է, որ, ըստ երեւոյթին, արծաթի հիտրօքսիտի (AgOH) առկայութեան արդիւնք է։ AgO-ն մութ մոխրագոյն մետաղափայլ բիւրեղական նիւթ է։ Կը քայքայուի 100°C-ին, 110°C-ին պայթիւնով։ Կը լուծուի թթուներու հետ, օքսիտիչ է։ Կ'օգտագործուի «գերօքսիտային» կալուանական տարրեր պատրաստելու։ Աթոմական ջրածինի եւ արծաթի փոխազդմամբ կը ստացուի արծաթի հիտրիտը՝ AgH, որ խոնաւութեան առկայութեամբ արագ քայքայուող սպիտակ բիւրեղական նիւթ է։

Սենեկային ջերմաստիճանի մէջ արծաթը կը փոխազդէ հալոկեններու հետ՝ յառաջացնելով համապատասխան հալոկենիտի պաշտպանական շերտ։ Ջերմաստիճանի բարձրացումը եւ խոնաւութեան առկայութիւնը կը հեշտացնեն հալոկենիտի յառաջացումը։ AgF բաց դեղնաւուն, ամորֆ նիւթ է։ Լաւ կը լուծուի ջուրին հետ։ AgF₂ եւ Ag₂F ջուրի առկայութեամբ անկայուն են։

${\mathsf {Ag+F_{2}=2AgF_{2}}}$

Չոր օդի եւ տեսանելի լոյսի ազդեցութեամբ ֆտորիտները կայուն են։

${\mathsf {2Ag+I_{2}=2AgI}}$

Արծաթի եօտիտը (բաց դեղնաւուն բիւրեղներ) ջուրին մէջ վատ լուծուող նիւթ է։ Լոյսի ազդեցութեամբ կը քայքայուի, կ'օգտագործուի լուսանկարչութեան մէջ։ Արծաթը կը միանայ ծծումբին եւ անոր ցնդող միացութիւններուն՝ յառաջացնելով սուլֆիտ՝ Ag₂S, որ սեւ, ջուրին մէջ անլուծելի լուսազգայուն նիւթ է․ կը ստացուի արծաթի լուծելի աղերու եւ ծծմբածխածինի փոխազդմամբ։

${\mathsf {2Ag+S=Ag_{2}S}}$

${\mathsf {2Ag+H_{2}S=Ag_{2}S+H_{2}{\uparrow }}}$

Արծաթը ազոտին անմիջականօրէն չի միանար։ Յայտնի են անկայուն արծաթի նիթրիտը՝ Ag₃N (շագանակագոյն, պինդ նիւթ), եւ արծաթի ազիտը՝ AgN₃ (սպիտակ բիւրեղներ, որոնք տաքցնելէ կամ հարուածէն կը պայթին։

Ածխածինը կը միանայ արծաթին միայն շիկացնելով՝ յառաջացնելով արծաթի կարբիդ՝ Ag₂C₂, որ սպիտակ փոշի է, կը պայթի հարուածէ եւ ուժեղ լուսաւորումէ։

Մետաղներու հետ արծաթը կը յառաջացնէ համաձուլուածքներ։ Ան կը լուծուի թթուներու հետ միայն օքսիտիչներու առկայութեամբ։

${\mathsf {Ag+FeCl_{3}=AgCl+FeCl_{2}}}$

Լաւ կը լուծուի HNO₃-ի մէջ, եռացող խիտ է H₂SO₄-ի մէջ։ Արծաթի աղերը մեծմասամբ ջուրին մէջ վատ կը լուծուին։

${\mathsf {Ag+2HNO_{3(conc)}=AgNO_{3}+NO_{2}{\uparrow }+H_{2}O}}$

${\mathsf {2Ag+H_{2}SO_{4}=Ag_{2}SO_{4}+SO_{2}+H_{2}O}}$

Լաւ կը լուծուին նիթրաթը, ֆտորիտը, գերքլորատը։ Լուծելի աղերը անգոյն են եւ թունաւոր։ Արծաթի սուլֆատը՝ Ag₂SO₄, սպիտակ բիւրեղական, ջուրին մէջ վատ լուծուող նիւթ է (0,79 գ, 100 մլ ջրում, 20°C)։

${\mathsf {4Ag+2H_{2}S+O_{2}=2Ag_{2}S+2H_{2}O}}$

Արծաթի քարպոնաթը՝ Ag₂CO₃, դեղնաւուն, լուսազգայուն նիւթ է, կ'օգտագործուի օրկանական սինթեզի մէջ։ Արծաթի աղերը համապատասխան անիոններու աւելցուկի առկայութեամբ կը յառաջացնեն կոմպլեքսային միացութիւններ՝ K[Ag(CN)₂], K₃[AgCl₄] եւ այլն։ Արծաթի իոններու ամենաչնչին քանակներն անգամ (2, 15•10⁻⁹ գ/լ) ունին մանրէասպան յատկութիւն։

${\mathsf {2Na[Ag(CN)_{2}]+Zn=Na_{2}[Zn(CN)_{4}]+2Ag}}$

Բնութագիր Յատկանիշներ

Բոլոր մետաղներէն ամենամեծ ելեկտրական հաղորդականութիւնը արծաթը ունի, անիկա նոյնիսկ բարձր է պղինձի հաղորդականութենէն։ Բայց իր թանկարժէքութեան եւ լաքոտուելու յատկութեան պատճառով անիկա իր լայն կիրառութիւնը չէ գտած ելեկտրական նպատակներու համար։

Մաքուր արծաթը ունի ամենաբարձր ջերմային հաղորդականութիւնը, ամենասպիտակ գոյնը, ամենաբարձր օպտիկական անդրադարձողականութիւնը։ Համեմատած այլ մետաղներու հետ՝ արծաթը ունի ամենացած հաղորդակցութեան դիմադրողականութիւնը։

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Իզոթոփներ

Բնական արծաթը բաղկացած է ¹⁰⁷Ag(51,35 %) եւ ¹⁰⁹Ag(48,65 %) կայուն իզոթոփներէ։ Արհեստականօրէն ստացուած են 102-117 զանգուածի թիւերով ռատիօակտիւ իզոթոփներ, որոնցմէ ամենակայունը ¹¹⁰Ag է (T_1/2 = 253 օր)։

Կիրառութիւն

Արծաթեայ մետաղադրամ

Արծաթը մեծ մասամբ կ'օգտագործուի համաձուլուածքներու ձեւով մանրադրամներ, ոսկերչական զարդեր, կենցաղային իրեր պատրաստելու համար։ Մաքուր արծաթը կ'օգտագործուի արտադրական սարքեր եւ ռատիօմասեր երեսապատելու, զինքարծաթային կուտակիչներ պատրաստելու համար։ Մաքուր արծաթը կը կիրառուի նաեւ քիմիական սինթեզի մէջ որպէս քաթալիզատոր։ Քոլոիտային արծաթը կ'օգտագործուի բժշկութեան մէջ, անիկա հականեխիչ միջոց է լորձաթաղանթի համար (արգիրոլ, պրոտարգոլ, կոլարգոլ)։

Թանկարժէք մետաղներու եւ քարերու համադրութեամբ արծաթէն կը պատրաստեն ապարանջաններ, մատանիներ, ականջօղեր, մանեակներ, գօտիներ, սեղանի եւ եկեղեցական սպասներ։ Ներկայիս յատուկ յոբելեաններու առիթով կը թողարկուին նաեւ արծաթէ յուշադրամներ։ Ի տարբերութիւն այլ մետաղներու՝ արծաթը գրեթէ ամբողջութեամբ կ'անդրադարձնէ իր վրայ ինկած տեսանելի լոյսը։ Այդ յատկութեան շնորհիւ զայն կ'օգտագործեն հայելիներու արտադրութեան մէջ։ Առաջին հայելիները եղած են արծաթէ փայլաթիթեղները։

Հետագային մշակուած են արծաթապատող լուծոյթներ, որոնք (չնչին փոփոխութիւններով) պահպանուած են մինչեւ մեր օրերը։ Արծաթապատումը կ'իրականացուի մետաղական արծաթով, որ կը ստացուի արծաթի աղերու ամոնիակային լուծոյթի եւ գլիւկոզայի կամ ֆորմալինի փոխազդեցութեամբ (այդ երեւոյթը յայտնի է որպէս արծաթահայելիի շարժում)։ Արծաթապատումը կը կիրառուի արդիւնաբերութեան մէջ՝ ինքնաշարժներու ցոլարձակ լապտերներու եւ լուսարձակներու պատրաստման համար։

Բժշկութեան մէջ

Մանրէասպան յատկութիւններու շնորհիւ արծաթը կ'օգտագործուի բժշկութեան մէջ։ Անիկա հականեխիչ միջոց է լորձաթաղանթի համար: Անոր միջոցով կը վարակազերծեն ջուրը, սակայն Ag⁺ իոններու մեծ խտացումը մարդու համար թունաւոր է։

Մեծ կիրառութիւն ունին նաեւ արծաթի աղերը։ Լիապիսը (արծաթի նիթրաթը՝ AgNO₃) կ'օգտագործուի բժշկութեան մէջ՝ որպէս հականեխիչ եւ աղաղող նիւթ։ Արծաթի որոշ աղեր (AgCl, AgBr, AgNO₃) լուսազգայուն են. լոյսի ազդեցութեամբ կը քայքայուին եւ կը սեւնան, այդ պատճառով կ'օգտագործուին լուսանկարչական ժապաւէններու եւ թուղթերու արտադրութեան մէջ։

Տես Նաեւ

• Արծաթագործութիւն
• Արծաթի նիթրաթ
• Արծաթի համաձուլուածքներ
• Արծաթի պրոմիտ
• Արծաթի քլորիտ
• Պարբերական աղիւսակ

Արտաքին յղումներ

• Серебро на Webelements
• Серебро в Популярной библиотеке химических элементов Archived 2014-01-18 at the Wayback Machine.
• Энциклопедия Кругосвет
• Термодинамические свойства серебра (Mathcad Calculation Server)
• Colloidal silver not approved (Коллоидное серебро не одобрено)(անգլերէն)
• Учебник «Неорганическая химия» под редакцией Ю. Д. Третьякова
• Вторичное серебро
• Соединения серебра (токсикологическая химия)
• Серебро в Большой советской энциклопедии
• Физико-химические свойства серебра (справочник)
• Термодинамические свойства серебра (online расчет)