ლუანდა

ლუანდა (პორტ. Luanda), წარსულში ცნობილი, როგორც სან-პაულუ-ასუნსან-ლოანდა — ანგოლის დედაქალაქი და უმსხვილესი ქალაქი. საპორტო ქალაქი ატლანტის ოკეანის სანაპიროზე. მისი მეტროპოლიური არეალის მოსახლეობა 6 მილიონს აღემატება. ლუანდა მსოფლიოში მესამე ყველაზე დიდი პორტუგალიურენოვანი ქალაქია სან-პაულუსა და რიო-დე-ჟანეიროს შემდეგ.

დედაქალაქი
ლუანდა პორტ. Luanda
დროშა გერბი
ქვეყანა	ანგოლა
პროვინცია	ლუანდის პროვინციალუანდის პროვინცია
კოორდინატები	8°50′18″ ს. გ. 13°14′04″ ა. გ.
დაარსდა	1575
ადრეული სახელები	სან-პაულუ-დი-ლუანდა
ფართობი	113 კმ²
ცენტრის სიმაღლე	6 მ
მოსახლეობა	2 825 311 კაცი (2014)
სიმჭიდროვე	25 002,75 კაცი/კმ²
აგლომერაცია	6 542 942
სასაათო სარტყელი	UTC+1
ლუანდა ვიკისაწყობში

ამჟამად ქალაქს მასშტაბური სარეკონსტრუქციო სამუშაოები უტარდება. კომპანია „Mercer“-ის მონაცემებით, 2011 წელს ლუანდა საცხოვრებლად ყველაზე ძვირი ქალაქი იყო უცხოელთათვის, თუმცა ეს სტატუსი 2012 წელს მან ტოკიოს დაუთმო.

გეოგრაფია

ქალაქის ფოტო ხელოვნური თანამგზავრიდან.

ლუანდას უკავია ერთ-ერთი ყველაზე საუკეთესო ტერიტორია ატლანტის ოკეანის სანაპიროზე, მასში მდინარე კვანზის ჩადინების რაიონში. ქალაქის ცენტრი მდებარეობს ზღვის დონიდან 6 მეტრ სიმაღლეზე.

ლუანდის შემოგარენში პრაქტიკულად პირველყოფილ მდგომარეობაშია შენარჩუნებული ბალახოვანი და ბუჩქოვანი სავანები, აქვე ხარობენ პალმები. ქალაქის ფარგლებს გარეთ შეიძლება შევხვდეთ ისეთ ველურ ცხოველებს, როგორებიცაა: სპილო, ლომი, ჯიქი, ზებრა, ანტილოპა, მაიმუნი, მაგრამ უკანასკნელ წლებში მათი რაოდენობა მკვეთრად შემცირდა ბრაკონიერობის გამო. სანაპირო წყლებში ბინადრობს წყლის ფაუნის სხვადასხვა წარმომადგენელი: ვეშაპები, კუები, მოლუსკებისა და თევზების სახეობები.

ლუანდას აქვს ცხელი ნახევრადმშრალი კლიმატი (კიოპენის კლიმატის კლასიფიკაციის მიხედვით (BSh)). კლიმატი თბილია, მაგრამ ამავედროს საოცრად მშრალი. ხშირი ნისლი ხელს უშლის ტემპერატურის დაცემას ღამითაც კი, მშრალ თვეებში მაისიდან ოქტომბრამდე. წელიწადის ყველაზე თბილი თვე მარტია, ამ დროს ჰაერის ტემპერატურა +30 °C-ზე მაღალია, ივლისში ტემპერატურა ეცემა +16 °C-მდე, რაც მეტწილად დამოკიდებულია ბენგელის დინებაზე. სწორედ ამავე მიზეზით აიხსნება ქალაქის ანომალურად მშრალი კლიმატი. ლუანდას წლიური ნალექის მაჩვენებელი შეადგენს 405 მმ-ს, მაგრამ მისი ცვალებადობა მსოფლიოში ყველაზე მაღალია, კოეფიციენტური ცვალებადობა 40 პროცენტზე მეტია. დაფიქსირებული ჩანაწერების მიხედვით, რომელიც 1858 წლიდან იწყება, ამავე წელს ნალექის რაოდენობა 55 მმ-მდე იყო, 1916 წელს კი 851 მმ-მდე.

ისტორია

ლუანდა 1972 წელს.

ქალაქის ცენტრი (2007 წელი)

ანგოლის თანამედროვე დედაქალაქი დაარსდა 1575 წლის 25 იანვარს პორტუგალიელი კოლონიზატორის პაულუ დიაშ დე ნოვაიშის მიერ (ცნობილი ზღვაოსანის ბართოლომეუ დიაშ დი ნოვაიშის შვილიშვილი) და სახელად ეწოდა სან-პაულუ-დი-ლუანდა (1975 წელს მას ეწოდა ლუანდა). იმავე დროს ქალაქის თავზე აღმართულ კლდოვან კონცხზე აიგო სან-მიგელის საფორტიფიკაციო ნაგებობები. ამ დროისათვის აქ ასი ოჯახი და ოთხასი ჯარისკაცი ცხოვრობდა.

სან-პაულუ-დი-ლუანდამ ქალაქის სტატუსი მიიღო 1605 წელს და XVI საუკუნის ბოლოს პორტუგალიის კოლონიალური ადმინისტრაციის ცენტრი და ექსპანსიური ძალების ძირითადი ბაზა გახდა ანგოლაში. 1641 წელს პორტუგალიელები იძულებულები იყვნენ დაეთმოთ ატლანტის ოკეანის სანაპიროზე მდებარე თავიანთი ფორფოსტები ნიდერლანდელებისათვის, მაგრამ 7 წლის შემდეგ დაიბრუნეს თავისი ტერიტორიები.

XVII საუკუნიდან XIX საუკუნის ჩათვლით პერიოდში ლუანდა მონებით ვაჭრობის ერთ-ერთი მსხვილი ცენტრია, საიდანაც პორტუგალიელების კონტროლ ქვეშ არსებული ტერიტორიებიდან გაიყვანეს დაახლოებით 3 000 000 შავკანიანი აფრიკელი.

XX საუკუნეში ლუანდა გახდა ანგოლელი ხალხის ეროვნულ-გამანთავისუფლებელი მოძრაობის ცენტრი, აქ კი ხშირად ხდებოდა პორტუგალიის ჯართან შეტაკებები.

1961 წელს ანგოლის განთავისუფლების სახალხო მოძრაობის (მპლა) ხელმძღვანელობამ ორგანიზება გაუკეთა ლუანდის მოსახლეობის აჯანყებას კოლონიზატორების წინააღმდეგ. დედაქალაქის მოსახლეობის შეიარაღებული გამოსვლა გახდა სიგნალი სამოქალაქო ომის დაწყებისთვის.

1974 წლის აპრილში, რამდენიმე რევოლუციური აჯანყების შემდეგ, პორტუგალიის ხელმძღვანელობა დასთანხმდა ანგოლისთვის დამოუკიდებლობის მინიჭებას. 1975 წლის ნოემბერში მსოფლიოს პოლიტიკურ რუკაზე გაჩნდა ახალი სახელმწიფო - ანგოლის სახალხო რესპუბლიკა (1992 წლის აგვისტოდან - ანგოლის რესპუბლიკა), რომლის დედაქალაქი გახდა ლუანდა. 1978 წლიდან ანგოლის მსხვილი დასახლებული პუნქტები არაერთხელ განიცდიდნენ შეიარაღებულ თავდასხმებს სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის ჯარის მხრიდან, რომელიც ცდილობდა წინააღმდეგობა გაეწია რეგიონში კომუნისტური გავლენის გავრცელებისთვის და მხარს უჭერდა ეროვნულ კავშირს ანგოლის სრული დამოუკიდებლობისათვის (უნიტა).

1991 წელს ლისაბონში ანგოლის ხელისუფლების წარმომადგენლებსა და მის მოწინააღმდეგე დაჯგუფება უნიტას ხელმძღვანელობას შორის ხელი მოეწერა შეთანხმებას კონფლიქტის მშვიდობიანი დარეგულირების შესახებ. მიუხედავად ამისა პოლიტიკური სიტუაცია რეგიონში დარჩა არასტაბილური, რაც ხელს უშლის ანგოლის ქალაქების, მათ შორის ლუანდის, სწრაფ განვითარებას.

„ECA International“-ის აზრით 2008 წელს ლუანდა გახდა ყველაზე ძვირი დედაქალაქი. ეს დაკავშირებულია იმასთან, რომ საქონლის უმრავლესობა, რომლის უმრავლესობასაც იძენენ უცხოელები, ძნელად იშოვება და ამიტომ საკმაოდ ძვირია. ლიტრი რძე ლუანდაში შეიძლება ღირდეს სამ აშშ დოლარამდე, ხოლო პატარა ოროთახიანი ბინის ქირაობა - თვეში 7 ათას აშშ დოლარამდე.

დემოგრაფია

ლუანდა ყველაზე დიდი ქალაქია ანგოლაში, მისი მოსახლეობის რაოდენობა შეადგენს დაახლოებით 6,5 მილიონ ადამიანს. 1970 წელს ქალაქში ცხოვრობდა 480 613 ადამიანი, 2012 წლის შეფასებით ლუანდაში ცხოვრობს 2 825 311 ადამიანი.

დედაქალაქის ეთნიკური შემადგენლობა საკმაოდ მრავალფეროვანია: აქ ცხოვრობს აფრიკელი ხალხის სხვადასხვა წარმომადგენელი: ჩრდილოეთ მბუნდა, ოვიმბუნდუ, მბუნდა, კონგო, ლუნდა, ჩოკვე, განტუელა, კუანიამა და სხვა, ასევე ევროპელები და შერეული აფრო-ევროპელები.

აფრიკული წარმოშობის დედაქალაქის მაცხოვრებლები ოფიციალურად იყენებენ პორტუგალიურ ენას, ხოლო ერთმანეთში, როგორც წესი, ბანტუს ენებზე საუბრობენ, რომლებიც თანდათან იდევნება პორტუგალიური ენის მიერ. დედაქალაქში ახალგაზრდობის 90-98 % ლაპარაკობს მხოლოდ პორტუგალიურად. 1983 წლის მონაცემებით პორტუგალიური ენა მშობლიურად დაასახელა ლუანდის 2,5 მილიონიანი მოსახლეობის 75 %-მა. ევროპული და შერეული წარმოშობის ანგოლელები ლაპარაკობენ პორტუგალიურ ენაზე, რომელიც ასევე ოფიციალური ენაა.

ევროპული წარმოშობის უმცირესობას, ძირითადად პორტუგალიელები წარმოადგენენ, მათი რაოდენობაა დაახლოებით 260 000, ასევე ბრაზილიელები. ბოლო წლებში, ძირითადად, 2000-იანი წლების შუა პერიოდიდან, პორტუგალიიდან ემიგრაცის დონე გაიზარდა, ანგოლაში ეკონომიკის განვითარების გამო. ემიგრანტების სხვა ნაწილი აფრიკის მიმდებარე ქვეყნებიდან არის ჩამოსული. ლუანდას მოსახლეობის მცირე რაოდენობა შერეული რასის წარმომადგენელია. ბოლო ათწლეულების განმავლობაში ჩამოყალიბდა მნიშვნელოვანი ჩინური საზოგადოება, ასევე ჩინელებზე ბევრად მცირერიცხოვანი ვიეტნამური საზოგადოება.

ლუანდაში ძირითადად ცხოვრობენ ქრისტიანები, კერძოდ, კათოლიკები და პროტესტანტები (ბაპტისტები, მეთოდისტები და კონგრეგაციონალისტები). ლუანდის მოსახლეობის გარკვეული ნაწილი ტრადიციული ადგილობრივი სარწმუნოების აღმსარებელია, თუმცა უკანასკნელ პერიოდში მათი რაოდენობა თანდათან მცირდება.

კულტურა

ზინგა მბანდი ნგოლას ძეგლი

ანთროპოლოგიის ეროვნული მუზეუმი

ლუანდა ანგოლის კულტურული ცენტრია. აქ მოქმედებს რვაწლიანი სწავლების რამდენიმე ასეული დაწყებითი სკოლა, ტექნიკურ და პედაგოგიურ სასწავლო დაწესებულებებში მოსახვედრად არსებობს მოსამზადებელი კურსები, რომლებიც იძლევიან საშუალო განათლებას. 1976 წელს გახსნილ აგოსტინიო ნეტოს სახელობის უნივერსიტეტში შესაძლებელია უმაღლესი განათლების მიღება. უნივერსიტეტში და ყველა სკოლაში სწავლება მიმდინარეობს პორტუგალიურ ენაზე.

1956 წლიდან ქალაქში მუშაობს მუსიკის აკადემია, მოქმედებს ანგოლის მუზეუმი, სადაც წარმოდგენილია ბუნებრივი ისტორიული ექსპონატების კოლექცია და დუნდუს მუზეუმი, სადაც ინახება ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ძეგლები.

განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობს ეროვნული და მუნიციპალური ბიბლიოთეკები, სადაც თავმოყრილია საუკეთესო აფრიკელი პოეტების და მწერლების ნამუშევრები (ჟოზე ლუანდინუ ვიეირა, არტურ პესტანა დუშ სანტუში (ფსევდონიმი პეპეტელა) და სხვა), ასევე წარმოდგენილია მსოფლიო ლიტერატურის შედევრები. არაპროფესიონალი მსახიობების დასები დგამენ სხვადასხვა წარმოდგენებს.

დედაქალაქში შენარჩუნებულია მუსიკალური კულტურის და ცეკვის საუკეთესო ტრადიციები, თანაც ანგოლის თანამედროვე პოპულარულ მუსიკას აქვს მჭიდრო კავშირი ბრაზილიის და კარიბის ზღვის აუზის კუნძულების მუსიკალურ ტრადიციებთან.

ქალაქში, რომლის განვითარება დაიწყო XVI საუკუნის ბოლოს სან-მიგელის ციხე-სიმაგრის კედლებთან (დღეისათვის ისტორიული მუზეუმი), შენარჩუნებულია ბევრი არქიტექტურული ღირსშესანიშნაობა. XVII საუკუნიდან აქ შემორჩა სან-პედრუ-და-ბარკომის და სან-ფერნანდუ-დი-პენედაშის ფორტების კედლები.

ლუანდის ცენტრალური ნაწილი აშენებულია პროვინციული პორტუგალიური ქალაქების ტიპის მიხედვით. დედაქალაქის ამ ნაწილში მთავარი ღირსშესანიშნაობებია: იეზუიტური ტაძარი (XVI საუკუნე), კარმელიტების დედათა ტაძარი (დაახლოებით 1638 წელი), მადონა ნაზარეთელის ტაძარი (1664 წელი) და სხვა. ქალაქის ტროტუარები მოკირწყლულია მოზაიკით.

1950-1970-იან წლებში დედაქალაქში მნიშვენელოვ ნი ცვლილებები დაიწყო, ქუჩებზე ირგვება ხეები დაირგო, ქალაქის ფარგლებში კი ეწყობა პარკები და სკვერები.

ეკონომიკა

შენობა ლუანდაში

ქალაქის ცენტრალური ნაწილი

ანგოლის მოსახლეობის დაახლოებით მესამედი ლუანდაშია თავმოყრილი, რომელთა 53% სიღარიბეში ცხოვრობს. ლუანდაში ცხოვრების პირობები ცუდია მოსახლეობის უმეტესობისთვის. ისეთი აუცილებელი კომპონენტები, როგორიცაა უსაფრთხო სასმელი წყალი და ელექტროენერგია ჯერ კიდევ ადამიანთა მცირე ჯგუფს მიეწოდება, ძირითადად მათით მდიდარი უმცირესობა სარგებლობს

ლუანდა ერთ-ერთი ყველაზე ძვირადღირებული ქალაქია უცხოელებისთვის.

სანაპირო ზოლი

თოუერი ლუანდაში

2014 წლის მარტში დაწესებული ახალი იმპორტის ტარიფების შემდეგ ლუანდაში ცხოვრება კიდევ უფრო ძვირი გახდა. როგორც ცნობილია, სუპერმარკეტში ვანილის ნაყინის ნახევარლიტრიანი შეკვრა 31 დოლარი ღირდა. იმპორტის უფრო მაღალი ტარიფები კი ასობით ნივთზე მოქმედებდა. მიზანი იყო ნავთობზე დამოკიდებული ეკონომიკის დივერსიფიკაცია და მეურნეობისა და ინდუსტრიის განვითარება. ამ ტარიფებმა მეტად გააძნელა არსებობა ისეთ ქვეყანაში, სადაც საშუალო თვიური ხელფასი 2010 წელს თვეში 260 აშშ დოლარი იყო.

წარმოება მოიცავს საკვებს, სასმელებს, ცემენტსა და სხვა სამშენებლო მასალებს, აგრეთვე პლასტმასის პროდუქტებს, ლითონებს, სიგარეტს, ფეხსაცმელსა და სხვა ტანსაცმელს. ლუანდას აქვს შესანიშნავი ნავსადგური, რომელიც ძირითადად მუშაობს ისეთ პროდუქტებზე, როგორებიცაა: ყავა, ბამბა, შაქარი, ბრილიანტები, რკინა და მარილი.

ქალაქში ასევე ყვავის სამშენებლო ინდუსტრია. ეკონომიკურ ზრდას მეტწილად ხელს უწყობს ნავთობის მოპოვება. დიდმა ინვესტიციამ (შიდა და საერთაშორისო), მკვეთრად განავითარა ყველა ეკონომიკური სექტორი, მათ შორის მშენებლობები ქალაქ ლუანდაში. 2007 წელს ქალაქში შეიქმნა პირველი თანამედროვე სავაჭრო ცენტრი.

დაძმობილებული ქალაქები

სან-პაულუ, ბრაზილია სალვადორი, ბრაზილია ჰიუსტონი, აშშ (2003) ლისაბონი, პორტუგალია პორტუ, პორტუგალია ბრაზილია, ბრაზილია (1968-დან)

მაკაო, ჩინეთი მაპუტუ, მოზამბიკი ტაჰუა, ნიგერი იოჰანესბურგი, სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა კაირო, ეგვიპტე რიო-დე-ჟანეირო, ბრაზილია

ლიტერატურა

• Richard Brookes (1820), „Loanda“, The General Gazetteer (17th რედ.), London: F.C. and J. Rivington, https://archive.org/stream/generalgazette1820broouoft#page/n421/mode/2up
• (1898) „Loanda“, Brockhaus' Konversations-Lexikon, 14th (German), Leipzig: Brockhaus. 
• (1909) „Loanda“, Portugal: Diccionario Historico.... (pt). Lisbon: Joao Romano Torres. OCLC 865826167. 
• „Loanda“, Encyclopædia Britannica (11th რედ.), New York, 1910, OCLC 14782424, https://archive.org/stream/encyclopaediabri16chisrich#page/834/mode/1up
• C. R. Boxer (1965), Portuguese society in the tropics: the municipal councils of Goa, Macao, Bahia, and Luanda, 1510-1800, Madison: University of Wisconsin Press, OCLC 518169
• Ilídio do Amaral (1968). Luanda: estudo de geografia urbana (Portuguese). Lisboa. 
• Michael Hugo-Brunt (1968), „Angola“, Portuguese Planning and Architecture on the Sea Route to the Orient, Exchange Bibliography, US: Council of Planning Librarians, pp. 536–589, ISSN 0010-9959, https://archive.org/stream/portugueseplanni44hugo#page/53/mode/2up
• Joseph C. Miller (1974). „The Archives of Luanda, Angola“. International Journal of African Historical Studies. 7.
• Ilídio do Amaral (1983). „Luanda e os seus 'muceques', problemas de Geografia usbuna“. Finisterra (journal) (პორტუგალიური). Centro de Estudos Geográficos da Universidade de Lisboa. 18. ISSN 0430-5027.
• David Birmingham (1988). „Carnival at Luanda“. Journal of African History. 29.
• M.C. Mendes (1988). „Slum Housing in Luanda“, რედ. Robert A. Obudho and Constance C. Mhlanga: Slum and squatter settlements in Sub-Saharan Africa: toward a planning strategy. Praeger. 
• Christine Messiant (1989). „Luanda 1945-1961: colonises, societe coloniale et engagement nationaliste“, რედ. M. Cahen: Bourgs et Villes en Afrique Lusophone (French). 
• L. Colaco (1992). „Luanda: Contexto Demografico e Desigualdades Espaciais“. Cadernos Populacao e Desenvolvimento (Portuguese). 1.
• José C. Curto (1992). „A Quantitative Reassessment of the Legal Portuguese Slave Trade from Luanda, Angola, 1710-1830“. African Economic History. 20.
• P. Jenkins; et al. (1992). „City Profile: Luanda“. Cities. 19. doi:10.1016/s0264-2751(02)00010-0. ISSN 0264-2751.
• José C. Curto (1999). „Anatomy of a Demographic Explosion: Luanda, 1844-1850“. International Journal of African Historical Studies. 32 (2/3): 381–405. doi:10.2307/220347.
• José C. Curto; Raymond R. Gervais (2001). „Population History of Luanda during the Late Atlantic Slave Trade, 1781-1844“ (PDF). African Economic History. 29 (29): 1–59 – წარმოდგენილია New York Public Library-ის მიერ.
• Paul Robson (2001). „Communities and Community Institutions in Luanda, Angola“, რედ. Arne Tostensen: Associational Life in African Cities: Popular Responses to the Urban Crisis. Sweden: Nordiska Afrikainstitutet, გვ. 250+. ISBN 978-91-7106-465-3. 
• (2003) „Luanda, Angola“, Encyclopedia of Twentieth-Century African History. Routledge. ISBN 0415234794. 
• Marissa J. Moorman (2004). „Dueling Bands and Good Girls: Gender, Music, and Nation in Luanda's Musseques, 1961-1974“. International Journal of African Historical Studies. 37.
• Marissa Moorman (2004). „Putting on a Pano and Dancing Like Our Grandparents: Nation and Dress in Late Colonial Luanda“, რედ. Jean Allman: Fashioning Africa: Power and the Politics of Dress. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 9780253111043. 
• (2005) „Luanda“, რედ. Kevin Shillington: Encyclopedia of African History. Fitzroy Dearborn. ISBN 978-1-57958-245-6. 
• Cristina Udelsmann Rodrigues (2007). „From Family Solidarity to Social Classes: Urban Stratification in Angola (Luanda and Ondjiva)“. Journal of Southern African Studies. 33.
• Marissa J. Moorman (2008). Intonations: A Social History of Music and Nation in Luanda, Angola, from 1945 to Recent Times. Ohio University Press. ISBN 978-0-8214-4304-0.  (review in H-Luso-Africa)
• Catarina Madeira Santos (2008). „Luanda“, რედ. Liam Matthew Brockey: Portuguese Colonial Cities in the Early Modern World. Ashgate. ISBN 9780754663133. 
• შეცდომა თარგის გამოძახებისას: cite web: პარამეტრები url და title აუცილებელად უნდა მიეთითოს.. Global Voices (9 November 2009).
• P. Jenkins (2011), Simon Bekker and Goran Therborn, რედ., "Maputo and Luanda", Capital Cities in Africa: Power and Powerlessness (Dakar: Council for the Development of Social Science Research in Africa), ISBN 978-2-8697-8495-6, http://www.codesria.org/spip.php?article1603 დაარქივებული 2016-03-04 საიტზე Wayback Machine.
• Sílvia Leiria Viegas (2012), Urbanization in Luanda, http://www.fau.usp.br/15-iphs-conference-sao-paulo-2012/abstracts-and-papers.html
• Arlindo Manuel Caldeira (2013), "Luanda in the 17th Century: Diversity and Cultural Interaction in the Process of Forming an Afro-Atlantic City", Nordic Journal of African Studies 22, http://www.njas.helsinki.fi დაარქივებული 2020-07-11 საიტზე Wayback Machine.
• Roquinaldo Ferreira (2013). „Slavery and the Social and Cultural Landscapes of Luanda“, რედ. Jorge Canizares-Esguerra: Black Urban Atlantic in the Age of the Slave Trade. University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-0813-9. 
• (2015) რედ. Carlos Nunes Silva: Urban Planning in Lusophone African Countries. UK: Ashgate. ISBN 978-1472444882. 
• Sílvia Leiria Viegas (2016). „Urbanisation and Peri-Urbanisation in Luanda: A Geopolitical and Socio-Spatial Perspective from the Late Colonial Period to the Present“. Journal of Southern African Studies. 42 (4).
• Vanessa de Pacheco Melo (2016). „Production of Urban Peripheries For and By Low-Income Populations at the Turn of the Millennium: Maputo, Luanda and Johannesburg“. Journal of Southern African Studies. 42 (4).

რესურსები ინტერნეტში

• Portal da Cidade de Luanda დაარქივებული 2018-06-26 საიტზე Wayback Machine.
• www.cidadeluanda.com - Luanda, city map, History, Photos დაარქივებული 2008-10-22 საიტზე Portuguese Web ArchiveCategory:Webarchive template other archives
• (Luanda). Directory of Open Access Journals. (Bibliography of open access articles)
• (Luanda). (Images, etc.)
• (Luanda). (Images, etc.)
• (Luanda). Internet Library Sub-Saharan Africa. Frankfurt University Library. (Bibliography)
• (Luanda). Connecting-Africa. Afrika-Studiecentrum, Leiden. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2021-05-14. ციტირების თარიღი: 2020-08-08. (Bibliography)
• (Luanda). AfricaBib.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2022-03-21. ციტირების თარიღი: 2020-08-08. (Bibliography)
• Luanda, Angola. BlackPast.org.
• Gonçalo Pires Carvalho. (c. 1625) Map of Luanda.