Dominikana

Dominikana Respublikası (ispansha: República Dominicana) paytaxtı - Santo Domingo qalası. BMSh aǵzası. Úlken Antil atawları toparındaǵı Gaiti atawdıń shıǵıs bóleginde jaylasqan mámleket. Maydanı 48,4 mıń km2. Xalqı 8,5 mln. adam (1999). Pul birligi - Dominikana pesosi. Basqarıw tárepten 29 wálayat hám 1 milliy okrugqa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Dominikana Respublikası - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1966-jıl 28-noyabrde qabıl etilgen; 1994-jıl ózgerisler kirgizilgen. Mámleket hám húkimet baslıǵı - prezident, ol ulıwma dawıs beriw jolı menen 4 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy kongress (parlament) ámelge asıradı. Parlamenttiń eki palatası - senat hám deputatlar palatası ulıwma dawıs beriw jolı menen 4 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident tárepinen tayınlanatuǵın húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Dominikana Respublikasınıń jaǵaları kóplegen qoltıqlar menen bóleklengen. Aymaǵınıń yarımınan kóbi taw menen qorshalǵan. Oraylıq bóleginde Kordilyera-Sentral (Duarte tawı, uzınlıǵı 3175 m ge shekem), arqasında Kordilyera-Septentrional (uzınlıǵı 1249 m ge shekem), shıǵısta Kordilyera-Oryental (uzınlıǵı 701 m ge shekem) dizbekleri bar. Qubla jaǵası qasındaǵı Saona, Katalina, Beata atawları da Dominikana Respublikasına qaraydı. Tawlar aralıǵındaǵı Sibaova Vega-Real oypatlıǵınıń topıraǵı oǵada ónimli bolıp, onda awıl xojalıǵı óniminiń kóp bólegi jetistiriledi, awıl xalqınıń kópshiligi jasaydı. Dominikana Respublikasındaǵı vulkanlar sóńgen bolsa da, biraq tez-tez jer silkiniw bolıp turadı.

Íqlımı - tropikalıq, passatlı ıqlım. Oypatlıqlarda ortasha aylıq temperatura 25-27°, tawlarda bunnan 10-12° salqınlaw. Jılına 1000-2000 mm jawın jawadı, tropikalıq dawıllar bolıp turadı. Tawlardan baslanatuǵın dáryalar mámleketti bastan ayaq kesip ótedi. Iri dáryalarda keme qatnaydı. Tawlar tropikalıq orman, savanna hám putalıqlar menen qorshalǵan. Qımbat bahalı aǵash alınatuǵın terek túri kóp. Mineral bulaqlar bar. Milliy baǵları: Arman-do-Bermudes, Del-Este, Los-Aytises.

Xalqı

Xalqınıń tiykarǵı bólegi dominikanlar, olardıń 73% ispan-nef gibridleri, 11% negrler, 15% aq deneliler bolıp tabıladı. Rásmiy tili - ispan tili. Xalqınıń kóbisi katolikler. 60% ten artıq xalıq qalalarda jasaydı.

Tariyxı

Bul jerde XV ásir aqırına shekem tuqımgershilik basqıshındaǵı indeyc qáwimleri: siboney, árebek, tayno, karib sıyaqlılar jasaǵan. Kópshilik qáwimler otırıqshı ómir keshiretuǵın edi, siboneylar ańshılıq penen shuǵıllanatuǵın edi. 1492-jılda X. Kolumb atawǵa kelgeninde onı Ispaniyaǵa uqsatıp, Espanola dep atadı. Árebek qáwimine tiyisli tain indeycleri bolsa onı Gaiti dep ataytuǵın edi. Jergilikli xalıq awır miynet hám jabayı mámile aqıbetinde qırılıp ketti. Sonda ispanlar qońsılas atawlardan hám Afrikadan qullardı alıp kelip, qumshekerqamıszarlarda, shárwashılıq hám altın kánlerinde isletiwge kiristi. XVI ásir aqırı hám XVII ásir baslarında Franciya menen Ullı Britaniya atawdı iyelewge háreket ete basladı. 1697-jıl Risvik kelisim shártnamasına qaray Espanola atawdıń batıs bólegi (házirgi Gaiti aymaǵı) Franciyaǵa tapsırıldı hám Santo-Domingo dep atala basladı, shıǵıs bólegi (házirgi Dominikana Respublikası aymaǵı) Ispaniya qol astında qaldı. 1795-jıl ispanlar atawdıń shıǵıs bólegin de Franciyaǵa tapsırdı. 1804-jılda ǵárezsizlik ushın gúres nátiyjesinde francuzlar atawdan quwıp shıǵarıldı hám Gaiti mámleketi dúzildi. 1844-jıl Santo-Domingo azatlıqqa erisip, Dominikana Respublikası dep ataldı. XIX ásir ortalarınan mámleket ekonomikasına shet el qarjısı kire basladı.

1905-jıl AQSh Dominikana Respublikasın tásirge salıp, mámleket bajıxanaların óz qadaǵalawına aldı. 1916-jıl AQSh áskerleri óz siyasatına qarsı kóterilgen kóterilisti bastırıw niyetinde mámleketke bastırıp kirdi hám áskeriy-okkupaciya rejimin ornattı. Bul rejim 1924-jılǵa shekem engizildi. 1930-jıl AQSh taǵı iri monopoliyalar járdeminde R. L. Truxilo hákimiyattı iyeledi. Ol zalım rejimin ornattı. Ekinshi jáhán urısınan keyin Latın Amerikasında milliy azatlıq háreketi kúsheyip, Truxilo rejimine qarsı xalıq háreketi háwij alǵannan keyin, ol burınǵı tárepdarları tárepinen óltirildi (1961). 1962-jıl dekabrdegi saylawda jeńimpaz shıqqan X. Bas húkimet joqarı jaǵına keldi. Ol milliy ekonomikanı bekkemlew, AQSh qa ǵárezlilikti passivlestiriw ilajların ámelge asırdı: agrar reforma ótkeriw, siyasiy hám demokratiyalıq azatlıq haqqında jańa konstituciya qabılladı. 1963-jıl sentyabrde reaksion áskerler X. Bas hákimiyatın awdardı. Mámleketti áskeriy xunta basqara basladı. Ol konstituciyanı biykar etti, barlıq demokratiyalıq partiyalardı qadaǵan etti. 1965-jıl aprel xalıq kóterilisi áskeriy xuntanı awdarıp tasladı. Mámlekette F. Kaamanonıń konstituciya húkimeti dúzildi.

AQSh bolsa óz puqaraların qorǵaw sıltawı menen Dominikana Respublikasına bastırıp kirdi. Áne sonday bir jaǵdayda (1966-jılda) saylaw ótkerildi. Reformistler partiyasınıń basshısı X. Balager 1966-1978-jıllarda prezident bolıp, milliy monopoliya, jer iyeleri hám ruwxaniylerdiń mápin qorǵadı. 1978-jıl 16-mayda oń kúshlerdiń qarsılıǵına qaramastan, revolyuciyalıq partiya kandidatı A. Gusman prezident etip saylandı. 1996-jıl 30-iyundaǵı saylawda bolsa Azatlıq partiyasınıń basshısı Fernandes Reyna jeńiske erisip, prezident lawazımın iyeledi. 2000-jıldan Dominikana Respublikası prezidenti I. R. Mexia Dominges. Dominikana Respublikası - 1945-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 27-fevral - Ǵárezsizlik kúni (1844).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqam birlespeleri

Demokratiyalıq integraciya háreketi, 1970-jılda reformistler partiyasınan ajıralıp shıqqan frakciya negizinde dúzilgen; Kiskeyyano (Dominikana) demokratiyalıq partiyası, 1968-jılda dúzilgen; Dominikana kommunistlik partiyası, 1944-jılda tiykar salınǵan; Dominikana azatlıq partiyası, 1973-jılda dúzilgen; Dominikana revolyuciyalıq partiyası, 1939-jılda dúzilgen; Reformist social-xristian partiya, 1986-jılda dúzilgen. Avtonomiya kásiplik awqamları konfederaciyası, 1962-jılda dúzilgen; Miynetkeshler ulıwma kásiplik orayı, 1972-jılda dúzilgen; Dominikana miynetkeshleri milliy konfederaciyası, 1988-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı

Dominikana Respublikası - ekonomikalıq tárepten hálsiz agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı, orman xojalıǵı hám balıqshılıqtıń úlesi 15%, sanaattıń úlesi 19,2%. Awıl xojalıǵında mámleket aymaǵınıń 35% ke jaqını paydalanıladı; mámleket jumısshı kúshiniń 50% i sol tarawda bánt. Egislikler mámleket arqadaǵı Sibao hám Vega-Real oypatlıqlarında, qubla jaǵalarda hám oraylıq tegisliklerde jaylasqan. Miynet ónimliligi hám texnika menen qurallanıw tómen dárejede. Tiykarǵı awıl xojalıǵı eginleri: qumshekerqamıs, kakao, banan, temeki. Ishki mútájlik ushın salı, mákke, maniok, batat, yams, lobıya, palız eginleri hám basqalar egiledi. Jaylaw shárwashılıǵı anaǵurlım rawajlanǵan: qaramal, shoshqa, jılqı, qus baǵıladı.

Sanaatı hálsiz, tiykarınan awıl xojalıǵı hám shárwashılıq shiyki ónimin qayta isleytuǵın, azıq-awqat hám toqımashılıq ónimlerin islep shıǵaratuǵın mayda kárxanalardan ibarat. Qant-qumsheker sanaatı durıslaw rawajlanǵan. Ekinshi jáhán urısınan keyin kánshilik tez óse basladı. Boksit, ferronikel qazıp alıw kóbeydi, mıs hám temir rudası, mramor, altın, kobalt, titan qazıp alınadı. Cement, aǵashsazlıq, ximiya, neftti qayta islew kárxanaları bar. 1975-jılda Sanches-Ramires wálayatında Latın Amerikasındaǵı eń úlken altın hám gúmis karyeri iske túsirilgen. 20 erkin ekonomikalıq zonada kiyim-kenshek islep shıǵarıladı. Jılına ortasha 4,6 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Keyingi jıllarda shet el turizmi rawajlandı.

Transportı

Mámlekette temirjol uzınlıǵı - 1,6 mıń km, avtomobil jolı uzınlıǵı - 17 mıń km den kóbirek. Tiykarǵı teńiz portları: Santo-Domingo, Puerto-Plata. 6 aeroport, sonday-aq Punta-Kausedoda xalıqaralıq aeroport bar. Dominikana Respublikası shetke qant-qumsheker, ferronikel, altın, gúmis, kofe, kakao, banan, boksit, temeki, miywe hám basqalardı shıǵaradı. Shetten azıq-awqat, mashina hám avtomobiller, elektr ásbap -úskeneleri, mineral tógin, dári-darmaq, janılǵı, paxta keltiredi. Sawda-satıqtaǵı klientleri: AQSh hám Evropa ekonomika jámiyetshiligi mámleketleri.

Densawlıqtı saqlaw

Kópshilik xalıq turmısınıń medicinalıq sanitariya shárayatı qanaatlandırarlı emes. Mámleket byudjetiniń 7% ten densawlıqtı saqlawǵa ajıratıladı. Xalıqtıń júdá az bólegi sociallıq qamsızlandırıw esabına medicinalıq járdemnen paydalanadı. Juqpalı keselliklerden tanosil, ısıtpa-bezgek, tuberkulyoz tarqalǵan. Shıpakerlerdi 2 medicinalıq joqarı oqıw jurtı tayarlaydı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Dominikana Respublikasında 7-11 jastaǵı balalar ushın biypul hám májburiy tálim engizilgen, biraq xalıqtıń yarımınan kóbi sawatsız. Úlken jastaǵılar hám awıl xalqı arasında sawatsızlar ásirese kóp. Mámleket mekteplerinen tısqarı menshikli hám shirkew mektepleri bar. Olardıń hámmesinde tálim mámleket programması tiykarında alıp barıladı. Orta maǵlıwmat alıw ushın baslanǵısh mektepten keyin 3 jıllıq 2-tekshe mektepti de pitkeriw kerek. Keshki mámleket mektepleri sawda, sanaat hám awıl xojalıǵı xızmetkerlerin tayarlaydı. Dominikana Respublikasında 3 universitet, atap aytqanda, Amerikadaǵı eń eski universitetlerden biri - Santo-Domingo universiteti (1538-jılda tiykar salınǵan) bar.

Ilimiy mákemelerinde tiykarınan tariyx, filologiya, medicina tarawlarında izertlew alıp barıladı. Bir neshe menshikli ilimiy mákemeler: Dominikana akademiyası, tariyx akademiyası, bir qatar ilimiy shólkem, jámiyet hám awqamlar bar. Universitet kitapxanası, Milliy hám municipalitet kitapxanaları, milliy muzey (1927), milliy kórkem galereya (1943) bar.

Baspasózi, radioesittiriw hám telekórsetiwi

Dominikana Respublikasında baspa etiletuǵın tiykarǵı gazetlar: "Informason" ("Informaciya", kúndelik gazeta, 1915-jıldan). "Karibe" ("Karib gazetası", kúndelik gazeta, 1948-jıldan), "Listin diario" ("Kúndelik beta", kúndelik gazeta, 1889-jıldan), "Nasional" ("Milliy gazeta", kúndelik gazeta, 1966-jıldan), "Notisia" ("Xabarnama", kúndelik keshki gazeta, 1973-jıldan), "Ultima ora" ("Sońǵı saat", kúndelik keshki gazeta, 1970-jıldan). Baylanıs bas basqarması mámlekettegi radioesittiriw hám telekórsetiwlerdi qadaǵalaydı. "Radio Televison Dominikana" húkimet radio hám telekórsetiw xızmeti bolıp tabıladı. Bir neshe kommerciya radio hám telekórsetiw stanciyaları bar.

Ádebiyat

Ádebiyatı ispan tilinde. XIX ásirde birinshi milliy gimn avtorı F. M. del Monte jańa ádebiyatqa tiykar saldı. Dominikana Respublikasında birinshi milliy roman - M. de X. Galvannıń "Enrikilo" tariyxıy shıǵarması bolıp tabıladı. Ásir aqırına shekem indeycler turmısı ádebiyattıń tiykarǵı teması boldı. Bul dáwirdegi ádebiyat kúshli siyasiy gúres shárayatında rawajlandı. 1930-jılda Truxilo reaksion diktaturasınıń ornatılıwı bir topar aǵartıwshı jazıwshılardı emigrantlıqta jasawǵa májbúr etti. Olardan A. F. Rekena "Mákán dushpanları", "Órtli jol" romanlarında totalitar basqarmanı áshkara etti. R. Marrero Aristi, X. Bosh dóretpeleri Dominikana Respublikası dıyqanları turmısına baǵıshlandı. E. Inchaustegi Kabral, Pedro Mir, M. del Kabral hám basqalar. Shayırlardıń dóretpelerinde sociallıq narazılıq ideyaları sáwlelendi.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Ispanlar shabıwılınan aldın (XVI ásirge shekem) indeycler kórkem óneri (naǵıs hám ózine tartarlıq gúlalshılıq, zereń ıdıslar, tas hám aǵash butlar) rawajlanǵan. Dáslepki qalalar, atap aytqanda Santo-Domingoǵa tiykar salınǵannan soń, keyingi gotika hám dáslepki Oyanıw usılında hár túrlı ıbadatxanalar, emlewxana, sawda kárxanaları, jámiyetlik hám turar jay ımaratları qurıldı. Santo-Domingodaǵı Torre del Omenaxe saqshı minarası (1503-1507), sobor (1512-1541, arxitektorı R. de Lyendo, L. de Moya), Kasa del Amirante sarayı (1510-1514) hám basqa imaratlar házirge shekem saqlanǵan. Sol dáwirde maqbaralar qurılısı, súwretshilik, músinshilik te payda boldı. Keyinirek arxitektorlıq syujet rawajlandı. Házir de wálayat qalalarında awlaq aǵash jaylar, awıllıq jaylarda aǵash sırıqlı hám tóbesine shat jabılǵan úysheler kóp. 1930-jılǵı dawılda wayran bolǵan Santo-Domingo AQSh arxitekturasına eliklep temir-beton hám aynadan qurıla basladı.

Kolonizatorlik dáwirinde arzıytuǵın súwretlew dóretpeleri jaratılmadı. Jańa dáwir kórkem óneri XX ásirden rawajlandı. Súwretshi hám músinshilerden L. de Sangles, A. Grulon hám A. R. Urdanetalar tariyxıy temada kartina, peyzaj, portretler jarattı. Santo-Domingoda birinshi kórkem mektepke tiykar salınǵannan soń (1908), jas súwretshiler jetilisip shıǵa basladı. Zamanagóy súwretshishilik Amerika hám Evropa modernistlik aǵımları - kubizm (X. M. Kolson), abstraksionizm (P. Xyudiseli), syurrealizm (D. Suro) tásirinde rawajlandı. S. Vosi-Xil, A. Bonilya, X. O. Morellardıń realistlik dóretpeleri jaratıldı. Santo-Domingo milliy kórkem óner mektebi, San-Fransisko-de Makoris hám San-Xuan elegant kórkem óner mektebi, Santyago hám La-Vega plastik kórkem óner mektebi bar.