Palau

Palau, (rásmiy: Palau Respublikası, inglisshe: The Republic of Palau) — Tınısh okeanınıń batıs bólegindegi Karolina atawları gruppasındaǵı 8 iri atwda jaylasqan mámleket. Geyde Belau dep aytıladı. Atawlardıń eń úlkeni — Babeltuap atawı. Maydanı 508 km². Xalqı 19,4 mıń adam (2002). Aymaqlıq jaqtan 16 shtat (state) qa bólinedi. Paytaxtı — Ngerulmud.

Geografiya

Barlıq iri atawları vulkan háreketi nátiyjesinde payda bolǵan, olar marjan rifleri menen qorshalǵan. Fosfat kánleri bar. Íqlımı ızǵar, tropikalıq ıqlım. Jıllıq jawın 2250 mm den 3000-4500 mm ge shekem, Kusane atawlarında 6000 mm. Vulkan atawlarında mudam jasıl orman hám savannalar; marjan atawlarında, tiykarınan, kokos palmasi hám pandanus teregi ósedi. Haywanat dúnyası arqa atawlarda mayda kemiriwshiler, kesirtke, jılanlar hám qubla atawlarda túrli qus hám shıbın-shirkeylerden ibarat. Jaǵa boyı suwında balıq kóp.

Demografiyası

Xalqı — mikronezler. Rásmiy tili — inglis hám belau (palau) tilleri. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi — katolikler.

Tariyxı

Palau — respublika, AQSh penen "erkin bilesken" mámleket. Ámeldegi Konstituciyası 1981-jıl qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2000-jıldan Tomas Remengesau), xalıq tárepinen tuwrı dawıs beriw jolı menen 4 jılǵa saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 2 palatalı (senat hám delegatlar palatası) Milliy kongress (parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı.

Palau arxipelagi atawlarında adamlar Okeaniyadaǵı basqa barlıq atawlarǵa salıstırǵanda ilgerilew, bir neshe mıń jıl aldınnan jasap keledi, dep shama etiledi. Bul jerge evropalıqlardan birinshi bolıp ispanlar 1710-jılda kelgen. 1783-jıl Angliya kemesi apatqa dus keliwi aqıbetinde atawǵa keltirilgen kesellikler nátiyjesinde 50 mıń xalıqtan 5 mıńı aman qaldı. 1886-jıl aymaq Ispaniya koloniyasına aylandı, 1889-jılda Germaniyaǵa satıp jiberildi, Birinshi jáhán urısı waqtında yaponlar basıp aldı hám 1944-jılǵa shekem olardıń basqarıwında boldı. 1947-jıl BMSh qararına kóre, AQSh basqarıwına ótti. 1993-jıl noyabrdegi referendum qatnasıwshıları AQSh qa ıqtıyarıy túrde qosılıw ushın dawıs berdi. 1994-jıl 1-oktyabrden Palau Respublikası AQSh penen "erkin awqam" sheńberinde ǵárezsizlikke iye boldı. Ol ózin-ózi basqarsa da, biraq qorǵaw, finans, sırtqı jumıslar máselelerin AQSh basqaradı. Palau — 1994-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 1-oktyabr — Ǵárezsizlik kúni (1994).

Xalıq xojalıǵı

Vulkanlardan payda bolǵan ónimli jerlerde tapiok, kokos, miywe hám palız eginleri jetilistiriledi, balıq awlanadı. Qaramal, shoshqa, eshki baǵıladı. Kórkem ónermentshilik rawajlanǵan. Keyingi waqıtta turizm ekonomikada úlken áhmiyet rol ańlatıp basladı. Janǵa jaǵımlı qumlı jaǵalar turistlerdi kóbirek tartadı. Elektr energiya 16 mıń kVt saat quwatlı elektr stanciyasında payda etiledi. Shetke kokos ǵozası, tunets balıǵın satadı, shetten azıq-awqat, mashina hám úskene, janılǵı aladı. AQSh hám Tınısh okeanı regionı mámleketleri menen sawda etedi. Pul birligi — AQSh dolları.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Siyasiy partiyaları joq. Baspasózi "Palau gazett" ("Palau gazetası", ayına bir ret inglis tilinde shıǵatuǵın húkimet gazetası) hám "Tia Palau" ("Bul — Palau", inglis hám jergilikli tillerde shıǵatuǵın gazeta) dan ibarat. "Palau neshnl komyunikeyshnz korporeyshn" radioesittiriw kompaniyası hám 2 teleorayı bar.