Փորթուկալ

Փորթուկալ
Երկիր
	Փորթուկալ
	փորթ.՝ República Portuguesa; փորթ.՝ Portugal
Դրօշակ	Զինանշան
Երկիր	Փորթուկալ
Ներքին բաժանում	Լիսաբոն?, Leiria?, Santarém?, Setúbal?, Բեժա?, Faro?, Évora?, Portalegre?, Castelo Branco?, Guarda?, Coimbra?, Ավեյրու?, Viseu?, Bragança?, Vila Real?, Պորտու?, Braga?, Viana do Castelo?, Մադեյրա? եւ Ազորյան կղզիներ?
Prime Minister of Portugal?	Անտոնիու Կոշտա?
Օրէնսդրական մարմին	Ազգային ժողով
Հիմնադրուած է՝	23 Մայիս 1179
Տարածութիւն	92 225 քմ²
Պաշտօնական լեզու	Փորթուկալերէն եւ Mirandese?
Բնակչութիւն	10 347 892 մարդ (2021)
Կը գտնուի ափին	Ատլանտեան Ովկիանոս
Ժամային գօտի	UTC+0
Շրջագայութեան պետ-համարագիր	P
Անուանուած է	Portus Cale?
Սուրբ բարեխօս	Սուրբ Գէորգ
Պաշտօնական կայքէջ	portugal.gov.pt/en/gc21

Փորթուկալ^[7] (փորթ.՝ República Portuguesa), պետութիւն՝ Հարաւային Եւրոպային մէջ։ Փորթուկալը Եւրոպայի ամէնէն արեւմուտքը գտնուող երկիրն է։ Արեւմուտքէն եւ հարաւէն սահմանակից է Ատլանտեան ովկիանոսին, հիւսիսէն եւ արեւելքէն՝ Սպանիոյ։ Մայրաքաղաքը Լիզպոնն է։

Պատմութիւն

Հնագոյն Շրջան

Հին քարէ դարերէն, Փորթուկալի տարածքին, մարդիկ հոն բնակութիւն հաստատած են ։ Պրոնզէ դարուն Փորթուկալի հիւսիսային շրջանին մէջ զարգացած է մետաղամշակութիւնը։ Ք․ա․ Ա. հազարամեակի բ. կիսուն, Փորթուկալի տարածքին բնակութիւն հաստատած են կելտերը, Ք․ա․ Դ.- Գ. դարերուն՝ լուզիտանները, որոնց հիմնական զբաղումը անասնապահութիւնը եղած է։ Ք․ա․ Բ. դարերու սկիզբը անոնք պայքար մղած են երկիր ներխուժած հռոմէացիներուն դէմ եւ միայն Ք․ա․ Ա. դարու վերջը Հռոմ յաջողած է կոտրել լուզիտաններու դիմադրութիւնը եւ անոնց տարածքը դարձնել Լուզիտանիա՝ Հռոմի գաւառ։ Հռոմէացիները տիրած են մինչեւ Ք․ե․ Ե. դարու սկիզբը։

Արաբա-Սպանական Տիրապետութիւն

713-718-ին Փորթուկալը նուաճած են արաբներն ու պերպերները եւ 756-էն ետք անիկա դարձած է Գորտովայի էմիրութեան (929-էն խալիֆայութեան) մէկ մասը։ Ռեգոնգիստայի ընթացքին Ժա.- Ժբ. դարերու սկիզբը Փորթուկալի ազատագրուած հողերը մտած են Սպանական Լեւոնի թագաւորութեան կազմին մէջ։ Լեւոնի արեւմտեան սահմանները ամրացնելու նպատակով, թագաւոր Ալֆոնզ Դ. ստեղծած է յատուկ կոմսութիւն մը եւ շնորհած իր փեսային՝ Հենրի Պուրկունտացիին, որ անուանուած է Փորթուկալական կոմս։

Փորթուկալի Անկախութիւն

Հենրիի որդին՝ կոմս Աֆոնսզօ էնրիկիշը, մաւրերուն դէմ տարած մեծ յաղթանակէն (1139) ետք, ինքզինք թագաւոր հռչակած է։ Փորթուկալի անկախութիւնը Լեւոնը ճանչցած է 1143-ին։ Ժգ. դարու կիսուն, Փորթուկալի տարածքը ամբողջովին ետ նուաճուած է մաւրերէն։ Ժբ.-Ժգ. դարերուն Փորթուկալի մէջ ձեւաւորուած են աւատական յարաբերութիւնները, գիւղացիներուն հիմնական մասը անձնական կախման մէջ ինկած է աւատներէն, բայց պահպանուած է աղքատ գիւղացիութեան զգալի խաւը։ Շնորհիւ Փորթուկալի յարմար աշխարհագրական դիրքին, արագօրէն զարգացած են քաղաքները ինչպէս՝ Լիզպոնը։ Ժգ. դարուն ձեւաւորուած են քորթէզները։ Ժդ.- Ժե. դարերուն Փորթուկալի թագաւորները վարած են պետական իշխանութեան կեդրոնացման քաղաքականութիւն, ճնշած մեծ աւատներու խռովութիւնները, յենած՝ ծառայող ազնուականութեան ու կաթողիկէ եկեղեցւոյ վրայ։ Խուան Բ. թագաւորի (1481-1495) օրով յատկապէս դրսեւորուած է թագաւորական իշխանութեան զօրութիւնը. ան սահմանափակած է մեծ աւատներու իրաւասութիւնները, դաժանօրէն ճնշած 1483-1484-ի աւատական խռովութիւնը։

Վասքօ տա Կամայի արձանը, որ 1498-ին կը բացայայտէ դէպի Հնդկաստան տանող ծովային ուղին

Գաղութատիրական Ժամանակաշրջան

Բացարձակապետութեան ամրապնդման հետ կապուած է արտաքին գրաւումներու քաղաքականութիւնը։ Ծովային առաջին արշաւանքներու կազմակերպիչը եղած է՝ արքայազն Հենրի Ծովագնացը։ Փորթուկալցիները գրաւած են Փորթու Սանթու (1419), Մատէյրա (1420) կղզիները, Ազորեան շարք մը կղզիներ (1432), յենակէտեր ստեղծած՝ Ափրիկէի արեւմտեան ծովափին։ Վասքօ Տա Կամայի կողմէ Հնդկաստան տանող ծովային ուղիի յայտնագործումով (1498) սկսած են Փորթուկալցիներու նուաճումները Արեւելեան Ափրիկէյի մէջ, Հնդկաստանի մէջ եւ Հարաւ-Արեւելեան Ասիոյ մէջ։ Ժզ. դարու 40-ական թուականներուն նուաճած են Պրազիլը: Փորթուկալը իր հզօրութեան գագաթնակէտին հասած է Մանուէլ Ա. թագաւորի (1495-1521) օրով (գրաւուած են Մոզամպիքը, Կոան եւ Տիուն (Հնդկաստանի մէջ), Մալաքքան, Օրմուզը, Մալայ Արքիբէլայոնը եւ քանի մը կղզիներ)։ Հեռաւոր Արեւելեան ամբողջ առեւտուրը անցած է Փորթուկալցիներուն ձեռքը։ Գաղութներու կողոպուտէն ստացուած եկամուտի մեծ մասը բաժին ինկած է աւատական եւ եկեղեցական վերնախաւին։ Հսկայական հարստութեան մուտքը տնտեսական վերելք ապահոված է Փորթուկալին։

Փորթուկալի Տրոհում

Ժզ.^րդ դարու բ. կէսէն կը սկսի տնտեսական անկումը։ 1581-ին Սպանիա կը նուաճէ Փորթուկալը։ 1640-ին փորթուկալցիները կ'ապստամբին, որու հետեւանքով Փորթուկալը կ'անջատուի Սպանիայէն: Թագաւոր կը հռչակուի Պրականսայի դուքսը՝ Խուան Զ.(1640-1656)։ 1668-ին միայն Սպանիա կը ճանչնայ Փորթուկալի անկախութիւնը։ Սպանական ժառանգութեան (1701-1714) համար պատերազմի մէջ ներքաշուելով Անգլիոյ եւ Հոլանտայի կողմէ, Փորթուկալ փաստօրէն կախման մէջ կ'իյնայ Անգլիայէն: Տնտեսական եւ մշակութային որոշ վերելք կը նկատուի Խոսէ Ա.-ի (1759-1777) օրով, երբ երկրին մէջ բարենորոգումներ տեղի կ'ունենան, այսպէս կոչուած, լուսաւորեալ բացարձակապետութեան ոգիով։ Նափոլէոնեան պատերազմներու ատեն 1807-ին Փորթուկալը կը գրաւեն ֆրանսական զօրքերը։ Թագաւորական ընտանիքն ու արքունիքը կը փախչին Պրազիլ:

Փորթուկալ պետութեան ստեղծում

1808-ին Փորթուկալցի ժողովուրդը կ'ապստամբի ֆրանսական տիրապետութեան դէմ։ 1811-ին ֆրանսացիները ստիպուած կը հեռանան երկիրէն։ 1820-ին Փորթուկալի մէջ կը սկսի քաղքենի յեղափոխութիւնը, որու հիմնական պահանջն էր Սահմանադրական Միապետութեան հաստատումը։ 1822-ին կ'ընդունուի բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանադրութիւնը, նոյն տարին Պրազիլը ինքզինք անկախ կը հռչակէ եւ կ'անջատուի Փորթուկալէն։ Սակայն քորթէզներու ընդունած յառաջդիմական վերակազմումներու մասը չ'իրագործուիր բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ քաղքենի երկչոտութեան պատճառով։ 1824-ին արքայազն Միկէլ Պրաքանսացիին շուրջը համախմբուած աւատակղերական տարրերը պետական յեղաշրջում մը կը կատարեն, երկրին մէջ կը սկսի քաղաքացիական պատերազմը, որ կ'աւարտի սահմանադրականներու յաղթանակով։ 1834-ին Միկէլ Պրականսացին կը ստիպուի հրաժարիլ գահէն։ Շուտով սահմանադրականներու ձախ թեւը կը հանդիսանայ 1822-ի բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանադրութիւնը վերականգնելու պահանջով։ Լիզպոնի մէջ կը բռնկի ապստամբութիւն մը, որ 1836-ին կը վերածուի քաղքենի յեղափոխութեան։ Իշխանութեան գլուխ կ'անցնին ձախ սահմանադրականները կամ սեպտեմբերեանականները, որոնց 1842-ին դուրս կը մղեն աջ սահմանադրականները։ Միանալով կղերա-աւատական տարրերուն հետ, աջ սահմանադրականները կը կազմեն չարթիսթներու «քարթիշթա» պահպանողական կուսակցութիւնը։ Չարթիսթներու պարագլուխ՝ զօրավար Քապրալ, կը հաստատէ ռազմական իշխանութիւնը։ 1846-1847-ի ժողովրդական ապստամբութիւնը կը ճնշուի բանակին օգնութեամբ։ 1851-ին խարթիսթներու ձախ թեւէն եւ սեպտեմբերեանականներէն կը կազմուի «ռեճեներատուշ» («վերածնունդ») կուսակցութիւնը, որու ղեկավար Սալտանեան 1851-1856-ին կը գլխաւորէ կառավարութիւնը, կ'իրականանան շարք մը տնտեսական եւ նիւթական միջոցառումներ, կը կառուցուի առաջին երկաթուղին (1853)։ Դրամատիրութեան զարգացման ու աղքատներու քանակի աճին հետ Փորթուկալի մէջ կը յառաջանայ ընկերվարական շարժում․ մը 1875-ին կը ստեղծուի ընկերվարական կուսակցութիւնը։ Միաժամանակ կը զօրանայ հանրապետական շարժումը, կը ստեղծուի հանրապետական կուսակցութիւնը։ Ի. դարու սկիզբը հանրապետական տրամադրութիւնները կը թափանցեն բանակ եւ նաւատորմ։ 1910-ի քաղքենի յեղափոխութիւնը կը վերցնէ միապետութիւնը։ Փորթուկալ հանրապետութիւն կը հռչակուի։ Սակայն կը պահպանուին կիսա-աւատական ուժեղ մնացուկներ եւ եկեղեցւոյ զօրութիւնը։

Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ եւ Յետպատերազմեան Շրջան

Փորթուկալը Համաշխարհային Առաջին Պատերազմին (1914-1918) կը մասնակցի Անթանթի կողմէ՝ 1916-ին պատերազմ յայտարարելով Գերմանիոյ։ 1920-ի յեղափոխութեամբ կը վերցուի միապետութիւնը եւ Փորթուկալ կը դառնայ հանրապետութիւն։ 1932-ին իշխանութիւնը կ'անցնի վարչապետ Անթոնիու Տի Օլիւէյրա Սալազարին, որ յենելով կալուածատէրերու, նիւթական սակաւապետութեան եւ եկեղեցական վերնախաւի վրայ ֆաշիստ կը դարձնէ երկիրը, կ'արգիլուին բոլոր կուսակցութիւնները։ Սպանացի ժողովուրդի ազգային յեղափոխական պատերազմի (1936-1939) ատեն Փորթուկալ կ'աջակցի Սպանացի ֆաշիստներուն եւ իտալա-գերմանական ընտելացման վարժանքներուն։
1974-ի Ապրիլ 25-ի զինուած ապստամբութեամբ կը տապալի ամբողջատիրական կառավարութիւնը («Մեխակներու յեղափոխութիւն»), կը թոյլատրուի քաղաքական կուսակցութիւններու գործունէութիւնը։ Անկախութիւն կը ստանան Փորթուկալի ափրիկեան գաղութները։ 1976-ի Ապրիլին կ'ընդունուի նոր սահմանադրութիւնը։

Տնտեսութիւն

Ազգային օդանաւային ընկերութեան օդանաւ

Փորթուկալը արդիւնաբերա-գիւղատնտեսական երկիր է։ Արդիւնաբերութեան կարեւոր աւանդական ճիւղերէն է մանածագործութիւնը, գինեգործութիւնը, ձիթաիւղի, ձուկի պահածոներու արտադրութիւնը, խցանակեղեւի մշակումը (առաջատար դիրքով աշխարհի վրայ), սեւ եւ գունաւոր մետաղամշակութիւնը, նաւաշինութիւնը։ Զարգացած են նաեւ քիմիական, նաւթավերամշակման, նաւթաքիմիական եւ կրափոշիի արտադրութեան բնագաւառները։
Գիւղատնտեսութեան մէջ կը գերակշռէ հողամշակութիւնը։ Մշակուած հողերու գրեթէ կէսը կը զբաղեցնէ ցանքը։
Արտաքին առեւտրաշրջանառութեան հիմնական գործընկերները Եւրոպական Միութեան երկիրներն են։

Կենդանական Աշխարհ

Միջերկրածովեան տեսակի է, Միջին Եւրոպայի յատուկ տեսակներու լայն տարածմամբ (գայլ, աղուէս, կզաքիս եւ այլն) եւ հիւսիս-ափրիկեան ֆաունայի ներկայացուցիչներով (ալճերիական ոզնի, սպանական նապաստակ)։ Շատ են կրծողները, չղջիկները, թռչուններն ու սողունները։ Ջուրերը հարուստ են ձուկերով։

Բնակչութիւն

Ազգային տարազով փորթուկալուհիներ

Փորթուկալը աշխարհի ամէնէն միատարր ազգային կազմ ունեցող երկիրներէն է։ Բնակչութեան աւելի քան 99%-ը փորթուկալցիներ են^[8], կը բնակին նաեւ 50 հզ․ օտարերկրացիներ։ Պաշտօնական լեզուն փորթուկալերէնն է, կրօնքը՝ կաթոլիկութիւնը։ Բնակչութեան խտութիւնը 1 քմ²-ի վրայ 106 մարդ է, ափամերձ քանի մը շրջաններու եւ կղզիներու վրայ՝ մինչեւ 200 մարդ։ Մեծ քաղաքներն են՝ Լիզպոնը եւ Փորթուն։

Լեզու

Փորթուկալ Միացեղ երկիր է, պաշտօնական լեզուն փորթուկալերէնն է, զոր աշխարհի 3 ցամաքամասերուն վրայ կը խօսի շուրջ 184 միլիոն մարդ (ամէնէն մեծ փորթուկալախօս երկիրը Պրազիլն է)։

Կրօնք

Բնակչութեան 81%-ը կաթոլիկներ են^[9]: Մնացեալ քրիստոնեաները կը կազմեն բնակչութեան շուրջ 3.3%-ը։ Իսլամադաւանները կը կազմեն բնակչութեան 0.6%-ը^[9]: Լիզպոնի եւ Փորթուի բնակչութեան 200 հազարը հրեաներ են։ Բնակչութեան շուրջ 6.8%-ը աթէիստներ են^[9]:

Վարչական Բաժանում

Շրջաններ^[10]
	Շրջան	Տարածք քմ²	Բնակչութիւն		Շրջան	Տարածք քմ²	Բնակչութիւն
1	Լիզպոն	2 761	2 250 533	10	Կուարտայ	5 518	160 939
2	Լէիրիա	3 517	470 930	11	Քոիմպրա	3 947	430 104
3	Սանթարեմ	6 747	453 638	12	Աւէյրու	2 808	714 200
4	Սեթուպալ	5 064	851 258	13	Վիշէու	5 007	377 653
5	Պէժայ	10 225	152 758	14	Պրականսա	6 608	136 252
6	Ֆարու	4 960	451 006	15	Վիլայ Ռէալ	4 328	206 661
7	Էվորա	7 393	166 706	16	Փորթու	2 395	1 817 117
8	Փորթալեկրէ	6 065	118 506	17	Պրակա	2 673	848 185
9	Քասթելու Պրանքու	6 675	196 264	18	Վիանա տու Քասթելու	2 255	244 836