Arjentinia
| Arjentinia | ||
| República Argentina | ||
|
| |
| Standardo di Arjentinia | Blazono di Arjentinia | |
| Nacionala himno: | ||
| Nacionala himno di Arjentinia | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Buenos Aires | |
| · Habitanti: | 2 776 138 (2001) | |
| Precipua urbo: | Buenos Aires | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Hispana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Javier Milei | |
Surfaco: (8ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 2 766 890 km² | |
| · Aquo: | 1,1 % | |
Habitanti: (32ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 43 590 368 (2016) | |
| · Denseso di habitantaro: | 15,68 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Arjentiniana peso | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | AR
| |
ARG
| ||
032
| ||
| Reto-domeno: | .ar | |
Arjentinia esas lando jacanta an Sud-Amerika. Ol havas kom vicini Bolivia e Paraguay norde, Brazilia ed Uruguay nord-este, l'oceano Atlantiko este, e Chili sude e weste. Lua chef-urbo esas Buenos Aires.
Bazala fakti pri Arjentinia.
Origino dil nomo
redaktarLa nomo di la lando en la Hispana linguo, Argentina, venas del poemo Argentina y Conquista del Río de la Plata, skribita da Martín del Barco Centenera e publikigita unesmafoye en 1602. Argentina venas de latina vorto argentum, signifikanta arjento.
L'oficala nomo di la lando en la Hispana esas República Argentina.
Historio
redaktar| Precipua artiklo: Historio di Arjentinia |
La teritorio di la nuna Arjentinia ja habitesis dum paleolitiko, cirkume 7.300 aK, quale montras la pikturi trovita en la kaverno Cueva de las Manos, en la nuna provinco Santa Cruz. Indijena populi qui praktikis agrokultivo habitis nord-weste, en la regiono Cuyo, en la monti di la nuna provinco Córdoba e pose en la "mezopotamia Arjentiniana" (inter la fluvii Paraná ed Uruguay), kontre ke la grupi di chaseri e peskeri vivis precipue en Patagonia, Pampa e Chaco. Tastil esis la maxim granda pre-Kolumbiana urbo di Arjentinia, ube vivis cirkume 2.000 personi.
Dum la 14ma e 15ma yarcenti inkai konquestis regioni di la nuna provinci Jujuy, Salta, Katamarka e parto di la nuna provinci Tukuman e La Rioja.
Hispana Juan Díaz de Solís arivis en la baseno dil Fluvio Plata en 1516. En 1520 Fernão de Magalhães deskovris la stretajo qua recevis lua nomo. Sebastião Caboto exploris la fluvii Paraná e Paraguay en 1527. En 1533 Hispaniani fondis l'urbo Santiago del Estero.
Buenos Aires, la chef-urbo di la lando, fondesis dufoye: unesme en 1536, e pose en 1580. Ye la 6ma di julio 1573 Jerónimo Luis de Cabrera fondis Córdoba, cirkume 700 km nord-weste de Buenos Aires.
En 1776 Carlos la 3ma kreis la Vicerejio di fluvio Plata e separis lua administro de la del Vicerejio Peru. En 1806 ed itere en 1807 Britaniani probis invadar Buenos Aires, ma lokala habitanti e trupi sub la komando di Santiago de Liniers agis por ekpulsar l'invaderi.
Kande l'informi pri la dissolvo di centrala guvernerio por la kolonii en Sevilla arivis en Buenos Aires en mayo 1810, cirkume 200 civitani, inter li Manuel Belgrano, Cornelio Saavedra ed altri, deklaris cabildo abierto (extraordinara asemblo di habitanti dum urjantesi o katastrofi) ye la 22ma di mayo 1810. Arjentinia divenis fakte nedependanta ye la 25ma di mayo 1810 kande la cabildo deklaris fideleso a la revokita rejulo Fernando la 7ma, e ne al fratulo di Napoléon la 1ma, Joseph Bonaparte, qua lor fakte esis la suvereno di Hispania. Tamen, Arjentinia oficale proklamis sua nedependo erste ye la 9ma di julio 1816, en l'urbo San Miguel de Tucumán.
En 1853, pos sangoza interna militi, Arjentinia adoptis konstituco qua transformis la lando a federuro. De 1866 til 1870, pos l'invado di Arjentiniana teritorio da Paraguayana trupi por atakar la sudo di Brazilia, Arjentinia kombatis kune Uruguay e Brazilia kontre Paraguay, en la Milito di la Triopla Koalisuro, anke nomizita Milito di Paraguay. Pos ta milito, en qua Paraguay vinkesis, Arjentinia komencis recevar enmigranti de Europa, precipue Italiani e Hispani. De 1878 til 1884 dum l'administradi di Nicolás Avellaneda e Julio Argentino Roca eventis la nomizita Conquista del Desierto, literale "la konquesto di la dezerto", ma fakte gentocido kontre indijeni, nome le Mapuche. De 1880 til 1929 Arjentiniana ekonomio kreskis 15-foye e la lando divenis un ek la 10 maxim richa landi del mondo.[1] Konservema grupi dominacis la politiko di la lando til 1912, kande lora prezidanto Roque Sáenz Peña sancionis lego qua kreis l'universala votado por homuli e la sekreta balot-voto. To posibligis l'opozanta partiso Unión Cívica Radical vinkar lor l'unesma libera elekti en 1916 kun Hipólito Yrigoyen, qua guvernis unesmafoye til 1922. En 1928 Yrigoyen itere elektesis kom prezidanto, ma en 1930 ilu revokesis per stato-stroko.
Dum l'unesma e granda parto di la duesma mondomiliti, Arjentinia restis neutrala, quankam ol furnisis nutrivi por la Westala federiti dum la duesma mondomilito.[1]
La generalo Juan Domingo Perón divenis prezidanto unesmafoye en 1946. Kun lua spozino Evita, Perón kreis politikala movado konocata kom Peronismo, emfaze la sociala equitato. En 1947 mulieri darfis votar. Peronismo recevis granda populala susteno, ma ol dividis profunde la socio en peronisti e antiperonisti. En 1955 eventis nova stato-stroko qua revokis Perón. Ilu koaktesis exilar su. En 1958 Arturo Frondizi, del partiso UCRI (opozita a peronismo) elektesis, ma en 1962 altra stato-stroko revokis ilu.
Peronismo divenis itere legala en 1973. Perón retroiris ad Arjentinia e asumis la povo kande Héctor José Cámpora renuncis. Kun lua morto ye la 1ma di julio 1974 lua spozino e vice-prezidantino María Estela Martínez de Perón asumis la povo. María Estela revokesis ye la 24ma di marto 1976 per nova militistala stato-stroko, e la generalo Jorge Rafael Videla asumis la povo. Balde komencis sangoza represo kontre personi konsiderata "subversiva".
De la 2ma di aprilo til la 14ma di junio 1982 militestri duktis dizastroza milito kontre l'Unionita Rejio pri la kontrolo di Falklandi. La milito produktis 649 morti e 1188 plusa soldati vundita. La vinkeso en la milito pluprofundigis l'ekonomiala e morala krizo en Arjentinia. Leopoldo Galtieri, lora prezidanto qua decidabis komencar la milito, renuncis.
La lando divenis itere demokratiala en 1983, kande Raúl Alfonsín elektesis. Alfonsín konfrontis l'ekonomiala krizo e judiciis militestri responsebla pri la milito. Dum lua administrado, Arjentinia, asemble kun Brazilia, Uruguay e Paraguay, fondis l'internaciona ekonomial asociuro Mercosur.
Politiko
redaktar
La konstituco di 1853 establisis sistemo di guvernerio reprezentiva, republikala e federala, qua mantenesis dum la sequanta reformi en lua texto. Arjentinia esas prezidantala republiko, ube la prezidanto esas chefo di stato ed anke chefo di guvernerio. Lu elektesas dal populo por 4-yara periodo per du votadi. La duesma votado eventas kande nula kandidato recevas plu kam 45% de la valida voti o, se existos kandidato qua recevos de 40% til 45% de la valida voti, la difero inter lu e la sequanta kandidato kun plu multa voti esas min grada kam 10% ek la valida voti.
La parlamento konsistas ek 2 chambri: la Senato, kun 72 membri qui elektesas direte dal populo por 6-yara periodo, e la Chambro di Deputati, kun 257 membri qui elektesas direte por 4 yari.
| Precipua artiklo: Listo di prezidanti di Arjentinia |
Pri la judiciala povo, la maxim alta korto esas la Supra Judiciala Korto, qua havas 5 membri indikita dal prezidanto. En la provinci existas federala tribunali.
Segun la konstituco, Arjentinia esas federuro konsistanta ek 23 provinci qui havas autonomeso. La provinci povas krear sua propra legi, ecepte pri materii konsiderata federal aferi segun la konstituco (exemple: l'aferi civila, komercala, kriminala e laborala, legaro pri sociala sekureso, e legaro pri minerala extrakto).
Konstituco
redaktarLa konstituco di Arjentinia aprobesis en 1853 e reformesis 7 foyi dum lua historio, lastafoye en 1984 dum l'administrado da Raúl Alfonsín. Ol havas 129 artikli, e lua unesma parto (de la 1ma til la 43ma artiklo) kontenas deklari, yuri e garantii por homi. Tamen, la konstituco ipsa konsideras ke la pakti aprobita internacione kun la partopreno da Arjentinia, exemple l'Universala deklaro pri homala yuri, havas la sama judiciala efikiveso kam la konstituco.
Geografio
redaktar| Precipua artiklo: Provinci di Arjentinia |
La teritorio di Arjentinia esas la duesma maxim vasta en Sud-Amerika, dop Brazilia, e la 8ma maxim vasta del mondo. De nordo til sudo, la maxima disto esas 3.700 km, kontre ke de esto til westo la maxima disto esas 1.400 km. Lua tota surfaco, 2 766 890 km², esas 5-ople plu granda kam olta di Francia.
Segun la Fonduro Mondala pri la Sovaja Vivo (Angle: World Wildlife Fund - WWF) Arjentinia havas la 9ma maxim granda biodiverseso en la mondo. En 2011 l'aquofalo Iguasu deklaresis un ek la 7 Naturala Marveli del Mondo.[2] L'Arjentiniana teritorio jacas inter l'Andi, l'oceano Atlantiko e l'Antarktika.
On povas distingar klare tri geografiala zoni en lua teritorio: la basa tereni (llanuras) centre e norde di la lando, la plataji sude e la montaro (Andi) weste.[3]
Norde di la lando existas regioni kun boski o foresti kun densa vejetantaro, exemple Chaco e la marshi di Iberá en la provinco Corrientes. La peizajo en la regiono di Misiones esas prolonguro di la montoza regioni di Brazilia, kun vejetantaro subtropikala. An l'extremo nordwestal di la lando la peizajo esas prolonguro di Boliviana Puna.
La tereni qui formacas la pampa, an la centro di la lando, esas basa e plana. Pampa esas vorto de quechua-linguo qua signifikas "plano". Lua vejetantaro povas dividesar en du. Este existas la pampa humida, kun mezavalora yarala pluvo-quanto di plu kam 500 mm, qua povas uzesar por agrokultivo. Weste existas la pampa sika, kun mezavalora yarala pluvo-quanto infre 500 mm e povra vejetantaro til lua extrema westo, ube existas kaktusi. La suli dil pampa esas richa de humuso, do ta regiono esas bona por agrokultivo.
Centre e weste di la lando existas la regiono Cuyo, en la provinci San Juan, Mendoza e San Luis, ube existas montoza reliefo kun poka vejetantaro. Ibe jacas la monto Aconcagua en l'Andi, la maxim alta monto en la sudala misfero, havanta 6 960,8 metri di altitudo. La vejetantaro di savano existas proxim l'Andi.
Sude di la lando jacas Patagonia, qua konsistas ek prekambriana tereni, en la provinci Río Negro, Neuquén, Chubut, Santa Cruz e Tierra del Fuego, kun glacieri en lua extrema sudo.
La maxim multa fluvii Arjentiniana debushas an Atlantiko. Kelka fluvii, exemple Manso e Futalefú, debushas an Pacifiko. La precipua fluvii di la lando jacas nord-este e formacas l'estuario dil fluvio Plata. La maxim importanta esas Paraná, ma anke Paraguay, Bermejo e Uruguay havas granda aquo-volumino. La fluvii Colorado e Negro, qui naskas en Andi e debushas an Atlantiko sude di la provinco Buenos Aires, judikesas kom la "naturala limiti" inter pampa e Patagonia.
Existas granda lagi en la regiono Patagonia, sen komuniko kun l'oceano. La maxim importanta esas Nahuel Huapi, Viedma e Lago Argentino. En la regiono pampa existas lagi kun aqui dolca o saloza, exemple la lago Mar Chiquita. Kelka fluvii e fluveti debushas an ta lagi.
Ekonomio
redaktar| Precipua artiklo: Ekonomio di Arjentinia |
Demografio
redaktarSegun statistiki di The World Factbook pri julio 2018, Arjentinia havis 44 694 198 habitanti. La maxim multa (97,2%) esis blanki (decendanti de Hispani od Italiani) e mestici, 2,4% esis indijeni e 0,4% decendis de Afrikani, segun la demografiala kontado di 2010.[4] On kalkulas ke 25 milion Arjentiniani havas adminime un Italian ancestro.
L'oficala linguo di la lando esas la Hispana. Anke l'Italiana, Angla, Germana, Franca e lingui indijena (Mapudungun, Quechua) parolesas.[4]
La religio kun maxim granda nombro de adepti esas katolikismo: 92% de la habitantaro (tamen, nur 20% esas praktikanti). Protestanti esas 2%, Judi esas 2%, e 4% praktikas altra religii.[4]
La maxim multa habitanti vivas en Buenos Aires ed en la provinco Buenos Aires. La metropolala regiono di Buenos Aires havis plu kam 13 milion habitanti segun la kontado 2010. Sequante, la duesma e triesma maxim granda metropolala regioni esas Córdoba (1 468 812 habitanti) e Rosario (1 353 846 habitanti), segun la sama kontado.
| La 10 maxim granda urbi di Arjentinia (2010) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Buenos Aires Córdoba | |||
| 1ma | Buenos Aires | 2 890 151 | |
| 2ma | Córdoba | 1 329 604 | |
| 3ma | Rosario | 948 312 | |
| 4ma | La Plata | 740 369 | |
| 5ma | Mar del Plata | 618 989 | |
| 6ma | San Miguel de Tucumán | 549 163 | |
| 7ma | Salta | 420 137 | |
| 8ma | Santa Fe de la Vera Cruz | 391 231 | |
| 9ma | Corrientes | 314 546 | |
| 10ma | Bahía Blanca | 291 327 | |
| Fonto: [5] | |||
Kulturo
redaktarL'Arjentiniana kulturo ed arkitekturo recevis forta Europana influo. Lua chef-urbo, Buenos Aires, judikesas kom la maxim Europana chef-urbo en Sud-Amerika.
Literaturo
redaktar
Pos la 19ma yarcento l'Arjentiniana literaturo divenis un ek la maxim importanta literaturi en la Hispana linguo. Importanta skriptisti, exemple José Hernández (autoro di Martín Fierro, libro tradukita en plu kam 70 idiomi), e Domingo Faustino Sarmiento. Sarmiento skribis la libro Facundo ante divenir prezidanto di la republiko. En la libro ilu deskriptis Facundo Quiroga, guberniestro di la provinco La Rioja qua asasinesis en 1835. L'advokato, yuristo, jurnalisto, politikisto e diplomacisto Juan Bautista Alberdi kontributis multe por l'elaboro di la konstituco di Arjentinia de 1853 e kompozis multa libri pri yuro, ekonomio e historio.
Dum la komenco dil 20ma yarcento existis literaturala kontrapunto inter la surnomizita grupo de Florida, o grupo Martín Fierro, e la surnomizita grupo de Boedo. La grupo de Florida adportis surealismo e dadaismo a la literaturo Arjentiniana, e lua precipua skriptisti esis Jorge Luis Borges, Leopoldo Marechal, Victoria Ocampo ed Oliverio Girondo. La skriptisti de la grupo de Boedo adportis sociala temi ed ideologio de sinistra a la literaturo. Kelka importanta skriptisti de ta grupo esis Leónidas Barletta, Elías Castelnuovo, la poeto Raúl González Tuñón, Abel Rodríguez ed Aristóbulo Echegaray.
Yen altra importanta skriptisti dum la 20ma yarcento: Julio Cortázar, Adolfo Bioy Casares, Ernesto Sabato, Leopoldo Lugones e Juan Gelman.
Muziko
redaktar
Tango esas muzikala stilo e danso qua originis e divenis populala en Arjentinia ed ank en Uruguay. Ol "naskis" en la povra portuala regiono di Buenos Aires, e pose konquestis la richi. Tango produktis la remarkinda kantisto Carlos Gardel e la muzikisto Ástor Piazzolla. En 2003 kreesis la Mondala Champiokonkurso pri Dansado di Tango, qua eventas omnayare en Buenos Aires.
La folklorala muziko Arjentiniana influis kelka artisti, exemple Atahualpa Yupanqui, Mercedes Sosa, Soledad Pastorutti e la muzikala grupo Los Chalchaleros. En Córdoba eventas la Festivalo di Cosquín, pri folklorala muziko.
Rock evolucionis en Arjentinia dum e pos la yari 1960a. Yen kelka notora rock-kantisti e muzikisti Arjentiniana: Fito Páez, Charly García, Andrés Calamaro, la muzikala grupi Soda Stereo, e Patricio Rey y sus Redonditos de Ricota.
La Mona Jiménez esas la precipua kantisto di quarteto.
Cinemo
redaktar
L'Arjentiniana cinemo esas un ek la maxim developata en Latin-Amerika. Du cinematografuri Arjentiniana ganis Oscar-premio pri "maxim bona filmo stranjera" dum la historio: La historia oficial ("L'Oficala Historio", de 1985) dal filmifisto Luis Puenzo, pri la diktatoreso de 1976 til 1983, e El secreto de sus ojos ("La sekretajo di tua okuli", de 2009) dal filmifisto Juan José Campanella, cinematografita en Arjentinia ed en Hispania. Ultra ca du premii Oscar, la cinemo Arjentiniana anke premiizesis en Hispania per la Premio Goya, en Berlin dum l'Internaciona Festivalo pri Cinemo, ed en la Festivalo Internaciona pri la Nova Cinemo Latin-Amerikana en Havana.
La cinematografuro Arjentiniana kun la maxim granda nombro de spektanti esis Nazareno Cruz y el lobo, las palomas y los gritos de la yaro 1975, spektita da 3,3 milion personi e direktita da Leonardo Favio. Altra tri filmi - El Santo de la espada, de 1970, direktita da Leopoldo Torre Nilsson; Juan Moreira, de 1973, direktita da Leonardo Favio; e El secreto de sus ojos, de 2009 - superiris 2,4 milion spektanti.
Sporto
redaktar
La nacionala sporto di Arjentinia nomesas pato, kavalkala ludo kreita dal gauchi de la regiono pampa dum la koloniala epoko, e deklarita kom nacionala sporto en 1953. La ludo pato uzas ledra balono qua mustas kaptesar de la sulo dal kavalkeri e jetesar tra cirklala hemo, e komence praktikesis en farm-agri. Nun existas nacionala konkurso pri ta sporto.
Futbalo esas la maxim populara sporto en Arjentinia. Arjentinia esas membro di CONMEBOL, e dum lua historio lua nacionala esquado ganis dufoye la Mondala Kupo di Futbalo, en 1978 ed en 1986. La nacionala futbal-esquado Sub-23 (konsistanta ek futbalisti evanta admaxime 23 yari) reprezentas la lando dum l'Olimpiala Ludi, e ganis dufoye l'ora medalio, en Athina (2004) e Beijing (2008). La 5 maxim populara futbalo-esquadi Arjentiniana esas C.A. Boca Juniors, C.A. River Plate, C.A. Independiente, Racing Club e C.A. San Lorenzo. La futbalisti Diego Armando Maradona e Lionel Messi esas la du maxim konocata futbalisti de la historio. Ante li, Alfredo Di Stéfano obtenis sucesoza kariero en klubi Arjentiniana ed anke en Real Madrid, dum la yari 1940a e 1950a.
Arjentinia esis l'unesma Sud-Amerikana lando ube on komencis praktikar hokeo* sur gazoneyo,[6] ludo portita dal Britaniani dum l'unesma yari dil 20ma yarcento. Komence ol praktikesis en Britaniana skoli, frequentita dal mez-klaso e dal richi. En 1908 fondesis l'Asociuro Arjentiniana pri *Hokeo. La mulieri komencis praktikar ol dum ta epoko, e nun ol esas la maxim populara hominala sporto en Arjentinia. La ludistini de la nacionala esquado pri hokeo* surnomizesas Las Leonas ("La leonini") e ganis 4 Olimpiala medalii e du mondala championkonkursi de 2000 til 2016. La maskulala esquado surnomizesis Los Leones ("La Leonuli"), e ganis l'ora medalio dum l'Olimpiala Ludi en Rio de Janeiro, 2016. La precipua esquadi pri hokeo* sur gazoneyo en Arjentinia esas Quilmes Atlético Club, Club Atlético San Isidro, Club San Martín, Belgrano Athletic, San Isidro Club, Hurling Club, Club Mitre, Club San Fernando, Club Ciudad de Buenos Aires, Lomas Athletic Club, Gimnasia y Esgrima de Buenos Aires (GEBA) e Club Universitario de Rosario.
Pri automobilismo, l'unesma mondala championo di Formulo 1 esis Juan Manuel Fangio. Ilu konkursis dum 8 yari, e vinkis la championkonkurso 5-foye: 1951, 1954, 1955, 1956 e 1957. Pri basketbalo, dum l'Olimpiala Ludi la nacionala esquado por viri evolucionis de la 4ma rango en Helsinki-1952 til la 1ma rango en Athina-2004, kun la partopreno da Emanuel Ginóbili. Ginóbili, nun retretinta, divenis un ek la precipua basketbalisti de Arjentinia, e ludis en klubi Arjentiniana, Italiana ed en NBA. Pri judoo* por mulieri, Paula Pareto ganis l'unesma ora medalio Olimpiala por Arjentinia en la kategorio sub 48 kg, dum la Ludi di Rio de Janeiro. Pri teniso, la maxim sucesoza Arjentiniana tenisistino esas Gabriela Sabatini. Elua suceso stimulis l'intereso pri ta sporto en la lando. Pri teniso por viri, Juan Martín del Potro rangizesis kom 4ma en l'internaciona rango di ATP. Ilu ganis arjenta medalio pri teniso por viri dum l'Olimpiala Ludi en Rio de Janeiro, 2016, e bronza medalio dum l'Olimpiala Ludi en London, 2012. Yen altra notora tenisistuli: José Luis Clerc, David Nalbadián, Gastón Gaudio e Paola Suárez.
Altra sporti populara en la lando, e/o qui obtenis suceso dum internaciona konkursi, esas hokeo* sur rul-sketili, taekwondo, natado, handbalo, volebalo, poloo* ed altri.
Referi
redaktar
- ↑ 1,0 1,1 Lewis, Paul. The Crisis of Argentine Capitalism - University of North Carolina Press, 1990
- ↑ «Oficialización de las Cataratas del Iguazú como una de las Nuevas Siete Maravillas del Mundo» - Publikigita da Noticias Terra. Idiomo: Hispana.
- ↑ Videz en Hispana: oni.escuelas.edu.ar redargentina.com.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Argentina - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 22ma di decembro 2018. Idiomo: Angla.
- ↑ Instituto Nacional de Estadística y Censos Censo Nacional de Población, Hogares y Viviendas 2010 - Autoro: INDEC. Pag.: 65 URL vidita ye 22ma di decembro 2018. Idiomo: Hispana.
- ↑ El hockey en la Argentina - URL vidita ye 19ma di agosto 2012.
|
Landi en Sud-Amerika
|
|---|---|
| Arjentinia | Bolivia | Brazilia | Chili | Kolumbia | Equador | Guyana | Panama | Paraguay | Peru | Surinam | Trinidad e Tobago | Uruguay | Venezuela | |
| Nesuverena teritorii: Falklandi | Franca Guyana | |