Historio di mondo

Nia sunala sistemo komencis formacar su de giganta gasonubo 4.7 miliardi yari ante nun. Cirkume 4.57 miliardi yari ante nun en centro di la sistemo esis ja proto-Suno e cirkum ol jiris proto-planeti. Cirkume 4.54 miliardi yari ante nun planeto nomizita Thea kolizionis kun proto-Tero, ed pos ca koliziono pokope naskis Tero e Luno.

Historio di mondo kurte

La longeso di la historio di Tero esas imensa. On povas igar la longega tempo plu komprenebla, se la tota tempo komparesus kun un yaro. En tala divido un "monato" respondus 380 milioni yari.

• 1 di januaro : Proto-Tero formacas su.
• 2 di januaro : Tero-Luno formacas su pos la koliziono di du proto-planeti.
• 11 di januaro : La maxim anciena minerala strati formacas su.
• 20–22 di januaro : La unesma oceani fluktuas.
• 10 di februaro : La maxim anciena petri formacas su.
• 13–25 di februaro : La unesma vivoformi simpla evolucionas en la oceani.
• 26 di marto : La unesma stromatoliti, altre dicite petrala masi, qui naskis de protisti.
• aprilo e mayo esas ankore tenebroza periodo.
• 5–13 di junio : Oxigenala konteno di la atmosfero kreskas tempale pro la aktiveso dil unesma enti asimilanta.
• 11 di junio : La maxim anciena mikrofosili, trovita en nuna Sudafrika, formacas su.
• 22 di julio : Asteroido shokas Tero en nuna Sudafrika. Restas kratero kun 260-kilometra diametro.
• 18–20 di novembro : En oceani esas unesma animali kun harda korpoparti.
• 27 di novembro : En oceani natas unesma fishi kun mentoni.
• 1 di decembro : La unesma arboratra planti evolucionas sur sulo.
• 11 di decembro : Vasta extingo di animali, forsan efektita da volkanala eruptegi.
• 13–27 di decembro : Dinosaurii esas regnanta vivoformo.
• 15 di decembro : Unesma mamiferi evolucionas.
• 27 di decembro : La famoza aerolito shokas Tero ed igas dinosaurii exingar.
• 28 di decembro : Himalaya-montaro formacas su.
• 31 di decembro : Nuna homo evolucionas.

Lasta 15 minuti

Mem la maxim finala "15 minuti" di la historio mondala esas longega tempo. Ca "15 minuti" korespondas a cirkume 130.000 yari, "un minuto" respondas 8.630 yari ed "un sekundo" korespondas a cirkume 144 yari.

• 23:45–23:47 kloki (130.000–114.000 yari ante nun) : Esas varma periodo inter glaciala periodi e foresti kreskas en polala regioni. Marala surfaco esas 5–7 m plu alta kam nun. Homi vivas ankore nur en Afrika.
• 23:47 kloki (115.00 yari ante nun) : Glaciala periodo komencas ed ol duros plu kam cent mil yari. La marala surfaco sinkas.
• 23:50–23:53 kloki (60.000–25.000 yari ante nun) : La frua ancestri di la homo migras de Afrika ad altra parti di mondo.
• 23:52 kloki (74.000 yari ante nun) : La homaro preske extingas pro eruptego di Toba-volkano en Sumatra. La temperaturo di la atmosfero sinkas por multa yari.

• 23:54–23:56 kloki (55.000–30.000 yari ante nun) : La migrado di la homo duras en mondo. La ancestri chasanta-kolektanta migras a suda Azia, ad Australia, ad Europa ed ad esta Azia (en ca ordino).
• 23:56–23:58 kloki (32.000–10.000 yari ante nun) : La kreativeso di la homo kreskas e lu piktas la unesma imaji en kaverni.
• 23:57 kloki (c. 24.000 yari ante nun) : Homo neanderthalensis extingesas.
• 23:58 kloki (20.000–14.000 yari ante nun) : Homo migras ad Amerika.
• 23:58:40 kloki (12.000 yari ante nun) : La homo komencas kultivar.
• 23:58:45 kloki (11.500 yari ante nun) : Neolita periodo komencas.
• 23:59:25 kloki (5.000 yari ante nun) : Granda aerolito falas en Indiana oceano ed efektigas ondegi cirkum la oceano.
• 23:59:30 kloki (4.500 yari ante nun) : Granda piramidi konstruktesas.
• 23:59:59 kloki (en 1883) : Krakatau-volkano eruptas, ed en ondegi ed en cindrala pluvi mortas 230.000 homi.