Гандхара

	Гандхара ;
	; Үндістан шамамен б.з.д. 600 ж. және Махажанападалар
Астанасы	Таксила қаласы

Гандхара (сонымен қатар Гандара, Чандахара, Гангхар, санскрит पुरुषपुर или गंधार — Гандхара немесе Пурушапура, пушт.: ګندهارا‎ ) — Үлкен Үндістанның солтүстік-батыс аймағы және Пәкістаннан Иранның шығыс провинцияларына дейін созылған ежелгі патшалықтың атауы. Гандхара оңтүстік Кабул өзенінің аңғарында орналасқан. Шығыста ол Инд өзенінен асып, Кашмир алқабының шекаралық аймақтарын қамтиды. Тарихи астанасы — Таксила қаласы.

География

Ведалар кезіндегі Гандхаран халқы Кабул өзенінің оңтүстігінде Үндіге қосылғанға дейін өмір сүрді. Кейінірек Гандхарандықтар Инд арқылы өтіп, Пенджабтың солтүстік-батысына басып кірді. Гандхара Үндістанның Иранмен және Орталық Азиямен байланысының дәл орталығында солтүстік тау жолында (Уттарапата) орналасқан.

Ежелгі Гандхара

Ерте ведалық мәдениеті (1700-1100)

Кейінгі ведалық мәдениеті (б.з.д. 1100-500 жж.)

Ежелгі буддизм патшалықтары мен қалалары, Гандхара осы аймақтың солтүстік-батысында, Будда кезінде (шамамен б.з.д. 500 ж.) орналасқан.

Ертедегі Гандхара Жанапада монетасы: Шатаман күмісі және сегізден бірі Шатаман (дөңгелек), Таксила-Гандхара аймағы, б.з.д. 600-300 жж.

Біздің дәуірімізге дейінгі 500-400 жылдар шамасында Гандхара сатрапиясының күміс қолма-қол ақшасы. Бет жағында: екі қарудың арасында бір нүкте бар 6 қаруды білдіретін Гандхара таңбасы; нүктенің астында қуыс ай бар. Кері: бос. Өлшемдері: 14 мм. Салмағы: 1,4 г.

Гандхарада қола дәуіріндегі Орталық Азияның оңтүстігіндегі мәдениет пен Гандхара үңгір мәдениетінің ықпалын байқауға болады, бұл үнді-арийлердің веда өркениетінің орталықтарына қоныс аударуына сәйкес келуі мүмкін. Гандхарандардың аты Ригведа мен Атарва Ведада кездеседі. Гандхарандар Пураналардың Уттарапата бөлімінде және буддистік дереккөздерде айтылған. Айтарея Брахмана Видеха патшасы Джанаканың замандасы Гандхара патшасы Наганаджита туралы айтады.

Махабхаратаға сәйкес, гандхарандықтар кауравалар жағында пандаваларға қарсы соғысқа қатысқан және батыл және талғампаз жауынгерлер болған. Пураналардың айтуынша, Жапанаданы Арудданың ұлы Гандхара құрған. Гандхара жерлерін Инд шайып кетті. Жанапада еліндегі Таксила және Пушкалавати қалалары Бхарата ұлдарының есімімен аталды.

Джатактардың айтуынша, Гандхара патшалығына Кашмир де кірді (Жатака № 406). Милеттік Гекатей Каспарирді (Касяпур немесе Кашмир) Гандхаран қаласы ретінде айтты. Гандхараның үлкен маңыздылығын буддистік дереккөздер атап өтеді, мысалы, Ангуттара Никая. Үнді лингвист Панини және саяси теоретик Каутиля Таксила университетін бітірген.

Гандхара патшасы Пуккусати біздің эрамызға дейінгі 6 ғасырда бір мезгілде Магадхада патша болды.

Ескендір Зұлқарнайынның кезінде Гандхараның әртүрлі бөліктерін билеген патшалар егжей-тегжейлі белгілі.

Парсы билігі

Ахеменидтер билігі кезінде Гандхара және Камбоджа парсылардың билігіне өтті, бұл Ұлы Кирдің жорықтары кезінде (б.з.д. 558—530 жж.) тікелей болдып, немесе I Дарийдің алғашқы жылдарында. Гандхара мен Камбоджа жетінші сатрапияны (жоғарғы Инд) құрады.

Ұлы Кир, шежірелерге сәйкес, Камбоджаның әйгілі Каписи қаласын (Паропамисадтағы Бергам) қиратты. Ескендір Зұлқарнайынның серіктері Камбоджа және Гандхара атауларын атамай, олардың территориясындағы шағын патшалықтар туралы айтқан, сондықтан ол кезде күшті мемлекеттің болуы екіталай. 326 ж. Гандхара және Махажапада штаттарының көпшілігін Ескендір Зұлқарнайын басып алды.

Бірқатар ғалымдардың пікірі бойынша, Камбоджа мен Гандхара халқы бір этникалық топты құрады.

Маурия әулеті

Маурия империясының негізін қалаушы Чандрагупта Селевк Никаторды жеңіп, Гандхараны біздің эрамызға дейінгі 305 жылы басып алдып Маурия империясының бөлігі ретінде Гандхара гүлденді және көптеген сауда жолдары Гандхара арқылы өтті. Король Ашока Гандхараға үлкен мән берді, оның кезінде Гандхарада буддизм гүлденді. Ашоканың мұрагерлері бұдан былай мұндай үлкен империяны сақтай алмады.

Грек кезеңі

Кушан кезеңі

50-60 б. з. жылдары Гандахара (қытайша: Жибин) кушан патшасы Куджула Кадфизеспен жаулап, оның немересі Канишка 103 жылы өз мемлекетінің астанасын осында көшіреді. Осы кезеңде грек және ирандық ықпалды бастан өткерген буддизм ерекшелікке (махаяна) ие болып, Қытайға тарады (Кушан монахы Локакшема)

Тіл

Буддизмнің таралуы

Гандхара миссионерлері Орталық Азияның басқа монахтарымен бірге Қытай астанасы Лоян қаласында буддизмді уағыздап, 2 ғасырдан бастап будда мәтіндерін қытай тіліне аударып, махаяна және теравада шығармаларын аударды.

Локакшема (қыт. 支谶, Чжи Чан), кушан монахы, махаяна мәтіндерін қытай тіліне бірінші аудармашы. (167—186)
Чжи Яо (қыт. 支曜 (185), юэчжи текті Локаксемадан кейінгі аудармашылар ұрпағынан шыққан кушан монахы.
Чжи Цянь (220—252), кушан монахы, атасы 168—190 жылдары Қытайға қоныстанған.
Нанкинде өмір сүрген кушан монахы Чжи Юэ (230).
Дхармаракша (265—313), Дунхуанда көп ұрпақ өмір сүрген кушан.
Джнанагупта (561—592), кушан монахы және Гандхарадан аудармашы.
Шикшананда (652—710), монах, Уддиянадан аудармашы, Гандхара.
Праджна (810). Кукайға санскрит сутраларын үйреткен Кабулдан келген монах және аудармашы.

Гандхара өнері

Гандхара өнер мектебі Үндістанның солтүстік-батысында және Ауғанстанның шығысында біздің заманымызға дейінгі 1 ғасырда өркендеп, және 7 ғасырда біздің заманымызға дейінгі 6-5 ғасырлар аралығында парсы әулетінің билігі кезінде Гандхара өнер мен мәдениетке үнділік және жерорта теңізінің ықпалын сіңірді. Сондықтан Гандхара өнері өркениеттердің қосылу өнері ретінде қарастырылады.

Хронология

2300—1700 б.з.д. жж. — Инд алқабының өркениеті.
1700—520 б.з.д. жж. — дәлел жоқ.
520—400 б.з.д. жж. — Ахеменидтер империясы.
329—316 б.з.д. жж. — Александр Македонский мен оның әскери басшылары басып алды
326—180 б.з.д. жж. — Чандрагупта негізін қалаған Маурьи империясының құрамына кірді. Ашока патша (б.з.д. 273—232) буддизмді қабылдаған.
180—10 б.з.д. жж. — Үнді-Грек патшалығының бір бөлігі ретінде біздің дәуірімізге дейінгі 100 жылдар шамасында үнді-скифтердің қысқа шапқыншылығынан аман қалды.
10 б.з.д. — 20 ж. — Кушан юэчжи империясы.
20—75 жылдар — Парфия шапқыншылығы, Үнді-Парфия патшалығы. Әскербасы Аспаварманның билігі.
75—230 — Кушан империясы.
230—300 — Кушаншахи (Парсыға тәуелді парсы буфер мемлекеті).
300—450 жылдар — Гупта әулетінің қол астында.
450—565 — эфталиттер (Ақ ғұндар).
565—712 жж — жергілікті билеушілер.
712—850 жж — Халифаттың қол астында.

Галерея

Бодхисаттва (1-3 ғасырлар), Гимет мұражайы, Париж
Будданың басшысы, 2 ғасыр
Бағандағы Будда
Будда ескерткішін қолдайтын атлант, Хадда
Шарап фестивалі, Хадда (1-2 ғасырлар)
Сиддхартаның дүниеге келуі (2-3 ғасырлар)
Грек әшекейі, Хадда
Грек сахнасы, Гандхара, 1 ғасыр
Тұрған Будда
Хадданың портреті, Гандхара, 3 ғасыр
Ана құдайы (құнарлылық құдайы), Инд алқабының дәстүрі, терракота, Сан-Дхери, Гандхара, б.з.д. 1 ғ.
Әйел мүсіні, терракота, Чарсадда, Гандхара, б.з.д. 3-1 ғғ.
Теңіз құдайлары, Гандхара
Будда мотивтері бар Ұлы Канишканың жәшігі
Бодхисаттваның басшысы, б.з. IV ғасыр
Буддистік рельефте бейнеленген Гандхара бекіністі қаласы
Бекіністелген Гандхара қаласының үстінен Будда реликтерін бөлу
Чанакия