Tábiyiy geografiya

Tábiyiy geografiya — Jerdiń geografiyalıq qabıǵı tábiyiy quramı jáne onıń strukturalıq bólimleri: barlıq dárejedegi tábiyiy aymaqlıq komplekslerdi (sonıń menen birge, suw háwizlerin de) uyreniwshi pán; tábiyattanıwlıq pánleriniń zárúrli tarmaqlarınan biri. Tábiyiy geografiyalıq komplekslerdıń mákan hám zamanda obiektiv bar ekenligin tán alıw tábiyiy geografiyanı eń zárúrli metodologik principlerıden biri.

Geografiyalıq qabıqtıń quramalı dúzilisi hám qásiyetleri onı hár tárepleme izertlew qılıwdı, yaǵnıy bir pútkil hám de bólek komponentler boyınsha da odaǵı úlken-kishi tábiyiy geografiyalıq kompleksler boyınsha da izertlewdi talap etedi. Bul, óz gezeginde, tábiyiy geografiyanıń tarmaqlanıwına alıp keledi. Házirgi kúnde tábiyiy geografiyanıń tómendegi tiykarǵı tarmaqları ámeldegi: ulıwma jer bilimi, regional geografiya, landshafttanıwshılıq paleogeografiya, menshikli geografiya (ıqlımtanıwshılıq geomorfologiya, biogeografiya hám t.b. ).

Tariyxı. Dáslepki geografiyalıq qıyallar grek ilimpazları Fales (b.e.sh 625—547-jıllar ), Anaksimandr (b.e.sh. 610—347-jıllar ), Miletlik Gekatey (b.e.sh. 546—480-jıllar ), Gerodot (b.e.sh. 486—425-jıllar ), Platon (b.e.sh. 427—347-jıllar ), Aristotel (b.e.sh. 384—322-jıllar ) dıń tábiyat filosofiyası yamasa tariyxqa tiyisli dóretpelerinde ushraydı. „Geografiya“ atlı birinshi ilimiy dóretpe Eratosfen (276—194-jıllar ) tárepinen jaratılǵan. Bul dóretpe óz dáwirine shekem tóplanǵan geografiyalıq maǵlıwmatlardı tártip penen analiz qılıwdıń eń dáslepki úlgisi bolǵan. Grek ilimpazlarınıń dóretpelerinde házirgi waqıtta da ámeldegi bolǵan matematikalıq geografiyalıq mámleketlik, rayonlastırıw hám súwretleytuǵın geografiya sıyaqlı jónelislerge tiykar salınǵan edi. Geografiyalıq kartalardıń dáslepki úlgileri de olar tárepinen jaratılǵan.

Ilim, bilim hám mádeniyat, sonıń menen birge, Aziyada, yaǵnıy batısda Orta teńiz boyınan, shıǵısda Qıtay shegarasına shekem, arqada Aral teńizi keńliklerinen qublada Araviya teńizi qırǵaqlıqlarına bolǵan aymaqlardı óz ishine alǵan Shıǵıs áleminde rawajlana basladı. Bul dáwirde, ásirese, ıX-Xı-ásirlerde pán hám mádeniyat tez pát penen rawajlandı júzlegen ilm pán wákilleri, ilimpazlar jetisip shiqtı. Olardan Mawerennaxr hám Xorasan ilimpazları jetekshi orınlardı iyelegen. Sol dáwirde jasap, dóretiwshilik etken hám jáhán páninde óshpeytuǵın iz qaldırǵan Muhammad ibn Muso al-Xorezmiy, Ahmad al-Farg'oniy, Jayhoniy, Abu Zayd hám Abu Ma'shar Ja'farlar, Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Qashg'ariy sıyaqlılar sonday ilimpazlardan. Olar Jer meridiani uzınlıǵın anıqlaw, jaylardıń geografiyalıq koordinataları kestelerin dúziw, geofafik kartalar dúziw, ayırım geografiyalıq hádiyse hám processlerdiń sebeplerine anıqlama beriw, túrli mámleketler tábiyatın suwretlep jazıw jumısların dawam etti. Kóplegen tariyxıy geografik hám astronomik geofizik dóretpeler jazıdı. Orta ásirlerdegi Shıǵıs ilimpazlarınıń geografiyalıq miyrasları I. Yu. Krachkovskip, Hasanovlar tárepinen analiz etilgen.

Tábiyiy geografiyanıń rawajlanıwı tariyxında XV-XVı -ásirlerde Evropadaǵı oyanıw dáwiri menen baylanıslı bolǵan Ullı geografiyalıq ashılıwlar zárúrli áhmiyetke iye boldı. Sol waqıtta jańa jerlerdiń evropalıqlar ushın málim bolıwı tábiyattanıwlıqtıń, sonday-aq, tábiyiy geografiyanıń taraqqiyoti ushın da dúmpish boldı. Insanlardıń geografiyalıq oyda sawlelendiriw sheńberi talay keńeydi. Sol dáwirde Mawerenaxrda Qurandı yaddan biletuǵın adamı Qas, G'iyosiddin Zerger, Abdurazzoq Samarqandiy, Mırza Ullıqbek, Bobur, Muhammad Aydar Mırza sıyaqlılar óz dóretpeleri menen suwretleytuǵın geografiyanıń rawajlanıwına múnásip úles qostı.

Tábiyiy geografiyanıń tariyxındaǵı taǵı bir zárúrli basqısh XI -ásirdiń 1 yarmınan XX -ásirdiń 60 jıllarına shkem dawam etip, jańa ilimiy tábiyiy geografiyanıń qáliplesiwi menen xarakterlenedi. Bul dáwirdiń baslanıwı nemis tábiyatshi A. Gumbolt dóretpelerine barıp taqaladı. Onıń ullı xızmeti tábiyat komponentleri arasındaǵı óz-ara baylanıslılıqtıń analizi geografiya páni ushın qanday áhmiyetke iye ekenligin ashıp beriwde edi. Tábiyiy geografiyadaǵı bul ideya keyinirek Dokuchayev, L. S. Berg, A. Grigoryev, Sv. Kalesnik hám basqalar tárepinen rawajlandırıldı. Nátiyjede Jerdiń geografiyalıq qabıǵı, tábiyiy geografiyalıq kompleks hám landshaft haqqındaǵı táliymatlar júzege keldi. Bir qansha tábiyiy geografiyalıq nızamlıqlar anıqlandı, jańa izertlew metodları jaratıldı, ilimiy ekspediciyalar uyımlastırıldı. Jaylardıń tábiyiy sharayatı hám tábiyıy baylıqların úyreniw jumısları jedellesti. Arqa Evropa tegisligi, Kavkaz, Orta Aziya, Sibir hám , Shıǵıs regionlarining tábiyatı hám tábiyiy resursları haqqında iri ilimiy dóretpeler júzege keldi. Usılar qatarında Orta Aziyada izertlewler alıp barǵan tábiyatshi ilimpazlar N. A. Qapırıqo, R. I. Abolin, D. N. Kashkarov, Ye. P. Korovin, KZ. Zokirov, I. A. Raykova, N. L. Korjenevskiy, v. M. Shetirkinlardıń jumısları áhmiyetli boldı.

XX -ásirdiń ortalarından baslap tábiyiy geografiya izertlewleriniń, geografiyalıq shólkem hám ilimiy oraylardıń kólemi jáne de arttı. Geograflar sanı da astı, jańa ilimiy jónelisler qáliplesti. Atap aytqanda, geofizika, geoximya, ekologiyalıq jónelisler rawajlandı. Jańa ilimiy túsinikler (geografiyalıq keńislik, Jerdiń landshaft qabıǵı, landshaftlar morfologiyası, antropogen landshaft hám t.b. ) hám de geografiyalıq krnuniyatlar (landshaft qabıǵınıń mozaikalıǵı, diskretligi, geografiyalıq zonalıqdıń udayı tákirarlanbaytuǵın nizamlıqları, polyar asimmetriya) payda boldı. 7 tabiiy geografiyalıq rayonlastırıw jumısları jańa basqıshqa kóterildi. Onıń teoriyalıq tiykarları, metodları rawajlandırıldı. Tábiyiy geografiya konstruktiv basqıshqa ótti. Tábiyiy komponentlerdi ámeliy maqsetlerde bahalaw, olardıń rawajlanıw baǵdarların anıqlap, keleshektegi ózgerislerin boljaw principleri hám metodları islep shıǵıldı.

Ózbekstanlı geograf ilimpazlardıń sheńberi talay keńaydi. Ilimpazlar L. S. Babushkin, O. Y. Poslavskaya, N. A. Kogay, M. Qoriyev, N. D. Dolimov, H. Hasanovlar qatarına P. Baratov, M. Mamatqulov, P. Ǵulomov, A. Saidov, Yu. Sultanov, L. Alibekov, A. Abdulqosimov, A. Rafiqov, Sh. Zokirov, Sh. Ergashev, I. Hasanov, I. Abdug'aniyev, I. Názerov sıyaqlı ilimpazlar kelip qosıldı. Olar Ózbekstan jáne onıń ayırım aymaqlarınıń tábiyiy hám antropogen landshaftların izertleydi, tábiyiy geografiyalıq rayonlastırıw, tábiyiy geografiyalıq bahalaw, tábiyiy geografiyalıq komplekslerdiń rawajlanıw baǵdarların anıqlaw hám boljaw jumıslarında nátiyjeli miynet qıldı. Teoriyalıq tiykarları. Ulıwma tábiyiy geografiyanıń teoriyalıq tiykarları negizinde tómendegi eń áhmiyetli geografiyalıq krnuniyatlar jatadı : 1) geografiyalıq qabıqtıń bir pútinlik nizamlıǵı ; 2) aylanba háreketler nızamlıǵı ; 3) geografiyalıq qabıqtıń udayı tákirarlanatuǵınlıq nızamlıqı, yaǵnıy barlıq tábiyiy geografiyalıq hádiyse hám processlerdiń málim waqıt dawamında tákirarlanıw nızamlıǵı ; 4) geografiyalıq qabıqtıń aymaqlıq qatlamlarǵa bóliniw nızamlıǵı, yaǵnıy rawajlanıw processinde gazlardıń qabıq strukturasınıń maydanda ózgeriwi, úlken-kishi tábiyiy aymaqlıq komplekslerge bóliniwi. Bul nızamlıq tábiyiy geografiyalıq rayonlastırıw ushın teoriyalıq tıykar bolıp tabıladı; 5) geografiyalıq zonallıq nızamlıǵı — tábiyatda geografiyalıq regionlar hám tábiyat zonalarınıń bar ekenligi formasında kórinetuǵın boladı ; 6 ) geografiyalıq zonalıqdıń dáwirli nizamlıǵı, yaǵnıy bir tiptegi geografiyalıq zonanıń túrli geografiyalıq regionlarda dús keliwi nizamlıqı ; 7) azonalıq nizamlıqı geografiyalıq regionlardıń geografiyalıq uzınlıǵı boyınsha sektorlarǵa bóliniwi, landshaft zonalarınıń qam sol jóneliste qatlamlarǵa bóliniwi hám landshaftlardıń biyiklik regionları bar ekenliginde óz ańlatpasın tabıwı ; 8) zonallik hám azonlıqdıń bir pútkilligi nizamlıqı ; 9 ) Jer sharınıń polyar asimmetriya nızamlıǵı. Onıń tiykarında Jerdiń forması, qurǵaqlıq hám suwdıń, organizmlerdiń bólistiriliwi, ıqlımlar, geografiyalıq qabıq strukturası, nızlıqlar maydanı hám formaları, geologik tariyxına kóre teńizlerdiń qubla yarım shardaǵılardan parıq etiwi jatadı ; 10 ) geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıw nızamlıǵı, bul rawajlanıwdı háreketke keltiretuǵın tiykarǵı kúsh — tábiyatdaǵı zonal hám azonal hádiyselerdiń óz-ara gúresinen, rawajlanıw forması bolsa udayı tákirarlanatuǵınlıqtan ibarat ; 11) geografiyalıq qabıqtıń tegis emes rawajlanıwı nızamlıǵı. Túrli landshaftlar túrli jasta bolıp, túrlishe tezlikte rawajlanadı. Bul nızamlıqtıń zárúrli tárepi sonda, landshaftlar biri ekinshisiniń quramına kóre emes, bálki jasına hám rawajlanıw basqıshı hamde pátlerine qaray da parıq etiwin esapqa alınıwı hám landshaftlar ózgertirilip atırǵanda bul nızamlıqǵa ámel etiliwin talap etedi.

Ulıwma tábiyiy geografiya házirgi waqıtta geografiyalıq qabıqtıń bir pútkilligi hám rawajlanıwı tuwrısındaǵı jańa ideyalar menen bayıdı, landshaft qabıǵı, geografiyalıq keńislik teoriyalerı alǵa surildi, planetalıq kólemdegi geografiyalıq boljawǵa tiykar solındı, geografiyalıq sistemalar haqqındaǵı táliymat islep shıǵıldı. Jer maydanınıń morfostrukturası hám morfoskulpturası haqqındaǵı jańa oyda sawlelendiriw payda boldı. Landshaftlardıń jası hám olardı klassifikaciyalawdıń regional máseleleri analiz etildi, tábiyiy geografiyanıń ekologiya menen jaqınlıǵı hám ajıralmas baylnıslı ekenligi tiykarlap berildi. Insan iskerliginiń geografiyalıq qobıqdaǵı tábiyiy processlerge, geografiyalıq ortalıqqa bolǵan tásiriniń unamsız hám unamlı aqıbetlerin úyreniw, bul aqıbetlerdi aldınnan aytıp beriw, ilimiy izertlewlerde geofizikaviy, geokimyoviy, matematikalıq, ekologiyalıq metodlardı qóllawǵa bolǵan itibar kúsheydi, jańa ekologiyalıq jónelis júzege keldi. Házirgi zaman tábiyiy geografiyada tábiyiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw hám tábiyaattı qáwipsizlik mashqalaasi tiykarǵı hám aktual mashqala esaplanadı.

Tábiyiy geografiyanıń aymaqlardı tábiyiy geografiyalıq xarakteristikalaw metodları da rawajlanıp bardı. Bul keyingi-jıllarda jaratılǵan kóplegen monografiyalar, sabaqlıq hám oqıw qóllanbalarında sawlelengen. Házirgi kúnde tábiyiy geografiya páni hal etiliwi kerek bolǵan mashqalalardıń kóbisi, tiykarlanıp, onıń ob'yekti hám predmetiniń quramalılıǵı, ayriqsha ayrıqshalıqlar menen hám pánniń házirgi rawajlanıw basqıshında xalıq xojalıǵı qoyıp atırǵan wazıypalardıń quramalılıǵı menen baylanıslı. Sonday mashqalalardıń ayırımları „insan—tabiat“ sistemasındaǵı óz-ara tásir áqibetinde júzege kiyatırǵan máselelerden. Planetalıq kólemde júz berip atırǵan ıqlım ózgeriwi, regional kólemde Aral hám Aralbo'yı máseleleri, shólleniw, tábiyiy resurslardıń tez pátte azayıwı, tábiyiy ortalıqtıń pataslanıwı sıyaqlı máseleler usılar gápinen.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom,Tashkent,2000-jıl