Qus
Qus — omırtqalı haywanlar klası. Trias dáwirinde jasaǵan jer bawırlap juretuǵınlardıń psevdozuxlar gruppaınan kelip shıqqanlıǵı shama etiledi. Qustıń qazilma qaldıqları júdá kem; dáslepki qazilma qaldıq — arxeopteriksnshk tasdaǵı izi hám suyekleri yura dáwirine tiyisli. Ayırım morfologiyalıq belgiler (arqa ayaqlar daǵı múyiz qabırshaqlar, múyiz tumsıq hám basqalar ) hám de fiziologikalıq qásiyetleri (máyek qoyıwı ) ga kóre qus jer bawirlap juretuǵınlarǵa uqsaydı, lekin denesi pár menen oralǵanlıǵı sebepli olardan parıq etedi. Párler qus denesinde ıssılıqtı saqlaydı ; ushıwda hawa qarsılıgın kamay-tirib, hawada kóteriw maydanın payda etedi (qanat, quyrıq). Ushıw hám hár túrlı háreketleniw (juwırıw, júziw, sho'ng'ish) ga sáykeslesiw qus tayansh-háreket sistemasınıń ayriqsha dúzilisine sebep bolǵan. Qanatlardıń payda bolıwı menen aldınǵı oyoklar, jelke qamarı suyekleri hám muskulları qáliplesken (tós taj súyeki rawajlanǵan, ushıw muskulları dene salmaǵınıń 25% ini shólkemlesken); jerde 2 ayaqta júrgeninde quramalı pútin dúzilgen dumg'aza hám arqa ayaqları muskulları qayta muvo-zanat saqlaw wazıypasın atqaradı. Qustıń qabırǵaları óz-ara jıldam qosılǵan 2 bólekten ibarat bolıp, dem alıwda tós qápesi kóleminiń ózgeriwine, yaǵnıy elastikligi kem ókpe toqıması arqalı hawanı hawa qaltalarına hám naysimon suyekler boslig'iga ótiwine járdem beredi. Qusda dem alıw procesi ayriqsha keshedi. Qustıń bronxlari hawa qapshıqları menen (9—10 tacha) tutasǵan. Dem alıw hawa ókpeden qapshıqlarǵa ótip atırǵanında hám olardan taǵı ókpe arqalı qaytıp shıǵıp atırǵanında júz boladı. Hawa qapshıqları termoregulyatsiyada qatnasadı ; suwda júziwshi qusda bolsa sho'ng'ishda dene tig'izligini ózger-tirishga múmkinshilik beredi. Awqat xiliga sáykeslesiw óńeshning qánigelikla-shuvi (ayırım qusda jemsektiń rawajlanıwı ), muskullı as qazandıń payda bolıwı hám ishektiń uzayıwına alıp kelgen. Qustıń tuwrı ichagi rawajlanbaǵan. Ayırıw org'anlari 2 iri búyrekler dene salmaǵınıń 1 — 2% ini quraydı ; qovug'i bolmaydı. Ichagi, sidik shıǵarıw hám jınıslıq bózi sisteması jolı kloakaga ashıladı. Qattı qabırshaq menen oralǵan iri máyek qoyıwı sebepli qustıń paxtanıń ǵóregikamari suyekleri irilengen. Qus narida 2 den urıwdon hám urıw jolı, modasida tek shep máyekdon hám máyek jolı rawajlanǵan (bayıwlılar hám jırtqısh qusda oń bólegi de bar). Urıwdon hám máyekdonlar ólshemi jınıslıq cikl dáwirine baylanıslı. Mısalı, uya qurıw aldından urıwdonlar 300—1000 ret úlkenlesedi. Qan aylanıw sistemasınıń dúzilisi hám fiziologikalıq qásiyetleri, júreginiń salıstırǵanda iri bolıwı hám jedel islewi, joqarı qan basımı elementlar almasınıwınıń tezlashuvi menen baylanıslı. Mısalı, kolibr júregi dene massasınıń 2, 85% ini quraydı ; 1 minutada 1000 retge shekem qisqaradı. Kóriw ótkirligi hám reń ajrata alıw, jaqsı esitiw ózgesheligi qustıń jaqın hám uzaqtaǵı zatlardı tezirek teńib alıwında, tur individleri hám túrler ortasındaǵı munasábetlerde úlken áhmiyetke iye. Qustıń dawıslardı teńiy alıw hám dawıs shıǵarıw qásiyetleri rawajlanǵan. Bas mıy bazal yadrolarınıń rawajlanǵanlıǵı, kóriw bólekleri hám miyachaning iriligi qus nerv iskerliginiń sudralib juretuǵınlarǵa salıstırǵanda joqarı bolıwına alıp kelgen. Qus ortalıq sharayatına óz mútajligine qaray aktiv sáykeslesiw (uya qurıw, azıq ǵamlaw hám basqalar ) ayrıqshalıqlarǵa iye.
