Qırǵızlar

Orta Aziya xalıqlarınıń ishinde qırǵız xalqınıń ata-babaları menen qırǵızlardıń xalıq bolıp qáliplesiwi tartıslı, tolıq sheshilgen másele emes. Bunıń bir sebebi, eki etnikalıq birikpeniń bir at penen Túslik Sibirde, Enisey jaǵasında hám Shıǵıs Orta Aziyada gezlesiwi. Qırǵız xalqınıń kelip shıǵıw máselesine baǵıshlanǵan ilimiy Ken'es 1956-jılı Bishkek qalasında ótti. Bul Ken'estiń juwmaǵında, qırǵız xalqınıń qáliplesiwinde Oraylıq Aziya tiykarǵı orınlardıń biri dep esaplanadı. Olardıń Orta Aziyaǵa qashan, qay bag'dar menen kelgenligi haqqında eki túrli pikirler boldı. Birinshi pikir, A.N.Bernshtam tárepi, bular 1300-1400-jıllar qırǵızlar Tyan-Shanǵa qonıslasqan dep esaplaydı. Ekinshi pikirdegi ilimpazlar, qırǵız ata-babaları hám ózleri áyyemgi zamannan berli házirgi jasap turǵan territoriyasında jasap atır dep esaplaydı. Qırǵızlardıń Enisey boyınan Oraylıq Tyan-Shanǵa XIII a'sirde kelgen, a'sirese, qıpshaqlardıń keliwi menen baylanıslı degen pikir ústemlik etti. Bul avtorlar qırǵızlardıń házirgi territoriyasına Túslik Sibirden kóship keliwin tek siyasiy jaǵdayǵa baylanıstırdı. Biraq, etnikalıq tariyx bul sotsiallıq, ekonomikalıq, mádeniy, turmıslıq ha'm etnikalıq traditsiyalar menen tıǵız baylanıslı. Tyan-Shan, Pamir-Alay ha'm Sayan-Altay jerleri áyyemgi bir neshe qáwimler tárepinen ózlestirildi. Bul jerlerdegi jaylawlar menen jollar, egislik jerler menen jabayı ańlar makanları, adamlardıń qonıslıqları qırǵız xalqınıń ata-babaları ha'm qırǵız xalqınıń qáliplesken jerindegi estelikler dep esaplanıwı kerek. Sebebi, hár qanday etnostıń qáliplesiw territoriyası bolıwı shárt. Sonlıqtan, qırǵızlardı Tyan-Shanǵa kelip bolıp qáliplesken xalıq dep esaplaw anıqlawdı talap etedi. Qırǵız xalqı Enisey boyınan kelgen ha'm jergilikli áyyemgi, Orta ásirlerdegi qáwimlerdiń aralasıwınan qáliplesken. Qırǵız xalqınıń qáliplesiwi etnikalıq táriyxı jergilikli xalıqlar menen hár tarmaqlı qarım-qatnas nátiyjesinde qırǵız xalqı Túslik Sibir, Orta Aziya, Qazaqstan xalıqları menen ha'r túrli baylanısta, sonıń menen birge etnikalıq qarım qatnasıqta bolǵan. Qırǵızlardıń áyyemgi ata-babaları áyyemgi saklar, usunlar, dinlikler menen unnılardan quralǵan.

Qırǵızlardıń xalıq bolıp qáliplesiwinde etnikalıq táriyxında quralǵan. Qırǵız etnonimi, XVI-XVII ásirlerde de Túslik Sibirde, Shıǵıs Túrkistanda, Ural átirapında, yaǵnıy, bir-birinen ashıq jerlerde gezlesedi. Bul qırǵız xalqınıń qáliplesiw máselesi uzaq dáwirdi Oraylıq Aziya hám Orta Aziyadaǵı urıw, qáwim xalıqlarınıń qáliplesiwi menen baylanıslı ekenligin kórsetedi. Biraq, uqsas etnonimler tiykarında xalıqtıń qáliplesiw máselesin sheshiw múmkin emes. Olardıń jámiyetlik dúzimi, xojalıǵınıń mádeniyatınıń rawajlanıw dárejesi hár túrli. Onnanda beter xalıq atınan onıń kelip shıg'ıwın anıqlaw múmkin emes. Máselen, bir dáwirde Oraylıq Aziyadaǵı qıpshaqlardıń bir toparı ózlerin qırǵızlar dep ataǵan. Demek, belgili bir dáwirde qırǵızlar hám qıpshaqlar bir siyasiy birikpede bolıp, biraq olardıń hár biri óz etnoniminde ómir súrgen. Ol siyasiy birikpe X-XI ásirlerde bir neshe túrkiy tilles qáwimlerden ibarat bolıp, onıń túslik shegarası házirgi Qırǵızıstanǵa jetken. Ol siyasiy birikpe "Qırǵız" dep atalǵan, biraq ol atama etnonim emes edi. Ózgeshe mádeniyatına, hár túrli urıw qáwimlerdiń bir etnos ekenligi haqqındaǵı túsinik, yaǵnıy, qırǵız xalqınıń qáliplesiwi XIV-XVI ásirlerde bolǵan. Qırǵızlardıń etnikalıq quramı kóplegen urıw hám qáwim birikpelerden ibarat bolǵan. Qırǵızlar oń ha'm sol qanat bolıp eki qáwim, urıw birikpelerine bólingen, olar túrkiy tilinde sóylegen. Bul qáwimler jergilikli bolıp, hesh jerden kóship kelmegen. Mısalı, qırǵızlardıń iri urıw birikpeleriniń biri, qıdıq quramında qıpshaq, qatagan, sart, jalayır h.t.b. urıwlar bolǵan. Ol urıwlardıń birikpeleri ózbek, bashkirlerde, qazaqlarda h.t.b. bolǵan. Al qaraqalpaq hám qırǵızlar arasındaǵı uqsas etnonimler jigirmadan asadı. Mısalı, Bes-kempir, Qalmaq, Qaramoyın, Toǵızaq h.t.b. Bashkirlar menen qırǵızlardaǵı uqsas etnonimler 15 ten asadı. Qańlı, Qıpshaq, Qalmaq, Nayman, Sart, Uysin, Estek h.t.b.

Kóp ilimpazlar qıpshaq etnonimin bashkir, o'zbek, qaraqalpaq, qazaq, qırǵız, Altayda, Qırım tatarlarında, gagauzlarda barlıǵın kórsetedi. Ol xalıqlar bir-birinen qashıq jerlerde jasaydı, sonlıqtan qırǵız, ózbek bolmasa qaraqalpaq xalqınıń ata-babaların sol jerlerden izlew nátiyje bermeydi. Sebebi, qay jerde uqsas urıw bolsa, sol jerde xalıqtıń qáliplesken jeri emes, al subetnos bolmasa urıwlardıń belgili bir dáwirlerde bólingenliginen hár jerde, hár xalıq quramında bolıwı múmkin. Bul tek olar arasında etnikalıq baylanıstan azıraq derek berse de, ol jaǵday xalıqtıń qáliplesiw ornın, waqtın anıqlay almaydı. Máselen, qazaq, qırǵız, ózbek, qaraqalpaqlardıń etnonimleri, Qıpshaq, Nayman, Sart, Qońırat h.t.b. bashkir, xakas, tuvalılar, buryatlar menen yakut etnonimleriniń arasında kóriniwinen Orta Aziya xalıqlarınıń ata-babaların Túslik Sibirden izlewge bolmaydı. Sebebi, ol jerdegi xalıqtıń xojalıq túrleri, soǵan baylanıslı xalıqtıń materiallıq ha'm ruxıy miyrasları Orta Aziya xalıqlarınıń xojalıq túrlerine ózlerine tán mádeniyatına sáykes kelmeydi. Sonlıqtan, hár bir xalıqtıń ózi jasap atırǵan jerinen onıń milliy mádeniyatınan ajıratıwǵa bolmaydı. Biraq, bul pikirden, Orta Aziya xalıqlarınıń ata-babalarınıń qáliplesiwine Sibirden etnikalıq baylanıs bolmadı degen pikirden juwmaq shıqpawı kerek. Ol etnikalıq baylanıs jergilikli xalıqlardıń qáliplesiwinde sheshiwshi derek emes dep biliwi kerek. Kóship qonıw ha'm qonıslasıw waqtın, sebebi kóship kelgen jerindegi xalıqqa qalay, qansha dárejede aralasıwın anıqlaw qıyın. Sonıń ushın etnonimlerdiń uqsaslıǵı xalıqtıń kelip shıǵıwın anıqlawda tiykarǵı derek emes. Bul máselede tiykarǵı derek jerleslik, xojalıq, mádeniyat birligi bolıwı kerek.

Qırǵızlardıń etnikalıq quramı ha'm etnikalıq táriyxı haqqındaǵı derekler jazba derekler menen áyyemgi hám orta ásirlerdegi túrkiy hám manǵol tilindegi xalıqlardıń etnonimlerinde saqlanǵan. Ol derekler qırǵızlardıń qáliplesiwindegi baslı basqıshlardı, qatlamlardı anıqlawda baslı derekler boladı. Dáslepki qırǵız xalqınıń qáliplesiw basqıshı VI-XI ásirler. Ol dáwirlerde jergilikli áyyemgi hám orta ásirlerdegi túrkiy xalıqlarına tiyisli etnonimler qıpshaq, qanlı, uysın, az, teli h.t.b. bolıp esaplanadı. Qıpshaqlar qırǵız xalqınıń etnikalıq táriyxında baslı orınlarda bolǵanlıǵına gúman joq. Qırǵız xalqınıń tilinde qıpshaq tili ústem. "Qıpshaqlar qırǵız xalqınan (aq qalpaqtan) bólinip shıqqan" degen pikirde bar.

Qırǵız xalqınıń etnikalıq táriyxındaǵı ekinshi basqısh "qatlam", XII-XIV ásirler. Bul dáwirde túrkiy hám manǵol xalqına tiyisli etnonimler gezlesedi. Túrkiy etnonimlerge Qońırat, Qataǵan, Qıtay, Nayman h.t.b., al manǵol etnonimlerine - barǵı, barın h.t.b. Bul dáwirde qırǵız qáwimleriniń birigiwi tamamlanıwı menen birge qırǵız xalqı qáliplese baslaydı.

Úshinshi "qatlam" XV-XVIII ásirler bolıp, bul dáwirlerde qırǵız xalqı ha'm onıń ózine tán mádeniyatı qáliplesti. Bul dáwirde jergilikli túrkiy tilles qáwimlerdiń qırǵız xalqına tolıq birigiwi tamamlandı. Sonday-aq, qırǵızlarǵa qazaq, noǵay urıwları aralasadı.

Qırǵız xalqınıń etnogenezi hám etnikalıq táriyxı óziniń ózgesheligine iye. Biraz ilimpazlar qırǵız atamasınıń qay jerlerde gezlesiwine, ol atamanıń kelip shıǵıwına kóbirek kewil bólgen. Al xalıqtıń qáliplesiwi táriyxına, xojalıǵınıń túrlerine, mádeniyat ózgesheligine onsha dıqqat bólmegen. Enisey boyındaǵı qırǵızlardı Tyan-Shandaǵı qırǵızlar menen baylanıstırıwshı mısallar da az emes. Biraq, bul shamalawlar nátiyje bermedi. Kóplegen ilimpazlar qırǵız xalqı eki mıńınshı jıllardınń dáslepki dáwirlerinde Orta Aziya kóshpelileriniń arasında qálipleskenligin dálillemekte. Usı dáwirde Qazaqstan hám Qırǵızstannıń túsligindegi túrklesken qáwimler monǵollar birikpesin quraydı. XVI ásirge shekem bul jerler Monǵolıstan dep ataldı. Qırǵızstanda jer shárayatına baylanıslı (tawlıq) xalıqlardıń ekonomikalıq jaqtan birigiwine járdemlesiwshi oypatlıq bolmadı. Usı sebepten olarda kóshpelilik hám olarǵa tán jámiyetlik dúzim, ideologiya kóbirek saqlanǵan. Degen menen xojalıqlardıń kóbeyiwi, sol sebepli jaylaw ha'm egislik jerlerdiń keńeyiwi bóleklengen jergilikli Iran hám túrkiy kóshpelileriniń birigiwine, solardıń tiykarında qırǵız xalqı XIV-XVII ásirlerde qáliplesken.

Qırǵız xalqınıń xojalıǵında b.e.sh. VII ásirlerdegi saklar, b.e.sh. III ásir b.e. IV a'sirlerge tán mal sharwashılıǵı, ónermentshiligi kóbirek saqlanǵan. Sebebi, qırǵız xalqınıń ata-babaları hám ózleriniń qáliplesiwine qatnasqan túrkiy qáwimlerde sol xojalıq túri menen de shuǵıllanǵan. Sebebi, Qırǵızstanda XIX ásirde de óndiris quralları tómen edi. Qırǵızstan jer shárayatı qısı-jazı mallardı (qoy, janlıq, tu'ye, jılqı) jaylawda saqlawǵa múmkinshilik berdi. Sharwalar ayırım mayda oypatshılıqta diyqanshılıq penen de shuǵıllandı. Diyqanshılıq penen shuǵıllanıp otırıqshı turmıs keshirgen qırǵızlar iri qara mal asıraydı. Hár bir urıw birikpelerinde belgili jaylawlar hám taw janbawırlarında jaylasqan qıslawlar boldı. Mallardıń parodaların saqlaw usılları, olardı hár qanday awrıwlardan saqlaw usılları bolǵan. Qan alıw, sınıqshı, operatsiya islew h.t.b. xalıqtıń veterinariyalıq usılları bolǵan. Sonıń menen birge, awırǵan maldı mazarlardan aylandırıw, ayırım ósimlerdiń tútini menen emlegen. Degen menen jılda mallar qırǵınǵa ushıraǵan. Qırǵızstan Rossiyaǵa qosılıw menen veterinariya isleri azda bolsa tarap, mallardıń qırılıwı azayǵan.

Ańshılıq qırǵız xalqınıń ata-babalarınıń tiykarǵı xojalıq tarawınıń biri bolǵan. Bul xojalıq túri XIX ásirde de belgili dárejede saqlanǵan. Ańshılıq quralları ańshı qus (búrkit, qarshıǵa, ańshı iyt), qaqpan, duzaq, mıltıq, qorshap urıw arqalı ańshılıq islegen. Ol qurallar menen taw eshkilerin, qasqır, túlki, suwınlardı uslaǵan. Haywanatlar góshin pisiriwde áyyemgi usıl haywanlardıń qarınlarında pisirgen. Qarınǵa qızdırılǵan taslardı almaslap salıp, qaynatqan. Suwıǵan tastı alıp, basqa qızǵan tastı salǵan. Qarındaǵı suw qaynap gósh pisken. Bunday usılda jılqı terisinen de "qazan" islep gósh pisirgen. Ańshılardan awıl adamları sıralǵı alǵan. Ańshı óz oljasınan awıl adamlarına sıralǵı bermewge haqısı bolmaǵan.

Mal sharwashılıǵında, diyqanshılıq hám ańshılıqta xalıq kalendarı bolǵan. Bunda xalıq xojalıǵınıń mádeniyatınıń táriyxı sáwlelengen. Noyabr ayında taw eshkilerine ańshılıq qadaǵan bolǵan, sebebi bul dáwirde olar balalaydı. Sonday-aq, aspan planetalarınıń jılısıw, ornalasıw jaǵdayına qarap ta waqıt ólshegen, jıl esabın alıp barǵan. Ásirese, urker juldızınıń jılısıwına qarap jıl máwsimlerin belgilegen. Bul usıllar ózbek, tájik, qazaq, qaraqalpaqlarda áyyemgi dáwirlerden berli ómir súrmekte. Sonıń menen birge, bul xalıqlar arasında etnikalıq ha'm mádeniy baylanısları kórinedi. Bul pikirler qırǵızlardıń toqımashılıq, temir, aǵash ustashılıǵında, zergershiliginde turaq jayları (otaw) kiyimlerinde (sáwkele) de kórinedi.