Írsk enska

Írsk enska er ensk mállýska sem töluð er og skrifuð á Írlandi. Ensk tunga barst fyrst til Írlands seint á 12. öld með innrás Normanna. Á þeim tíma töluðu Normannar ekki ensku heldur normannafrönsku. Í upphafi var enska aðeins töluð á svæðinu nálægt Dyflinn sem í dag heitir The Pale (írska: An Pháil). Við tilkomu Túdorættar vék ensk tunga og menning fyrir írsku á svæðinu sem innrásarmennirnar höfðu tekið upprunalega. Hins vegar fór notkun enskrar tungu vaxandi, sérstaklega á plantekrum, eftir hertöku Túdorættar á Írlandi á 16. öld. Fyrir miðja 19. öld var enska orðin aðaltungumál Írlands. Enska heldur þessari stöðu í dag, en jafnvel þeir sem hafa írsku að móðurmáli tala ensku reiprennandi.

Stafsetning

Ólíkt bandarískri ensku og kanadískri ensku hefur írsk enska ekki sér stafsetningarreglur, heldur er írsk enska stöfuð alveg eins og bresk enska.

Orðaforði

Tökuorð úr írsku

Það er fjöldi írskra tökuorða sem er notaður á írskri ensku, sérstaklega af hinu opinbera. Til dæmis heitir forsætisráðherrann Taoiseach, aðstoðarforsætisráðherrann Tánaiste, þingið Oireachtas og neðri deildin Dáil Éireann. Auk þess eru tökuorð sem eru notuð í óformlegu samhengi en notkun þeirra fer minnkandi, sérstaklega meðal unglinga.

Nokkur dæmi eru:

Orð	Orðaflokkur	Þýðing
Abú	Upphrópun	Húrra
Amadán	Nafnorð	Fáviti
Fáilte	Nafnorð	Móttökur — oft í orðasambandinu Céad míle fáilte „hundrað þúsund móttökur“
Flaithúlach	Lýsingarorð	Örlátur
Garsún/gasúr	Nafnorð	Drengur
Gaeltacht	Nafnorð	Svæði þar sem írska er töluð sem aðaltungumál
Grá	Nafnorð	Ást, væntumþykja
Lúdramán	Nafnorð	Fáviti
Plámás	Nafnorð	Smjaður
Sláinte	Upphrópun	Skál!

Orð sem eiga rætur að rekja til írskrar tungu

Annar hópur írskra enskra orða eru þau sem eiga rætur að rekja til írskrar tungu en hefur nokkurn veginn verið aðlöguð enskum framburði og stafsetningu. Nokkur þessara orða hefur náð vinsældum fyrir utan Írland en önnur eru notuð aðeins þar á landinu. Þessi orð hafa oft verið enskuð eða eru beinar þýðingar. Í seinna tilfelli fá orð eða orðasamböndu aukaþýðingu sem er ekki að finna annars staðar í enskumælandi heimi.

Nokkur dæmi eru:

Orð eða orðasamband	Orðaflokkur	Írska	Þýðing
Arra/ och / musha / yerra	Upphrópun	Ara / Ach / Muise / Dhera (conjunction of "A Dhia, ara")	Jæja (t.d. „yerra, sure if it rains, it rains“)
Bockety	Lýsingarorð	Bacach (lame)	Valtur, bilaður
Bold	Lýsingarorð	Dána	Óþekkur
Boreen	Nafnorð	Bóithrín	Þröngur sveitarvegur eða stígur
Ceili/Ceilidh	Nafnorð	Céilidhe	Hefðbundinn írsk tónlist og dans
Colleen	Nafnorð	Cailín	Stelpa
Fooster	Sagnorð	Fústar	iða, vera eirðarlaus
Gansey	Noun	Geansaí	Peysa
Give out	Sagnorð	Tabhair amach (bókstaflega)	Skamma, ávíta
Gob	Nafnorð	Gob	Kjaftur
Gombeen	Nafnorð	Gaimbín	Peningalánari
Guards	Nafnorð	Garda Síochána	Lögregla
Jackeen	Noun	Gælunafn fyrir John (þ.e. Jack) með írsku smækkunarviðskeyti -ín	Mildilega niðrandi orð fyrir fólk frá Dyflinn, gagnslaus maður. Upprunalega manneskja sem fylgdi breska fánanum (e. Union Jack) meðan á Bretar stjórnuðu Írland eftir 1801, manneskja frá Dyflinn sem studdi kónunginn.
Shoneen	Nafnorð	Seoinín (diminutive of Sean – 'John')	Íri sem hermir eftir enskum háttum
Sleeveen	Nafnorð	Slíbhín	Óáreiðanlegur, slóttugur einstaklingur
Soft day	Orðasamband	Lá bog (bókstaflega)	Skýjað veður, þoka

Orð sem eiga rætur að rekja til fornensku eða miðensku

Öðrum orðaforðaflokki á írskri ensku tilheyra þau orð og orðasambönd sem voru algeng á fornensku eða miðensku en eru ekki lengur notuð eða orðin úrelt annars staðar. Nokkur þessara orða hafa fengið aukamerkingar fyrir orð sem eru enn notuð annars staðar en í annarri merkingu.

Nokkur dæmi eru:

Orð	Orðaflokkur	Þýðing	Uppruni/athugasemdir
Amn't	Sagnorð	Er ekki (sb. am not)
Childer	Nafnorð	Barn (cf. child)	Úr fornensku, eignarfall fleirtala af „child“
Cop-on	Nafnorð	Vitneksja, klókandi	Miðenska úr frönsku cap „handtaka“
Craic	Nafnorð	Skemmtun, oftast notuð með írskri stafsetningu „craic“. Líka notað í Skotlandi og Norður-Englandi sem „crack“ í merkingunni „spjall“	Fornenska cracian, í gegnum írsku
Devil	Nafnorð	Bölvun (t.d. devil take him) Negation (e.g., for none, "Devil a bit")	Miðenska
Eejit	Nafnorð	Írskt og skoskt orð yfir „asni“ (e. idiot)	Enska, úr latnesku idiōta
Hames	Nafnorð	Í drasli, oftast í orðasambandinu make a hames of „rusla til“	Miðenska úr hollensku
Grinds	Nafnorð	Einkanám	Fornenska grindan
Jaded	Lýsingarorð	Þreyttur, örmagna	Fornenska jade
Kip	Nafnorð	Skítugur eða óþrifalegur staður	Enska frá 18. öld „vændishús“
Mitch	Sagnorð	að skrópa	Miðenska
Sliced pan	Nafnorð	Sneiðað brauð	Mögulega úr frönsku pain „brauð“, eða tilvísun til pönnu (e. pan) sem brauðið var bakað í
Yoke	Nafnorð	Hlutur, tæki	Fornenska geoc
Wagon/Waggon	Nafnorð	Óþægileg kona	Miðenska
Whisht	Upphrópun	Þegirðu!	Miðenska

Önnur orð

Auk fyrrnefndu hópanna þriggja er líka önnur orð að finna á írskri ensku af óvissum uppruna. Þó að nokkur þessara orða séu ekki eingöngu notuð á Írlandi er noktun á þeim ekki víðtæk annars staðar og talið er að þau einkenni írska ensku.

Nokkur dæmi eru:

Orð	Orðaflokkur	Þýðing	Uppruni/athugasemdir
Acting the maggot	Orðasamband	Fíflast, grínast
Banjaxed	Lýsingarorð	Bilað, ónýtt
Bowsie	Nafnorð	Óstýrilátur einstaklingur
Bleb	Nafnorð, sagnorð	Blaðra, að fá að sig blöðrur
Bucklepper	Nafnorð	Borubrattur einstaklingur	Used by Patrick Kavanagh and Seamus Heaney
Chiseler	Nafnorð	Barn
Cod	Noun	Foolish person	Usually in phrases like 'acting the cod', 'making a cod of himself'
Culchie	Nafnorð	Einstaklingur úr sveitinni
Delph	Nafnorð	Leirvörur	From the name of the original source of supply, Delft in the Netherlands. See Delftware.
Feck	Sagnorð, upphrópun	"Feck it!", "Feck off"
Gurrier	Nafnorð	Harður maður	perhaps from French guerrier 'warrior', or else from 'gur cake' a pastry previously associated with street urchins. Cf. Scots Gurry
Minerals	Nafnorð	Gosdrykkir	From mineral Waters [heimild vantar]
Mot	Nafnorð	Stelpa, kærasta	From the Irish word 'maith' meaning good, i.e. good-looking.
Press	Nafnorð	Skápur	Similarly, hotpress in Ireland means airing-cupboard Press is an old word for cupboard in Scotland and northern England.
Rake	Nafnorð	Mikið, margt
Runners	Nafnorð	Íþróttaskór
Shore	Nafnorð	Göturæsi
Wet the tea/The tea is wet	Orðasamband	Að laga te

Málfræði og orðaröð

Orðaröð írsku tungunnar er nokkuð ólík þeirri ensku. Ýmsir þættir írskrar orðaröðar hafa haft áhrif á orðaröð írskrar ensku en mörg þessara einkenna eru að hverfa í þéttbýli meðal unglinga.

Orð sem hafa varðveist úr forn- og miðensku hafa líka haft töluverð áhrif á írska ensku.

Írsk áhrif

Tvöföldun er einkenni írskrar ensku sem þekkist á sviðinu og í kvikmyndum.

• írska orðasambandið ar bith samsvarar því enska at all („ekki neitt, nokkuð, eitthvað“), þannig að sterkara orðasambandið ar chor ar bith verður á ensku at all at all
  • I've no money at all at all („ég á ekki neina peninga“)
• ar eagle go (bókstaflega vegna ótta um að...) þýðir ef það skyldi. Afbrigðið ar eagla na heagla (bókstaflega vegna ótta um ótta) bendir til meiri óvissu. Samsvarandi orðasamböndin á írskri ensku eru to be sure og to be sure to be sure. Í þessu samhengi þýða þessi orðasambönd ekki „örugglega“ frekar „ef það skyldi“.
  • I brought some cash in case I saw a bargain, and my credit card to be sure to be sure („ég kom með peninga skyldi ég finna eitthvað kjarakaup, og kreditkortið (skyldi ég hafa ekki penninga til)“)

Já og nei

Á írsku eru ekki til orð sem samvara ensku orðunum yes og no („já“ og „nei“). Í staðinn er sagnorð í spurningunni endurtekið, með neitunarorði ef þarf. Á írskri ensku eru yes og no notuð sjaldnar en á öðrum enskum mállýskum þar sem sagnorðið er endurtekið, jákvætt eða neikvætt, í staðinn fyrir (eða auk þess) að nota yes eða no:

• Are you coming home soon? — I am. („Ætlarðu heim bráðlega?“ — „Ég ætla það“)
• Er farsíminn þinn hlaðinn? — It isn't. („Er farsíminn þinn hlaðinn?“ — „Hann er það ekki“)