Karayan Agno
Ti Karayan Agno ket karayan ti Filipinas idiay isla ti Luzon, ti probinsia ti Pangasinan. Daytoy ket isu ti naikalima a kadakkelan a sistema ti karayan iti pagilian nga addaan iti pagayusan a lugar iti of 5,952 km².[2][3][4][5] Daytoy ket agtaud manipud iti Banbantay ti Kordiliera ken maibusan idiay Baybay Abagatan Tsina babaen ti Golpo ti Lingayen. Ti karayan ket 206 km iti kaatiddogna. Aganay a 2 riwriw a tattao ti agtataeng iti Ginget ti Karayan Agno ken buklen daytoy ti kadakkelan a rimpuok ti populasion iti Filipinas.
| Karayan Agno | |
|---|---|
Karayan Pangasinan Rio Grande de Pangasinan | |
 Paset ti Karayan Agno nga agay-ayus idiay Penned ti San Roque ken idiay baetan ti ili ti Asingan ken Sta. Maria, Pangasinan. | |
 Taudan ti danum ti Karayan Agno | |
   | |
| Lokasion | |
| Pagilian | Filipinas |
| Dagiti probinsia | |
| Dagiti rehion | |
| Pisikal a pakaidumdumaan | |
| Taudan | |
| - lokasion | Banbantay ti Kordiliera |
| - kangato | 2,090 m (6,860 ft) |
| Sabangan | Golpo Lingayen |
- lokasion | Lingayen, Pangasinan, Ilocos Region |
- nagsasabtan | 16°02′17″N 120°12′00″E / 16.03806°N 120.20000°ENagsasabtan: 16°02′17″N 120°12′00″E / 16.03806°N 120.20000°E |
- kangato | 0 m (0 ft) |
| Kadakkel ti labneng | 5,952 km2 (2,298 sq mi)[1] |
| Panagayus | |
| - lokasion | Golpo Lingayen |
| Langlanga ti labneng | |
| Dagiti tributario | |
| - kanigid | Karayan Tarlac |
Heograpia
urnosenTi Karayan Agno ket isu ti kangrunaan a sistema ti panagayus iti lugar ken addaan iti pagayusan a labneng iti 5,952 kudrado kilometro. Daytoy ti maikatlo a kadakkelan a karayan iti Luzon (kalpasan ti Karayan Cagayan ken Karayan Pampanga) ken ti maikalima a kadakkelan a karayan idiay Filipinas.
Ti Agno ket isu ti kadakkelan a karayan iti Filipinas iti termino ti panagayus ti danum, nga agayus ti aganay a 6.6 kubiko kilometro iti nasadiwa a danum idiay Golpo ti Lingayen, wenno gangani iti 70% iti dagup ti nasadiwa a danum a mapan iti golpo.
Ti taudan ti danum ti Karayan Agno ket manipud kadagiti bakras ti Bantay Data idiay Banbantay ti Kordiliera iti kangato nga 2,090 m, nga agayus kadagiti maysa a kita dagiti bato ti Kretasio ken Paleoseno, ken marina a silikiklastiko ken karbonato a batbato. Ti dagup a kaatiddogna ket agarup a 90 kilometro ken agayus kadagiti kabambantayan ken dagiti baw-ang.
No agpababa ti karayan a sumuro iti agpaabagatan a dalan, daytoy ket mangipakita ti sallapid a tabas ti panagayus ti danum. Daytoy ket agbalinton iti agturong iti abagatan a laud iti agrikosrikos a karayan no ballasiwenna ti Tanap ti Tengnga a Luzon. Manipud ti nagsasabtanna iti Karayan Tarlac manipud iti abagatan, ti Karayan Agno ket agsikkonto nga agpaamianan bayat nga agayus kadagiti akindaya a bakras ti Banbantay ti Zambales.
Dagiti kangrunaan a tributario ti Agno ket mairaman dagiti Karayan ti Pila, Camiling, Tarlac ken Ambayoan. Ti kangrunaan a sanga ti Karayan Agno ket ti Karayan Tarlac nga agtaud manipud idiay Bantay Pinatubo (kangato iti 1,745 m) idiay Tarlac ken tumipon iti Karayan Agno idiay Kalugnakan ti Poponto idiay asideg ti Bayambang. Ti kalugnakan ket addaan iti kalawa iti agarup a 25 kuadrado kilometro ken temporario mangitalinaay kadagiti danum manipud iti Karayan Tarlac.
Kalpasan ti ilalabasna kadagiti bantay iti natimbeng a kangato iti 2,000 kadapan (600 m) ASL, ti Karayan Agno ket agporma ti nawatiwat a sukog ti paid a sedimento ken delta a tinawtawagan ti Tanap Pangasinan, ti naipakasaritaan a sentro ti ekonomia idiay Isla ti Luzon.
Adda met dagiti bilang dagiti tukki iti lokal ken rehional a kinapangruna a mangballasiw ti karayan. Mabirukan pay dita a lugar dagiti pagsisilpuan a sistema. Dagiti tukki ken dagiti pagsisilpuan ket mangpabassit ti kapigsa ken katibker ti bato a mabalin a lumabasan ti danum wenno mabalin a mapasamak ti panagkaglis.
Ti Sistema ti Tukki ti Filipinas, a mairaman ti Tukki ti Digdig , a narepason nga isu ti gapuanan ti tukki iti gingined ti Luzon ti 1990 idi Hulio 16 , ken ti Tukki ti San Manuel, Tukki ti Bulangit ken ti Tukki ti San Roque ket isu dagitoy dagiti nangruna a linia ti tukki a mangballasiw ti karayan.
Dagiti mula ken ayup
urnosenDagiti Kastila nga eksplorador a nangdokumento ti pagayusan a lugar ti karayan idi maika-16 a siglo ket kinunkunada a ti sabangan ti Agno ket dakkel idi a lutulot nga addaan iti nalames a sedimento ti daga. Daytoy ket napuskol a naabongotan iti manglar ken dagiti nipa nga agserbi a kas pagtaengan dagiti adu a sebbangan ti kaatapan a biag iti lutulot.
Ngem ti pagayusan a lugar ket nakaron a napukpukan dagiti kayo. Dagiti nangruna kabakiran ket ganganidan a napukpukawen malaksid laengen dagiti bassit a lugar iti ngato ti 800 m ASL. Dagiti kabakiran ket nasukatanen kadagiti karuotan ken iti taltalon ti bagas.
Panaglayus
urnosenGaputa ti Karayan Agno ket nailaslasin babaen ti kabanbantayan a topograpia, ti dakkel a pagidulinan ti danum ti Ambuklao ket naipatakder tapno saan nga agpababa nga agpusuak ken gapuanan ti makadadael a pagbanagan kadagiti akin-baba a paset ti karayan, ti ayus ti layus ket nakarkulo ti tinawen iti agarup a 6,654 riwriw kubiko metro ti makaabot iti tanap kadagiti adu nga oras iti sabangan ti karayan iti agarup a maysa nga aldaw. Ti natimbeng a tinawen a panagtudtudo ket agdumaduma iti 2,000 mm idiay kaarrubaan ti Tarlac aginggana ti 4,000 mm kadagiti kangatuan a gay-at ti Karayan Agno.
Ti Tanap ti Pangasinan ket agsagsagaba manipud kadagiti kankanayon ken makadadael a layus. Dagiti nakaro a layus iti Hulio-Agosto ti 1972 ken Mayo 1976 ket pinaslepna ti intero a Tanap ti Pangasinan , a nairaman dagiti layus a tanap ti Karayan Tarlac.
Ti opisina ti nailian a klima ti PAGASA, ket nangipatakder kadagiti panagsisiim ti layus ken sentro ti pagballaagan idiay Pangasinan.
Tattao
urnosenTi Agno ket lasatenna dagiti adu nga ili idiay probinsia ti Benguet a pagtaengan dagiti aganay a 35,000 a patneng a tattao ti Ibaloi, Kankanaey ken Kalanguya. Ti tattao nga Ibaloi ti Benguet ket inkedkeddengda ti karayan ket sagrado gapu ta mangited iti biag.
Daytoy ket sagrado met iti tattao idiay baranggay Dalupirip, Itogon idiay probinsia ti Benguet. Dagiti paset ti daga ket agserbi a pakaitabunan a lugar dagiti tinaudanda. Ti lugar ket naipakasaritaan met a napateg ken naikedkeddeng a maysa kadagiti nabatbati a tugaw ti kultura ti Ibaloi.
Dagiti arkeolohiko a sitio ket naduktalan idiay Sitio Camanggaan, Baranggay San Roque idiay San Manuel, Pangasinan ken dagiti kaarrubayanna a lugar. Dagiti nakalkali ket dagiti panagtagilako a banbanag dagiti tidda ti bangbanag ken Palelitiko ken Neolitiko a ramramit iti bato.
Kinapangruna iti ekonomia
urnosenTi karayan ket addaan kadagiti tallo nga estasion ti hidroelektriko: ti Binga Dam idiay Itogon, Benguet (29 km iti ngato); Penned Ambuklao idiay Bokod, Benguet (37 km iti ngato) ken ti Penned San Roque idiay San Manuel, Pangasinan. Ti Binga ket napatpatarayen manipud idi 1960 ken ti Ambuklao ket manipud idi 1956.
Adda met dagiti nadumaduma a konsesion ti panagmina kadagiti kangatuan a gay-at ti karayan.
Ti gobierno ket mangipatakder pay iti sistema ti panagsinog ti Karayan Agno tapno makaited ti danum a panagsibog kadagiti 60 aginggana ti 100 kuadrado kilometro a taltalon ti bagas idiay Pangasinan.
Dagti nagibasaran
urnosen- ^ Vicente B. Tuddao Jr. (Septiembre 21, 2011). "Water Quality Management in the Context of Basin Management: Water Quality, River Basin Management and Governance Dynamics in the Philippines" (PDF). www.wepa-db.net. Department of Environment and Natural Resources. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2016-08-29. Naala idi 5 Abril 2017.
- ^ "Ti Labneng ti Karayan Agno". ABSCBNNEws.com. 23 Oktubre 2009. Naala idi 25 Oktubre 2013.
- ^ "Labneng ti Karayan Agno". Dibision ti Rehional a Serbisio ti PAGASA. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2013-10-21. Naala idi 21 Oktubre 2013.
- ^ Petr, T. (1985). Inland fisheries in multiple-purpose river basin planning and development in tropical Asian countries : three case studies. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations. p. 20. ISBN 9251023271.
- ^ Kundel, Jim (Hunio 7, 2007). "Bariweswes ti Danum ti Filipinas". Ensiklopedia ti Daga. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2008-09-21. Naala idi 2008-09-30.
Dagiti akinruar a silpo
urnosen
Dagiti midia a mainaig iti Karayan Agno iti Wikimedia Commons