Mavritaniya

Mavritaniya (Mauritanis), Mavritaniya Islam Respublikası (Al-Jumhuriya al-Islamıya al-Mavritaniya, République Islamique Mauritanie) — Afrikanıń arqa-batısındaǵı mámleket. Maydanı 1031 mıń km². Xalqı 4,3 mln. adam (2022). Paytaxtı — Nuakshot qalası. Basqarıw tárepten 12 wálayat (region) qa bólinedi, paytaxtı — Nuakshot qalası avtonomiya okrug (district) retinde ajıratılǵan.

Mámleketlik basqarıw principi

Mavritaniya — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1991-jılda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1992-jıldan polkovnik Maauyya uld Sidi Ahmad Tayya). Ol ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen 6 jıl múddetke saylanadı hám bir neshe ret qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı húkimet — 2 palatalı parlament (Milliy assambleya hám Senat). Atqarıwshı hákimiyattı prezident basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı, bas ministrdi prezident tayınlaydı.

Tábiyatı

Mavritaniyanıń kóp bólimi Batıs Sahrai Kabirdiń qumlı hám taslaq shólleri, Atlantika okeanına tutas jaǵası oypatlıq. Jer maydanında oypatlıqlar hám onsha biyik bolmaǵan platolar kóp. Mámleket aymaǵı tokembriy jınıslarınan quralǵan áyyemgi Afrika Arabstan platformasına tiyisli. Mıs, temir rudaları, sonıń menen birge, as duzı, gips, fosforit kánleri bar. Íqlımı tropikalıq shól ıqlımı. Yanvardıń ortasha temperaturası 16-20°, iyulniki 30-32°. Eń joqarı temperatura 40-45°. Shıǵıstan tez-tez ıssı samal esip turadı. Jıllıq jawın 50-100 mm. Mavritaniyada Senegaldan basqa aǵar dáryaları joq. Eginlerdi suwǵarıwda dárya, jer astı hám bulaq suwınan paydalanıladı. Shólde putalar, akatsiya hám basqalar ósedi. Mavritaniyada jer bawırlawshılar, kemiriwshiler kóp; shaǵal, fenek túlkisi, taw eshkisi, kiyik hám basqalar bar. Qırǵaq suwları awlanatuǵın balıqlarǵa bay. Bandargon milliy baǵı bar.

Xalqı

Mavritaniya jergilikli xalqınıń 80% ten kóbin mavrlar quraydı. Olar arab tiliniń hasaniyya dialektinde sóylesedi, sonıń menen birge, barbarzenagalar, fulbe, volof, tukuler, soninke hám basqa xalıqlar jasaydı. Rásmiy tili — arab tili. Rásmiy dini — islam. Xalıqtıń 39% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları — Nuakshot, Nuadibu, Zuerat, Kaedi.

Tariyxı

Mavritaniyanıń áyyemgi hám orta ásirler tariyxı az úyrenilgen. IV-XI ásirlerde Mavritaniyanıń qubla bólegi Batıs Afrika (Gana hám basqalar) mámleketleri quramında bolǵan. XIII-XIV ásirlerde Mavritaniyanıń qubla bólimi Mali mámleketine qosılǵannan keyin arablar húkimranlıǵı kúsheydi. XV ásirden Mavritaniyaǵa portugallar, ispanlar, gollandlar, inglisler, francuzlar kelip, qul, altın, shırısh alıp kete basladı. 1783-jılǵı Versal kelisimine kóre, Mavritaniya jaǵaları derlik Franciyaǵa baǵınıqlı bolıp qaldı. 1903-jılda Franciya Mavritaniyanı óz protektoratına aylandırdı. 1920-jıl mámleket rásmiy túrde Franciya koloniyası dep daǵaza etildi. Mavritaniya xalqı kolonizatorlarǵa qarsı úzliksiz gúresip keldi. Ekinshi jáhán urısınan keyin Mavritaniyada azatlıq háreketi kúsheydi. 1946-jıldan Mavritaniya Franciyanıń "teńiz artındaǵı aymaǵı". 1958-jıldan Franciya jámiyetshiligi quramında ózin ózi basqarıwshı respublika. 1960-jıl 28-noyabrde Nuakshotta ǵárezsiz Mavritaniya Islam Respublikası dúzilgenligi daǵaza etildi. 1961-jıl mayda Mavritaniya Konstituciyası qabıllandı. 1991-jıldan mámlekette kóp partiyalı sistemaǵa ótildi. Mavritaniya sırtqı siyasatta bloklarǵa qosılmaw, barlıq mámleketler menen sheriklik principine sadıq. Mavritaniya 1961-jıl noyabrden BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 28-noyabr — Ǵárezsizlik kúni (1960).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Respublikashılar social-demokratiyalıq partiyası, 1991-jılda dúzilgen; Demokratiya hám birlik jolındaǵı birlespe, 1991-jılda shólkemlestirilgen; Mavritaniya oyanıw partiyası, 1991-jılda tiykar salınǵan. Mavritaniya miynetkeshleri awqamı — birlesken ulıwma milliy kásiplik orayı, 1961-jılda dúzilgen, Xalıqaralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyasına kiredi.

Ekonomikası

Mavritaniya — agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı (balıqshılıq penen birge) úlesi 30%, sanaat úlesi 19,2%. Islep shıǵarıwshı kúshler hálsiz rawajlanǵan. Ǵárezsizlikke erisilgennen soń, húkimet awıl xojalıǵı hám balıqshılıqtı jedel rawajlandırıw, shet el qarjı qoyıwdı xoshametlew ilajların kórdi. Kánshilik sanaatı rawajlanǵan. Qayta islew sanaatı azıq-túlik (balıq hám góshti qayta islew, qantsheker hám konserva islep shıǵarıw), ximiya, neft ónimleri, kánshilik, tigiwshilik, gilemdozlıq tarmaqlarınan ibarat. Teńiz suwın dushshılastırıw qurılması ornatılǵan. Jılına 140 mln. kVt/saat elektr energiya payda etiledi. Dástúriy ónermentshilikti rawajlandırıw xoshametlentiriledi. Sanaat kárxanalarınıń kópshiligi Nuakshot qalasında jaylasqan. Kópshilik xalıq bánt bolǵan awıl xojalıǵı hálsiz. Onıń tiykarǵı tarmaǵı — kóshpeli hám yarım kóshpeli shárwashılıq.

Qaramal, túye, qoy, eshki, eshek, at baǵıladı. Balıq hám teńiz jániwarları awlanadı. Senegal dáryası boyında hám oazislerdaǵana dıyqanshılıq etiledi. Aymaǵınıń 2/5 bólimi jaylaw. Tiykarǵı azıq-túlik eginleri: tarı, aq júweri, mákke, batat, sobıqlılar, salı, jer ǵoza, xurma hám basqalar. Akaciya tereginiń arnawlı bir túrlerinen ajıralıp shıǵatuǵın jabısqaq element — gummiarabik (arab jelimi) eksport áhmiyetine iye. Tez-tez bolıp turatuǵın qurǵaqshılıq awıl xojalıǵına úlken zıyan jetkeredi. Temirjolları uzınlıǵı — 0,7 mıń, avtomobil jolları uzınlıǵı — 8 mıń km den artıq. Tiykarǵı teńiz portları hám xalıqaralıq aeroportları — Nuakshot hám Nuadibu. Senegal dáryasınıń tómengi aǵısında keme qatnaydı. Mavritaniyadan shetke temir rudası, altın, gips, balıq hám balıq ónimleri, shárwa, teri hám basqalar shıǵarıladı. Mavritaniyaǵa shetten sanaat buyımları, neft ónimleri, mashina hám úskeneler, azıq-túlik keltiriledi. Sırtqı sawdada Franciya, Italiya, Ullı Britaniya, Yaponiya, Germaniya, AQSh, XXR menen sheriklik etedi. Pul birligi — ugiya.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Baslanǵısh tálim májbúriy esaplanadı, biraq balalardıń az bólegi mektepke qatnaydı. Mavritaniyada 1214 baslanǵısh hám 51 orta mektep bar. Oqıw múddeti: baslanǵısh mektepte 6 jıl, orta mektepte de 6 jıl. Baslanǵısh mekteplerde sabaqlar arab tilinde, orta hám joqarı mekteplerde francuz tilinde alıp barıladı; baslanǵısh mekteplerde francuz tili de úyretiledi. Joqarı oqıw orınları: Nuakshotta universitet (1983), Pedagogika institutı (1971), Joqarı basqarıw mektebi. Butilimit qalasında Joqarı islam izertlew institutı (1961) bar. Jaslardıń kópshiligi Franciya, Senegal hám basqa mámleketlerdiń universitetlerine barıp oqıydı. Mavritaniyada kánshilik sanaatı ilimiy izertlew orayı, palız eginleri ilimiy izertlew institutı, bir neshe awıl xojalıǵı tájiriybe stanciyası, Pedagogika hújjetlestiriw orayı (1962) bar. Nuakshotta Milliy kitapxana (1961), Milliy arxiv (kitapxanası menen, 1955) hám Oraylıq ǵalabalıq kitapxana bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Mavritaniyada shıǵatuǵın tiykarǵı basılımlar: "Ash-shaab" ("Xalıq", 1975-jıldan, arab hám francuz tillerinde shıǵatuǵın kúndelik húkimet gazeta), "Pyopl" ("Xalıq", francuz hám arab tillerinde jılına 6 ret shıǵatuǵın gazeta), "Jurnal ofisyel" ("Rásmiy gazeta", francuz tilinde háptesine 2 ret shıǵatuǵın húkimet xabarnaması). Mavritaniya radioesittiriw hám telekórsetiw xızmetine 1958-jılda tiykar salınǵan; arab, francuz hám jergilikli tillerde esittiriw hám kórsetiwler júrgizedi. Mavritaniya informaciya agentligi 1975-jılda dúzilgen bolıp, 1990-jılǵa shekem Mavritaniya baspasóz agentligi dep atalǵan; ol húkimet qadaǵalawında.

Ádebiyatı

Ádebiyatı eski arab tilinde, arab tiliniń hasaniyya dialektinde hám barbar tilinde. Arablar keliwinen aldın barbar qáwimleriniń xalıq awızeki dóretiwshiligi payda bolǵan hám ol rawajlanıp kelmekte. Eski arab tilinde dáslepki diniy hám tariyxıy mazmundaǵı dóretpeler XI ásirden málim. Hasaniyya dialektinde qaharmanlıq dástanları hám muzıkalıq qosıqlar jaratılǵan. XVI ásirde eski arab tilinde dúnyalıq poeziya payda boldı. XVII-XVIII ásirlerde U. Razga, Bu Fumuayn, Mavritaniya al-Yadali, XIX ásirde U at-Telba, U. Muhamdi, U. ash-shayıq Sidiya sıyaqlı ataqlı shayırlar dóretiwshilik etti. Zamanagóy shayırlar arasında Al-Muxtar al-hamid, Xatri ibn-Xatri, Ualla Abnilar bar. Bakken qosıqları jergilikli dialektte hám eski formada jazılǵan.

Arxitekturası, súwretlew hám ámeliy kórkem óneri

Mámleket qublasında neolit dáwirine tiyisli onlap qorǵanlı mákan-jaylar (tóbeliklerde tas diywal menen qorshalǵan tas úyler) tabılǵan. Barbarlardıń eni 15 m ge shekem, biyikligi 2 metrli "shusha" dep atalǵan dóńgelek qábiristanları eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqqa tiyisli dep esaplanadı. Eramızǵa shekemgi VII-XI ásirlerde sawda jollarında, qudıqlar átirapında baǵlar, tas úyler hám meshitler payda bolıp, barbar mákan-jayları payda bolǵan hám olar az-azdan qalalarǵa aylanıp barǵan. XI-XII ásirlerden Mavritaniya aymaǵında tuwrı múyeshli, tegis tóbeli, ishki háwlili úyler, chorsi minarlı meshitler qurılǵan. Batısta jaylar gerbishten gúl salıp qurılsa, shıǵısta ımaratlar sırtı sıbaladı, kirisi qızıl-aq reńde naǵıslanadı. XX ásirde Nuakshot, Nuadibu qalalarında evropasha jaylar qurıldı, ayırım qalalar orta ásir kórinisinde qalǵan. Neolit dáwirine tiyisli kórkem óner dóretpeleri (jartaslarǵa oyıp sızılǵan súwretler, "shusha"lar) saqlanǵan. Orta ásirlerde Mavritaniya aymaǵında arab barbarlardıń mádeniyatı rawajlanǵan. Ámeliy bezew kórkem óneriniń hár túrli túrleri (metall, ılaydan islengen ıdıs, sherim, aǵash hám basqalardan buyımlar soǵıw) mavritan kórkem óneriniń ayrıqsha usılında rawajlanǵan. Zergerlik hám gúlalshılıq rawajlanǵan.

Muzıkası

Mavritaniya muzıka mádeniyatı mavrlar, barbarzenagalar hám negroid xalıqlarınıń túrli dástúrlerin óz ishine aladı. Griotlar kórkem óneri dástúriy mavritan muzıkasınıń eń ayqın hám rawajlanǵan qatlamı bolıp tabıladı. Olardıń saz ásbapları arasında 4 tarlı udti esletiwshi tidinit, 12-14 tarlı arfaǵa uqsas qabaq qabıǵınan jasalǵan ardin ajıralıp turadı. Bayram hám diniy dástúrlerde zamzayya (sırnay) hám neffar (nay) menen birge kópshilik bolıp aytılatuǵın qosıqlar jańlaydı. Bunnan tısqarı, 1 tarlı ud hám rubabta namalar atqarıladı. Keyingi jıllarda evropasha zamanagóy namalar, ásirese, estrada kórkem óneri úrp boldı.

Kinosı

Ǵárezsizlikke erisilgenge shekem Mavritaniyanıń óz kino kórkem óneri joq edi. 1967-68-jıllarda jergilikli rejissyor Med Xondo dáslepki qısqa metrajlı filmlerin súwretke aldı. 1971 hám 1974-jılda onıń "O quyash" hám de "Qońsıńız, negritoslar" filmleri hám 1980-jılda "Vest-Indiya" filmi ekranǵa shıqtı. Xondo dóretiwshiligi basqa mavritan rejissyorları hám aktyorları táǵdirine úlken tásir ótkerdi. Atap aytqanda, kinorejissyor hám aktyor Sidney Sokxonanıń "Alla saǵırları", "Milleti — emigrant", "Safrana yamasa Sóylew huqıqı" filmleri emigrantlıq mashqalasına arnalǵan. Mavritaniya tábiyatı, dástúrleri hám muzıkalıq mádeniyatına arnalǵan reńli hújjetli filmler de súwretke alınǵan.