| ||
| ||
Morelos , junp'eel lu'umil Meejikoo. U noj kaajil Morelose' junp'éel ti' le 31 noj lu'umil yaan ti' u noj kaajil Meejikoo, yéetel le Distrito Federalo' ku chúukpajal 32 lu'umilo'ob.
Le lu'uma' ti' ku yantal tu chúumuk u lu'umil Mexicoe'. Tu táan xamane' ti' ku p'áatal le Distrito Federalo', tu xamanlak'inil yéetel tu xamanchik'inile' ti' yaan u lu'umil Mexicoi', tu noojolile' ti' yaan u kaajil Guerrero yéetel tu lak'inile' ti' yaan u kaajil Pueblai'.
Ka'aj k'uch le noj jala'ach Maximiliano I tu lu'umil Mexicoe', k'uch xan u beet u noj la'achil te' lu'uma', utia'al le je'elo', jala'ach Benito Juareze' tu sutaj ti' ya'abakach kaajo'ob u kúuchil u meyaj. Tu yo'olal le je'elo' tu t'oxaj u lu'umil México ichil óoxjaats yáaltanbal lumo'ob: u lu'mil Mexico k'ajóolta'an je'ex bejla'e' yéetel xane' tu t'oxaj u lu'umilo'ob Hidalgo yéetel Morelos. Le ka'aj ts'o'ok u week' le Republicanoso' Noj jala'ach Juareze' tu yilaje' k'a'abéet u jatsik u lu'umil México utia'al ka éemek u muuk' tumeen táan u yilike' je'el u k'uchul u k'iinil u loobilta'al le lu'uma'. Morelose', ku taasik u k'aaba' tu yo'olal le ajk'iin María Morelos y Pavono', leti'e' táakpaja'an ichil u noj ba'atelil u xu'ulsa'al paalitsil. Tu ja'abil 1869 je'ets' bey junp'éel lu'ume', u jo'olpóopilil ba'ate'el Francisco Leyvae' leti' tu yáax beetaj u ja'alachili'.
Ma'ili' k'uchuk sak wíiniko'obe', u kajnáalilo'ob u lu'umil Morelose' tlahuicaso'ob. Beyxane tu k'iinil u yáaltáambal Revolucione' jach k'ajóolta'ab tumeen ti' ba'atelnaj yuum Emiliano Zapatai'.
Tu xamanil le lu'uma', bak'pachta'an tumeen u lu'umil Distrito Federal, ti' ku yantal xan junxóot' le “eje neovolcanico”, tu'ux ku t'i'iit'pajal u puukil Zempoala, Tres Marías, Tepoztlan, tlayacapan yéetel Tlalnepantla, u ya'abil u lu'umil Mexicoe' ti' ku yantal ichil nojoch k'oopo'obe'. Tu xamanlak'inile' ti' ku yantal le puuk k'aabatik Nevada, u ka'analile' ku k'uchul je'el bix Popocatépetl, le tu'ux ku t'i'it'pajal xan le puuk k'aaba'atik Chalma yéetel Ocuilan ku núup'táanbal yéetel u wiitsilo'ob u lu'umil Guerrero. Le áalkab ja'ob jach k'ajóolta'ano'obo' ku k'aaba'atiko'ob, Rio Grande, Rio Tepalcingo (tu ka'ap'éelilo'obe' ku nupkubáaob yéetel Rio Atoyac le je'ela' te'el ku máan tu kaajil Pueblae'), yéetel le áalkab ja' k'aaba'atik Amacuzac, ku jóoyabtik u lu'umilo'ob Tehuixtla. le ich ja'ob jach k'ajóoltano'obo' ku k'aaba'atiko'obe': Laguna el Rodeo, Lagunas de Zempoala, Laguna de Coatetelco yéetel Laguna de Tequesquitengo.
Láaylie'e' u paakat
edit