Aksara Bali

Aksara Bali
Aksara Bali;
Jinis	Abugida
Basa	Bali, Sasak, Jawa, lan Jawa Kuna
Kala	watara abad 10 nganti saiki
Aksara babon	Aksara Proto-Kanaan Aksara Fenisia Aksara Aramaik Aksara Brahmi Vatteluttu (Aksara Pallawa) Aksara Kawi Kuna Aksara Bali; ; ; ; ; ;
Aksara sadulur	Surat Batak Baybayin Aksara Buhid Aksara Hanunoo Jawa Lontara Aksara Sunda Kuna] Aksara Rejang Tagbanwa
Arah nulis	Kiwa manengen
ISO 15924	Bali, 360
Jeneng Unicode	Balinese
Larik Unicode	U+1B00–U+1B7F
	Artikel iki ngandhut lambang fonètis AFI. Tanpa piranti pamaca sing trep, kadeleng bisa mung tandha-pitakon, kothak-kothak, utawa lambang liyané, dudu pralambang Unicode.

Aksara Bali iku Aksara tradhisional masarakat Bali lan tuwuh ing Bali. Aksara Bali wujud sawijining aksara abugida kang asal saka Aksara Pallawa. Aksara iki mèmper karo aksara Jawa. Prabédané dumunung ing lekukan wangun Aksara.

Aksara Bali cacahé 47 karakter, 14 ing antarané wujud aksara swara utawa vokal. Aksara wyanjana utawa aksara konsonan cacahé 33 karakter. Aksara wyanjana Bali kang biyasa dipigunakaké cacahé 18 karakter. Uga ana aksara wyanjana Kawi kang dipigunakaké ing tembung-tembung tinamtu, mligi tembung-tembung kang diprabawai Basa Kawi lan Sangskerta.

Sanadyan ana aksara wyanjana Kawi kang isi intonasi nada tinamtu, pangucapané kerep disetarakan karo aksara wyanjana Bali. Umpamané, aksara dirgha (pangucapan dawa) kang kuduné diwaca dawa, kerep diwaca kaya aksara hresua (pangucapan cendhak).

Warga aksara

Osthya	Dantya	Murdhanya	Talawya	Kanthya

Sawijining aksara diklompokaké miturut dhasar pangucapané lan ingaran warga aksara. Sajeroning aturan nulis aksara Bali, ana 5 warga aksara kang utama, yaiku:^[1]

Kanthya. Warga kanthya yaiku golongan fonem kang asal saka ‘’langit-langit’’ cedhak kerongkongan. Antara liya kalebu konsonan celah swara. Singg kalebu warga kanthya yaiku konsonan velar/guttural lan glotal. Aksara konsonan swara kalebu warga kanthya dumadi saka: Ka (k), Ga (g), Ga gora (gh), Nga (ng). Déné aksara vokal swara kalebu warga kanthya yaiku A.
Talawya. Warga talawya yaiku golongan fonem swara asal saka langit-langit tutuk. Sing kalebu warga talawya yaiku konsonan palatal. Aksara konsonan swara kalebu warga talawya dumadi saka: Ca murca (c), Ca laca (ch), Ja (j), Ja jera (jh), Nya (ny), Sa saga (sy). Déné Aksara vokal swara kalebu warga talawya yaiku I.
Murdhanya. Warga murdhanya yaiku golongan fonem swara asal saka tarikan lidah ke belakang menyentuh langit-langit. Sawetara di antaranya kalebu fonem gronggongan gigi. Sing kalebu warga murdhanya yaiku konsonan retrofleks lan alveolar. Aksara konsonan swara kalebu warga murdhanya dumadi saka: Ta latik (ṭ), Da madu (ḍ), Na rambat (ṇ), Sa sapa (ṣ), Ra (r). Déné Aksara vokal swara kalebu warga murdhanya yaiku Ra repa (Ṛ).
Dantya. Warga dantya yaiku golongan fonem swara asal saka sentuhan ilat karo untu. Sawetara kalebu fonem gronggongan untu. Sing kalebu warga dantya yaiku konsonan dental lan alveolar. Aksara konsonan swara kalebu warga dantya dumadi saka: Ta (t), Ta tawa (th), Da lindung (d), Da madu (dh), Na kojong (n), Sa danti (s)^[2]La (l). Déné Aksara vokal swara kalebu warga dantya yaiku La lenga (Ḷ).
Osthya. Warga osthya yaiku golongan fonem swara asal saka patemon lambé dhuwur lan ngisor. Sing kalebu warga oshtya yaiku konsonan labial. Aksara konsonan swara kalebu warga talawya dumadi saka: Pa (p), Pa kapal (ph), Ba (b), Ba kembang (bh), Ma (m), Wa (w). Déné Aksara vokal swara kalebu warga talawya yaiku U.

Aksara swara (vokal)

Aksara swara ingaran uga Aksara vokal/Aksara urip (vowel) sajeroning aksara Bali. Fungsi aksara swara padha kaya déné fungsi Aksara vokal sajeroning Aksara Latin. Yèn sawijining aksara wianjana diwènèhi salah siji panganggé aksara swara, banjur cara maca Aksara wianjana mau uga owah, miturut fungsi panganggé swara nèmpèl Aksara wianjana mau.

Warga	Aksara Bali	Aksara Latin	Alfabet Fonetis Internasional	Nama	Aksara Bali	Aksara Latin	Alfabet Fonetis Internasional
Aksara swara
Warga	Aksara swara hresua (Aksara vokal pendek)			Nama	Aksara swara dirgha (Aksara vokal panjang)
Kantya (tenggorokan)		A	[a]	A kara		Ā	[ɑː]
Talawya (langit-langit lembut)		I	[i]	I kara		Ī	[iː]
Murdhanya (langit-langit keras)		Ṛ	[ɹ̩]	Ra repa		Ṝ	[ɹ̩ː]
Dantya (gigi)		Ḷ	[l̩]	La lenga		Ḹ	[l̩ː]
Osthya (lambé)		U	[u]	U kara		Ū	[uː]
Kanthya-talawya (tenggorokan & langit-langit lembut)		E	[e]; [ɛ]	E kara (E) Airsanya (Ai)		Ai	[aːi]
Kanthya-osthya (tenggorokan & lambé)		O	[o]; [ɔ]	O kara		Au	[aːu]

Aksara wianjana (konsonan)

Aksara wianjana ingaran uga konsonan utawa Aksara mati sajeroning aksara Bali. Sanadyan panulisané tanpa Aksara vokal, saben aksara diwaca kaya-kaya diwuwuhi Aksara vokal "a". Yèn aksara wianjana ora diwuwuhi aksara swara (Aksara vokal: i, u, é, o, ě, ai, au), aksara mau dianggep diwuwuhi vokal "a". Yèn nulis nganggo Aksara latin, tembung "na" minangka gabungan saka Aksara konsonan /n/ lan vokal /a/. Sajeroning aksara Bali, tembung "na" disimbolaké nganggo siji aksara waé,ora gabungan saka Aksara konsonan "n" lan vokal "a".

Sajeroning Basa Bali, Aksara Ha ora diwaca nalika dipigunakaké ing wiwitan tembung. Lumrahé, sanadyan sajeroning panulisan tembung migunakaké Aksara Ha, désahané ora timbul, swara diucapaké mung vokalé waé. Contoné, sajeroning panulisan tembung "Hujan", dianggo Aksara Ha ing ngarep tembung. Nanging nalika maca tembung "Hujan", wong Bali luwih milih ora ngucapaké désahan tembung "Hu", nanging mung ngucapaké Aksara vokalé waé, yaiku "U". Dadi swara kang diucapaké yaiku tembung "Ujan".^[3]

Aksara Ardhaswara yaiku semivokal. Tembung ardhaswara (saka Basa Sangskreta) kanthi barès tegesé "setengah swara" utawa semivokal. Kanthi tembung liya, aksara ardhaswara ora awujud aksara konsonan, lan uga ora aksara vokal. Sing éwoning aksara ardhaswara yaiku Ya, Ra, La, Wa. Gantungané kalebu pangangge aksara (kajaba gantungan La), yaiku nania (gantungan Ya); suku kembung utawa guungan (gantungan "Wa"); lan guwung utawa cakra (gantungan Ra). Tembung-tembung swara dipocapaké cepat, seolah-olah vokalnya dipangkas, migunakaké gantungan aksara ardhaswara. Conto tembung: "priya" (dudu "peria"); "satwa" (dudu "satuwa"); "satya" (dudu "satiya"); "proklamasi" (dudu "perokelamasi").

Warga	Tajam		Lembut		Nasal	Ardhaswara (Semivokal)	Usma (Desis)	Wisarga (Desah)
Aksara Wianjana (konsonan)
Warga	Pancawalimukha					Ardhaswara (Semivokal)	Usma (Desis)	Wisarga (Desah)
Kanthya (tenggorokan)	(Ka) Ka	(Kha) Ka mahaprana	(Ga) Ga	(Gha) Ga gora	(Nga) Nga			(Ha) Ha
Talawya (langit-langit lembut)	(Ca) Ca murca	(Cha) Ca laca	(Ja) Ja	(Jha) Ja jera	(Nya) Nya	(Ya) Ya	(Śa) Sa saga
Murdhanya (langit-langit keras)	(Ṭa) Ta latik	(Ṭha) Ta latik^[4]	(Ḍa) Da madu m.^[5]	(Ḍha) Da madu m.^[6]	(Ṇa) Na rambat	(Ra) Ra	(Ṣa) Sa sapa
Dantya (gigi)	(Ta) Ta	(Tha) Ta tawa	(Da) Da lindung	(Dha) Da madu	(Na) Na kojong	(La) La	(Sa) Sa danti
Osthya (lambé)	(Ba) Ba	(Bha) Ba kembang	(Pa) Pa	(Pha) Pa kapal	(Ma) Ma	(Wa) Wa

Pangangge

Pangangge (lafal: /pəŋaŋge/) utawa sajeroning Basa Jawa ingaran sandhangan, yaiku lambang swara ora bisa madeg dhéwé, ditulis nganggo nèmpèl sawijining aksara wianjana utawa aksara swara lan mengaruhi cara maca lan nulis aksara Bali. Ana manéka jinis pangangge, antarané pangangge swara, pangangge tengenan (lafal: /t̪əŋənan/), lan pangangge aksara.

Pangangge swara

Yèn sawijining aksara wianjana (konsonan) diwuwuhi pangangge aksara swara (vokal), carambaca aksara mau bakal owah. Conto: Aksara Na diwuwuhi ulu diwaca Ni; Ka diwuwuhi suku diwaca Ku; Ca diwuwuhi taling diwaca Cé. Tumrap Aksara Ha ana pangecualian. Kadhangkala uni /h/ diucapaké, kadhangkala ora. Bab iku gumantung marang tembung lan ukara swara tinulis.

Warga aksara	Aksara Latin	Alfabet Fonetis Internasional	Letak penulisan	Nama
Pangangge swara
Kanthya (tenggorokan)	ě	[ə]	di atas Aksara	pepet
Kanthya (tenggorokan)	ā	[ɑː]	di belakang Aksara	tedung
Talawya (langit-langit lembut)	i	[i]	ing dhuwur aksara	ulu
Talawya (langit-langit lembut)	ī	[iː]	ing dhuwur aksara	ulu sari
Osthya (lambé)	u	[u]	di bawah Aksara	suku
Osthya (lambé)	ū	[uː]	ing ngisor aksara	suku ilut
Kanthya-talawya (tenggorokan & langit-langit lembut)	é	[e]; [ɛ]	di depan Aksara	taling
Kanthya-talawya (tenggorokan & langit-langit lembut)	ai	[aːi]	di depan Aksara	taling detya
Kanthya-osthya (tenggorokan & lambé)	o	[o]; [ɔ]	mengapit Aksara	taling tedung
Kanthya-osthya (tenggorokan & lambé)	au	[aːu]	ngapit Aksara	taling detya matedung

Pangangge tengenan

Pangangge tengenan (kajaba adeg-adeg) wujud aksara wianjana swara uni vokal /a/-nya. Pangangge tengenan dumadi saka: bisah, cecek, surang, lan adeg-adeg. Yèn dibandingaké karo aksara Dewanagari, tandha bisah berfungsi padha karo tandha wisarga; tandha cecek duwé fungsi kaya tandha anuswara; tandha adeg-adeg duwé fungsi kaya tandha wirama.

Lafal	Panggonan	Jeneng
/h/	ing mburi aksara	bisah
/r/	ing dhuwur aksara	surang
/ŋ/	ing dhuwur aksara	cecek
-	ing mburi aksara	adeg-adeg

Pangangge aksara

Pangangge aksara dunungé ing ngisor aksara wianjana. Pangangge aksara (kajaba La) wujud gantungan aksara ardhaswara. Pangangge aksara dumadi saka:

Simbul	Lafal	Nama
	/r/	Cakra
	/ʋ/	Suku Kembung
	/j/	Nania

Gantungan

Amarga adeg-adeg ora olèh dipasang ing tengah lan ukara, mula supaya aksara wianjana bisa mati ing tengah kalimat banjur dianggo gantungan. Gantungan agawé aksara wianjana swara ora diucapaké nganggo aksara "a", upamané aksara Na diwaca "n"; Aksara Ka diwaca "k", lan sapanunggalané. Kanthi mangkono, ora ana vokal /a/ing aksara wianjana kaya samestiné. Saben aksara wianjana duwé gantungan dhéwé-dhéwé. Kanggo matèni sawijining aksara dipigunakaké gantungan, aksara swara kang bakal dipatèni kudu ditèmpèli gantungan. Upamané yèn nulis tembung "Nda", Aksara Na kudu dipatèni. Mula, Aksara Na ditèmpèlaké marang gantungan Da. Amarga aksara Na ditèmpèli gantungan Da, banjur Na diucapaké "n".

Gantungan lan pangangge bisa nèmpèl ing siji aksara swara kang padha, nanging yèn loro gantungan nèmpèl ing aksara swara kang padha, ora olèh. Kondisi loro gantungan swara nèmpèl ing aksara swara kang padha diarani tumpuk telu. Kanggo ngindhari bab iki panggunaan adeg-adeg ing tengah tembung diprayogakaké.^[7]

Pasang pageh

Sajeroning lontar, kakawin lan kitab-kitab saka jaman Jawa-Bali Kuno akèh tinemu aksara-aksara wianjana mirunggan, lan gantungané swara istimewa. Panulisan aksara kaya iki ingaran pasang pageh, amarga cara panulisané pancèn mangkono, ora bisa diowahi manèh.^[8] Aksara-aksara mau uga duwé jeneng, u[amané Na rambat; Ta latik; Ga gora; Ba kembang; lan sapanunggalané. Bab iki disebabaké saben aksara kudu diucapaké nganggo intonasi swara kang bener miturut jeneng aksara mau. Nanging saiki pocapan-pocapan kanggo saben aksara ora kaya jaman biyèn.^[9] Aksara mahaprana (hembusan besar) diucapaké padha kaya aksara alpaprana (hembusan cilik). Aksara dirgha (swara dawa) diucapaké padha karo aksara hrasua (swara cendhak). Aksara usma (desis) dipocapaké biyasa waé. Sanadyan cara pangucapan wis ora digatèkaké manèh nalika maca, nanging sajeroning panulisan, pasang pageh kudu tetep diugemi.

Pasang pageh migunani kanggo mbédakaké sawijining homonim. Upamané:

Aksara Bali	Aksara Latin	makna
	asta	yaiku
	astha	balung
	aṣṭa	delapan
	padha	tanah, bumi
	pāda	kaki
	padha	sama-sama

Aksara maduita

Aksara maduita mirunggan dipigunakaké ing Basa serapan. Lumrahé wong Bali nyerep tembung-tembung saka Basa Sangskerta lan Kawi kanggo nambah. Conto panggunaan aksara maduita:

Aksara Bali	Aksara Latin	Arti
	Buda	Sing wis sadhar
	Yuddha	perang
	Bhinna	béda

Kanthi mirsani conto ing dhuwur, nyatané ana Aksara konsonan swara ditulis kaping pidho. Bab iki wujud ciri-ciri aksara maduita.

Angka

Aksara Latin	Jeneng (sajeroning bhs. Bali)	Aksara Latin	Jeneng (sajeroning bhs. Bali)
0	Bindu/Windu	5	Lima
1	Siki/Besik	6	Nem
2	Kalih/Dua	7	Pitu
3	Tiga/Telu	8	Kutus
4	Papat	9	Sanga/Sia

Nulis angka migunakaké angka Bali prasaja banget, padha karo sistem sajeroning Aksara Jawa lan Arab. Yèn arep nulis angka 10, cukup nulis angka 1 lan 0 miturut angka Bali. Semono uga yèn arep nulis angka 25, cukup nulis angka 2 lan 5. Yèn angka ditulis ing tengah ukara, kanggo mbédakaké angka lan aksara diwajibaké migunakaké tandha carik, ing wiwitan lan pungkasan angka swara.

Ing ngisor iki conto panulisan tanggal migunakaké angka Bali (tanggal: 1 Juli 1982; lokasi: Bali):

Aksara Bali	Transliterasi karo Aksara Latin
Bali, 1 Juli 1982.	Bali, 1 Juli 1982.

Sajeroning conto panulisan ing dhuwur, angka diapit déning tandha carik kanggo mbédakaké karo aksara.

Tandha wacan lan aksara mirunggan

Ana sawatara aksara mirunggan sajeroning aksara Bali. Ing antarané wujud tandha wacan, lan swara liyané wujud simbul istimewa amarga dianggep keramat.

Simbul	Katrangan
	Carik utawa Carik Siki. Ditulis ing pungkasan tembung ing tengah ukara. Fungsiné padha karo koma sajeroning aksara Latin. Uga dianggo ngapit aksara anceng.
	Carik Kalih, ingaran juga Carik Pareren. Ditulis ing pungkasan ukara. Fungsiné padha karo titik sajeroning aksara Latin.
	Carik pamungkah. Dipasang ing pungkasaning tembung. Fungsiné padha karo tandha titik dua ing aksara Latin.
	Pasalinan. Dipasang ing pungkasan panulisan karangan, surat lan sapanunggalané. Sajeroning geguritan duwé makna minangka tandha gantiné tembang.
	Pasisirn utawa Panti. Dianggo ing wiwitan sawijining karangan, layang lan sapanunggalané.
	Pamada. Dianggo ing wiwitan panulisan. Tujuané padha karo pangucapan awighnamastu, yaiku ngarep supaya apa kang diayahi bisa kasil tanpa rintangan.
	Ongkara. Simbul suci umat Hindhu. Simbul iki diwaca "Ong" utawa "Om".

Rujukan

↑ Surada, hal. 6-7.
↑ Susungguhnya Sa kalebu konsonan alveolar, namun kanthi tradhisional dimasukkan ke sajeroning konsonan dental.
↑ Tinggen, hal. 16.
↑ Dipadhakké waé utawa diberi tedung.
↑ ingaran Da madu murdania.
↑ Arang tinemu sajeroning aksara Bali. Dipadhake waé karo Da madu murdania, mung diwènèhi tedung.
↑ Tinggen, hal. 27.
↑ Simpen, hal. 44.
↑ Tinggen, hal. 7

Wacan

Tinggen, I Nengah. 1993. Pedoman Owah-owahan Ejaan Basa Bali karo Aksara Latin lan Aksara Bali. Singaraja: UD. Rikha.
Surada, I Made. 2007. Kamus Sanskerta-Indonésia. Surabaya: Penerbit Paramitha.
Simpen, I Wayan. Pasang Aksara Bali. Diterbitkan olèh Dinas Pendidikan lan Kebudayaan Provinsi Laladan Tingkat I Bali.

Pranala njaba

Celah-Celah Kunci Aksara Bali. Oleh: I Nengah Tinggen (babadbali.com)
Pedoman Perubahan Ejaan Basa Bali karo Aksara Bali lan Aksara Latin. Oleh: I Nengah Tinggen (babadbali.com)

[1] Surada, hal. 6-7.

[2] Susungguhnya Sa kalebu konsonan alveolar, namun kanthi tradhisional dimasukkan ke sajeroning konsonan dental.

[3] Tinggen, hal. 16.

[4] Dipadhakké waé utawa diberi tedung.

[5] ran Da madu murdania.

[6] Arang tinemu sajeroning aksara Bali. Dipadhake waé karo Da madu murdania, mung diwènèhi tedung.

[7] Tinggen, hal. 27.

[8] Simpen, hal. 44.

[9] Tinggen, hal. 7

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]