Demokratial Republiko Kongo
| Demokratial Republiko Kongo | ||
| République Démocratique du Congo | ||
|
| |
| Standardo di Demokratial Republiko Kongo | Blazono di Demokratial Republiko Kongo | |
| Nacionala himno: | ||
| Debout Congolais | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Kinshasa | |
| · Habitanti: | 10 076 099 (2009) | |
| Precipua urbo: | Kinshasa | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Franca | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Félix Tshisekedi | |
| · Chefministro: | Jean-Michel Sama Lukonde | |
Surfaco: (12ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 2 345 409 km² | |
| · Aquo: | 4,3 % | |
Habitanti: (14ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 111 859 928[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 46,3 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Franko di Demokratial Republiko Kongo | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | CD
| |
COD
| ||
180
| ||
| Reto-domeno: | .cd | |
Demokratial Republiko Kongo (olim Zaire) esas lando en central Afrika, jacanta inter Republiko Kongo, Gabon, Centrafrika, Sudan, Uganda, Ruanda, Burundi, Tanzania, Zambia ed Angola (e l'enklavo Kabinda) e l'oceano Atlantiko, weste.
Bazala fakti pri Demokratial Republiko Kongo.
Historio
redaktar| Precipua artiklo: Historio di la Demokratial Republiko Kongo |
Europana koloniigo komencis kande Henry Morton Stanley exploris la regiono sub impero dal rejulo Leopold la 2ma di Belgia. Leopold la 2ma aquiris yuri pri la teritorio en 1885, dum la Konfero di Berlin. La teritorio divenis lua privata proprieto, sub la nomo Libera Stato Kongo. Ilu komencis enplantacar ferovoyo de la litoro til Léopoldville, la nuna Kinshasa.
Dum l'Unesma mondomilito, Kongani luktis kontre Germani en Kamerun ed en Tanganyika. Kom rekompenso, Belgia recevis l'administro di Germana teritorii di Ruanda-Urundi. Pos la milito, Belgi komencis explotar kupro e kobalto en Kongo. Mili di laboristi transferesis de l'internajo dil teritorio a Katanga, sude, por explotar la jaceyi di kupro.
Kande nacional-socialista Germania okupis Belgia en 1940, la regiono deklaris su leala a Belga guvernerio exilita en London. Pos ke Japoniani okupis Malaizia, Kongo divenis granda exportacero di kauchuko. Belga Kongo anke divenis exportacero di uranio por Usa.
Pos la milito, Belgia lansis ambicioza dek-yara projeto por developar Belga Kongo ekonomiale e sociale. Erste en 1953, Kongani darfis komprar e vendar proprieti en propra nomo.
En mayo 1960, nacionalista grupo Mouvement National Congolais, komandita da Patrice Lumumba, vinkis parlamental elekti, e Lumumba divenis chefministro. La parlamento elektis Joseph Kasa Vubu kom prezidanto. Demokratial Republiko Kongo nedependanteskis de Belgia ye la 30ma di junio 1960.
Balde pos nedependanteskar, komencis interna milito kun skopo obtenar nedependo por la regioni Katanga e Kasai-Sudo, este de la lando. Moise Tshombé esis chefo di nedependo-movado en Katanga.[2] L'interna milito duras til nun, kun mili di morti.
Ye la 17ma di januaro 1961 Katangana trupi e Belga parashutisti, suportita financale da Usa e Belgia, qui deziris explotar jaceyi di kupro e diamanto de Katanga e Kasai-Sudo, kidnapis e mortigis Patrice Lumumba. Malgre la politikala kaozo, Evariste Kimba formacis guvernerio.
Pos 5-yara nestabileso, Joseph-Désiré Mobutu kaptis la povo en 1965, per stato-stroko. Dum la yari 1970a e 1980a, Mobuto vizitis Usa plurafoye e havis suporto politikala e militala de Usa, pro lua odio a komunismo. Ye la 1ma di januaro 1966 ilu rinomizis Léopoldville kom Kinshasa ed, en 1971 ilu rinomizis la lando kom Zaire. Mobutu instalis diktatoreso e kleptokratio* til 1997, kande ilu revokesis de la povo. Pos ke Mobutu fugis, la lando rinomizesis Demokratial Republiko Kongo, nam la nomo Zaire portis granda konekti kun Mobutu.
Cirkume 1996, la konflikto inter la populi Hutu e Tutsi en Ruanda e Burundi atingis Zaire, nam le Hutu fugis vers la lando. Le Tutsi formacis milici por kombatar le Hutu e helpar la revoko di Mobutu. Kande Mobutu revokesis, Laurent Kabila gratulis la trupi stranjera pro lia helpo, e demandis ke li retroiris a lia landi. Kabila timis l'expanso di etniala konflikto a la lando.
Kabila esis marxisto, tamen lua ekonomiala politiko mixis kapitalismo e kolektivismo. En 1998, Uganda e Ruanda, qui antee helpis lu, divenis lua enemiki, e suportis nova revolto dal partiso Rassemblement Congolais pour la Démocratie - RCD ("Kongana asemblo por la demokratio"). Konseque, to efektigis la Duesma milito di Kongo. Cafoye, Kabila helpesis da Zimbabwe, Namibia ed Angola, ed en 1999 ilu domtis la situaciono sude e weste de la lando.
Politiko
redaktar
Demokratial Republiko Kongo esas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas por 5-yara periodo e povas rielektesar unfoye por la sequanta periodo. Nun esas Félix Tshisekedi. La chefo di guvernerio esas la chefministro, nun Jean-Michel Sama Lukonde.
La legifala povo konsistas ek duchambra parlamento. La Senato, kun 108 membri, esas l'alta chambro, kontre ke l'Assemblée nationale, kun 500 membri, esas la basa chambro.
Segun la nuna konstituco, aprobita en 2006, la judiciala povo exercesas dal Supera Korto, da Apelo-korti, da lokala tribunali, ed anke dal statala advokati.
Geografio
redaktar
Havanta entote 2 345 409 km², Demokratial Republiko Kongo esas la 11ma maxim vasta lando de la mondo e la 2ma maxim vasta de Afrika, dop Aljeria. Ol havas entote 10 481 kilometri di frontieri, di qui 2646 km kun Angola, 236 km kun Burundi, 1747 km kun Centrafrika, 1229 km kun Republiko Kongo, 221 km kun Ruanda, 714 km kun Sud-Sudan, 479 km kun Tanzania, 877 km kun Uganda, e 2332 km kun Zambia.[1] La lando havas nur 37 km di litoro.
Este e sude de la lando la reliefo esas montoza. Jacanta sur la frontiero kun Uganda, este, e havanta 5110 metri di altitudo, montopinto Marguerite, an la monto Ngaliema (o monto Stanley) esas la maxim alta punto di la lando. Ol havas altra du kulmini qui superiras 5 mil metri di altitudo: Alexandra (5091 metri di altitudo) ed Albert (5087 metri di altitudo). Altra monti en ca regiono esas aktiva volkani, rezulto de la volkanal aktiveso dil Valo Rift: Nyiragongo (3470 metri di altitudo), Nyamuragira e Visoke.[1] La lasta erupto di Nyiragongo, en 2002, minacis la vicina urbo Goma.
La dominacanta klimato di la Demokratial Republiko Kongo esas Equatorala, kun intensa pluvi (plu kam 2 000 mm omnayare), plu kolda e sika en alta regioni sude. Norde del Equatoro, la pluvoza sezono iras de aprilo til oktobro, kontre ke la sika sezono iras de decembro til februaro. Sude del Equatoro, la pluvoza sezono iras de decembro til marto, kontre ke la sika sezono iras de aprilo til oktobro.[1]
Lua Equatorala foresto esas la duesma maxim granda de la mondo, dop l'Amazoniana. Foresti kovras 67,9% ek la surfaco de la lando. Cirkume 11,4% de lua teritorio esas kultivebla, de qui 3,1% esas kultivata e 8% uzesas kom pastureyo.[1]
La precipua fluvio di la lando esas fluvio Kongo. Lua baseno kovras cirkume 800 mil km², o 1/3 ek la surfaco de la lando.
Ekonomio
redaktar| Precipua artiklo: Ekonomio di la Demokratial Republiko Kongo |
Demografio
redaktar
Segun statistiki de The World Factbook por julio 2018, Demokratial Republiko Kongo havis 111 859 928 habitanti[1]. Cirkume 45% de la habitantaro apartenas a 4 precipua etnii - Mongo, Luba, Kongo e Mangbetu-Azande. Existas plu kam 200 etniala grupi en la lando, di qui la maxim multa esas bantui.[1]
L'oficala linguo di Demokratial Republiko Kongo esas la Franca. La linguo Lingala esas lingua franca, uzata en komercal aferi. Altra lingui esas Kingwana (dialekto de Swahilia), Kikongo e Tshiluba.[1] Cirkume 242 lingui parolesas en la lando, di qui 4 judikesas kom nacionala lingui: Kituba, Lingala, Tshiluba e Swahilia.
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas katolikismo: 50% de la habitantaro. Protestanti esas 20%, Mohamedani esas 10%, altra religii (inkluzite sinkretismi religiala) esas 10%.[1]
La maxim granda urbo esas la chef-urbo, Kinshasa. Altra importanta urbi esas Lubumbashi, Mbuji-Mayi e Kisangani.
Kulturo
redaktar
La diverseso kulturala di la Demokratial Republiko Kongo rezultas de lua centi di etniala grupi qui habitas de l'estuario dil fluvio Kongo weste til la foresti e la savani centre e la dense populizita montari este. Malgre la kolonialismo dum la 19ma yarcento, la lukti pri nedependantesko, la rejimo di Mobutu Sese Seko e l'interna militi, l'anciena mori e kustumi duris existar. La maxim multa habitanti habitas ruri. Cirkume 30% habitas urbi, e recevas westala influi.
La muziko di la lando influesis da Kubana rumba e merengue, do naskis soukous. Kelk Afrikana bandi kantas en Lingala, un ek la maxim parolata lingui de la lando. Papa Wemba esis un ek la precipua kantisti de soukous en la D R Kongo.
La skriptisti de la Demokratial Republiko Kongo uzis la literaturo kom moyeno por stimular nacionala koncio meze la habitantaro. La tragediala koloniala historio e l'interna milito stimulis kelka pasiveso meze l'individui, qui aceptas la kulturo impozita da Belgia.
La moderna literaturo di la lando aparis dum la yari 1950a. Yen kelka exempli: Léonie Abo, Raïs Neza Boneza, Paul Lomami-Tshibamba, poetino Kavidi Wivine N'Landu, novelisto Sony Lab'ou Tansi, dramatifisto Buabua wa Kayembe Mubadiate, jurnalisto e docisto Charles Djungu-Simba Kamatenda, e Clémentine Faïk-Nzuji.
Multa sporti praktikesas en la Demokratial Republiko Kongo, exemple futbalo, basketbalo e rugbio*. Futbalo esas la maxim populara sporto en la lando, qua dufoye esis vinkinto dil Afrikana Kupo di Nacioni - 1968 e 1974 - e partoprenis unfoye en la Mondala Kupo di Futbalo, en 1974, kom Zaire. La maxim populara futbalo-klubo di la lando esas TP Mazembe. Rugbio* por 15 ludisti introduktesis dal Europani dum la yari 1950a, nome inter ministi sud-este de la lando, ed inter militisti en Kinshasa.
Referi
redaktar
| Nedependanta stati en Afrika |
| Aljeria | Angola | Benin | Botswana | Burkina Faso | Burundi | Centrafrika | Chad | Demokratial Republiko Kongo | Djibuti | Egiptia | Equatorala Guinea | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabon | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea Bisau | Ivora Rivo | Kabo Verda | Kamerun | Kenia | Komori | Kongo | Lesotho | Liberia | Libia | Madagaskar | Malawi | Mali | Maroko | Maurico | Mauritania | Mozambik | Namibia | Nigeria | Nijer | Ruanda | San-Tome e Principe | Senegal | Sierra Leone | Seycheli | Somalia | Sudafrika | Sudan | Sud-Sudan | Tanzania | Tunizia | Togo | Uganda | Zambia | Zimbabwe |
| Nesuverena teritorii |
| Ceuta | Kanarii | Madeira | Melilla | Ocidental Sahara | Mayotte | Reunion | Sokotra |
| Nedependo ne agnoskata |
| Somalilando | Puntlando |