Ուռհա
Ուռհա[1] (հայկական աղբիւրներու մէջ յիշատակուած է նաեւ որպէս Ուրհա, Օրֆա, Ռուհա, Ուրֆա), պատմական քաղաք Հիւսիսային Միջագետքին մէջ: Յայտնի է նաեւ Եդեսիա[2] (հին յունարէն՝ Ἔδεσσα; ասորերէն՝ ܐܘܪܗܝ) անունով, որ սակայն ասորական աղբիւրներու մէջ չի գործածուիր։ Գոյութիւն ունեցած է նախքան Մակեդոնական տիրապետութիւնը։ Հնագոյն անունը եղած է Օրրոէ։ Ք.ա. 303 թ. Սելեւկոս Ա. Նիքատորի կողմէն վերանուանուած է Եդեսիա՝ ի պատիւ Մակեդոնիայի Էդեսսա քաղաքի։ 216-ին Քարաքալա կայսրը, գահընկեց ընելով Օսրոենի վերջին ներկայացուցիչ Աբգարին, Եդեսիան դարձուց հռոմէական գաղութ։ 363-ին հռոմէա-պարսկական հաշտութեան պայմանագրով ան անցաւ Սասանեաններու ձեռքը։ Այս ժամանակ Եդեսիան տնտեսական ու մշակութային խոշոր կեդրոն էր։ Մեծ հռչակ կը վայելէր Եփրեմ Ասորիի հիմնադրած «Պարսկական դպրոցը», որտեղ ուսանելու կ'երթային բոլոր վայրերէն եւ Հայաստանէն։ Եդեսիան մեծ դեր խաղցած է հայոց այբուբենի ստեղծման գործին մէջ[3]:
| Բնակավայր | |
|---|---|
| Ուռհա | |
| թրք.՝ Şanlıurfa | |
 | |
| Երկիր |
 Թուրքիա |
| Տարածութիւն | 3668,76 քմ² |
| ԲԾՄ | 515 մեթր |
| Բնակչութիւն |
1 985 753 մարդ (2017), 526 247 մարդ (2012), 515 199 մարդ (2011), 498 111 մարդ (2010), 482 323 մարդ (2009) |
| Ժամային գօտի | UTC+3։00 |
| Փոստային ցուցանիշ | 63 000 |
| Շրջագայութեան պետ-համարագիր | 63 |
| Պաշտօնական կայքէջ | sanliurfa.bel.tr(թուրք.) |
Հելլենիստական շրջանին մէջ եղած է Օսրոյենէի ասորական թագաւորութեան մայրաքաղաքը, այնուհետեւ՝ Հայոց Միջագետքի մայրաքաղաքը, անցած է հռոմէացիներու տիրապետութեան տակ, այնուհետեւ ընդգրկուած է Բիւզանդական կայսրութեան կազմի մեջ։ 641-ին քաղաքը նուաճած է արաբներու կողմէն: Բիւզանդացիներ յաջողած են կարճ ժամանակով վերանուաճել քաղաքը 1031-ին։ 10 տարի անց քաղաքը գրաւած են սելջուկները։ Ուռհան անցած է ձեռքէ ձեռք մինչեւ 1098 թ., երբ ան նուաճուած է խաչակիրներու կողմէ։ 1144-ին քաղաքը գրաւած է Մոսուլի տիրակալ Էմատ էտ-Տինը։ Այդ իրադարձութեան առթիւ Ներսէս Շնորհալին կը գրէ իր հռչակաւոր ստեղծագործութիւններէն մէկը՝ «Ողբ Եդեսիոյ» (1145-46) արտասանութիւնը, ուր հայրենասէր հեղինակը սրտի կսկիծով կը նկարագրէ ծաղկուն քաղաքի աւերումն ու բնակչութեան զանգուածային բնաջնջումը։ Քաղաքը հետագայ դարերուն մէջ անցած է յաջորդաբար Եգիպտոսի եւ Ասորիքի սուլթաններուն, մոնղոլներուն, թուրք ցեղերու տիրապետութեան տակ, մինչեւ որ 1637-ին վերջնականապէս մտած է Օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տակ։
Ուռհայի հայ բնակչութիւնը
ԽմբագրելՈրոշ աղբիւրներու համաձայն՝ Ուռհան հիմնովին վերաշինած է Հայոց կիսաաւանդական թագաւոր Աբգարը՝ Մծբինէն այստեղ տեղափոխելով իր արքունիքը։ Նոյն աղբիւրները կը վկայեն, որ Աբգարն այստեղ յունա-հռոմէական թատրոններու օրինակով շինած է թատրոնի շէնք, ինչպես նաեւ արքունական շքեղ պալատ ու հոյակապ եկեղեցիներ։ Իսկ Աբգարի յաջորդ Երուանդ թագաւորը, ըստ նոյն աւանդութիւններուն, Ուռհան թողած է Հռոմին, իսկ ինքը հաստատուած է նախ՝ Արմաւիրի մէջ, ապա՝ իր հիմնադրած Երուանդաշատին մէջ։ Ուռհան Օսրոէնի փոքրիկ թագաւորութեան մայրաքաղաքն էր (մ.թ.ա. II դարէն)։ Տիգրան Բ.ի օրոք (մ.թ.ա. 95-56 թ.) այդ թագաւորութիւնը միացաւ հայկական պետութեան, եւ անոր մայրաքաղաք դարձաւ հայկական մշակոյթի կեդրոններէն մէկը։ Սակայն հայկական պետութեան կազմին մէջ երկարատեւ չի մնար՝ Ք.Ա. 60-ական թուականներուն ան կ'անցնի Հռոմին։ Հին ժամանակ Ուռհան մշակոյթի մեծ կեդրոն էր։ Այստեղ կը գործէր բարձր օրինակի դպրոց՝ ճեմարան, որտեղ ուսանելու կու գային տարբեր տեղերէն։ Ուռհային մէջ կրթութիւն ստացած էին եւ բաւական թիւով հայ երիտասարդներ։ Այստեղ հնարուած է հայոց մեսրոպեան գիրը։ Քաղաքին մէջ ստեղծագործած է միջնադարի հայ նշանաւոր պատմիչներէն մէկը՝ Մատթէոս Ուռհայեցին։ Քաղաքը հինէն ի վեր ունեցած է հոծ հայ բնակչութիւն, որ պատմական որոշ ժամանակահատուածներուն մէջ կազմած է մեծամասնութիւն։ Քաղաքը 1071-1086 թ.-ին մտած է Փիլարտոս Վարաժնունու պետութեան կազմի մէջ։ Քաղաքը 1144 թ.-ին ունէր 47.000, իսկ 1914 թ.-ին 35.000 հայ բնակիչ։ Ուռհայի հայ բնակչութիւնը տուժած է 1894-96 թ. համիտեան կոտորածներուն։ Մեծ Եղեռնի ժամանակ քաղաքի հայ բնակչութիւնը 53 օր հերոսաբար մարտնչեց թրքական 18.000 բանակի դէմ։ Քեմալական հալածանքներու պայմաններուն մէջ հարկադրուած հեռացած են Սուրիա, Ֆրանսա, մէկ մասն ալ՝ Խորհրդային Հայաստան։
Ուռհայի Խոհանոցը
ԽմբագրելՈւռհայի խոհանոցը ճանչցուած է իր համեղ կերակուրներով, որոնցմէ գլխաւորները՝ հում կոլոլակ, լգլգուն կոլոլակ, հաւկիթով կոլոլակ, պահքի կոլոլակ, պորանի, սմբուկով խորոված, բանջարով ապուր, մանթը, քաղցր պամիա են:
Աւանդութիւններ
ԽմբագրելՈւռհացիները անհրաժեշտ կը զգային իրենց տուներէն ներս հիւրեր ընդունիլ: Բոլորը պէտք էր Կաղանդի գիշերը ուրախ անցընէին. վա՛յ անոր, որ այդ գիշեր տխուր ըլլար, որովհետեւ կը հաւատային, որ ան կրնար ամբողջ տարին անյաջողութիւններու հանդիպիլ: Ուռհացիները միայն հարսնցուներու կաղանդչէք կու տային (ոսկի, արծաթ, թաւիշ, զերտէ կամ հալվա): Վարդավառին իրարու վրայ ջուր կը թափէին: Ս. Ծննդեան եւ Ս. Զատկուան խթման գիշերը կը հաւաքուէին մեծ մօր տունը՝ ուտելու խթման յատուկ ճաշեր, ինչպէս բանջար, հաւկիթով ճաշեր եւ այլն: Համբարձման ատեն մեծ մայրը վիճակ մը կ'ըսէր, եւ այդ վիճակը առարկային տիրոջը բախտ կը բերէր: Մեծ մօր ըսած վիճակներուն կէսը հայերէնով, կէսը թրքերէնով, կէսն ալ Ուռհայի բարբառով կ'ըլլային:
Ծանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ Յովհաննէս Բարսեղեան (2006)։ «Աշխարհագրական անունների հայերեն տառադարձության մասին որոշում»։ Տերմինաբանական եւ ուղղագրական տեղեկատու։ Երեւան: 9-րդ հրաշալիք։ էջ 54։ ISBN 99941-56-03-9
- ↑ Յովհաննէս Բարսեղեան (2006)։ «Աշխարհագրական անունների հայերեն տառադարձության մասին որոշում»։ Տերմինաբանական եւ ուղղագրական տեղեկատու։ Երեւան: 9-րդ հրաշալիք։ էջ 55։ ISBN 99941-56-03-9
- ↑ Մատթէոս Ուռհայեցի, Հայ մատենագիրներ= (խմբ. Ռ. Գ. Սարգսեան=), Երեւան 372, էջեր 372 — 372 էջ. — 20.000 հատ։