Негидалдар

Негидалдар (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – Ресей Федерациясының Хабаров өлкесінде тұратын халық. Амур мен Амгунь өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.

Негидалдар
Бүкіл халықтың саны
600
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	522 (2010)
Украина	52 (2001)
Тілдері
негидал тілі
Діні
православие

Сырт келбеті

Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері:

• тығыз дене бітімі;
• биіктігі төмен немесе орташадан төмен;
• ашық тері реңктері;
• дене мен беттегі түктердің нашар өсуі;
• жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға;
• жұқа еріндер;
• шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар.

Тілі

Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын негидал тілінде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.

Діні

Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. Бақсының негізгі қызметтері: ауруды емдеу, ұрланған жанды іздеу, өлі жандарды ақыретке шығарып салу болды. Қазіргі уақытта Негидал халқының бақсылықпен байланысты идеялар қабаты айтарлықтай жойылды.

Тарихы

Негидалдарды Амгунь өзенінің жағасын мекендеп, нивхтар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар.

Негидалар

Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. орыс, корей, эвенк тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, бақсыларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.

Кәсібі

Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. XX ғасырдың басына дейін Негидалдардың ұсталық өнері ескі қазандықтар мен әкелінген темірден, сондай-ақ мыс пен қоладан құрал-саймандар жасаудан тұрды. Терушілік көмекші сипатта болды - жабайы пиязды, жабайы сарымсақты, папоротниктің тамырын, жидектерді және т.б.

Тұрмыс салты

Патрилиндік рулар (хала) болды. Көп әйелділік және некелес туысқандық неке «қайын ата» (эт­кии, эт­ти) және «күйеу балалар» (ходоу) рулары арасындағы тұрақты неке алмасу түрінде кең таралған. Ауылдар мен отбасылардың өмірін реттейтін көршілік қауымдардың әлеуметтік маңызы зор болды. Қоғамдастықтың жұмыс істеуі ауылдың барлық тұрғындарының тұрақты өзара көмегін қамтамасыз етті.

Дәстүрлі баспаналары

Тұрғын үйлердің бірнеше түрі болды: жазғы үй - шатыры бар шағын (бір отбасы үшін) қабық үй. Конустық чум, күрке. Жылытылатын үлкен қаңқалы - қысқы үй.

Дәстүрлі киімдері

Негидалдардың киімі, басқа солтүстік халықтары сияқты, Амур аймағының қатал климатына жақсы бейімделген. Ол балық пен жануарлардың терісінен, кейінірек қытай және орыс текті маталардан тігілген. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған.

Дәстүрлі тағамдары

Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. Негидал халқының кептірілген лосось – юколаның үлкен қорын сақтау дәстүрі болды. XIX ғасырдың аяғында диетада картоп пайда болды. Қысқа консервілер көптеп сақталды.

Фольклоры

Фольклордың жанрлары сан алуан: рулардың шығу тегі туралы тарихи аңыздар (үлгу), өткен өмір туралы әңгімелер, ертегілер (тэлунг), жұмбақтар (нэнэвкан), нақыл сөздер (гумнев хэсэ), ғұрыптық нұсқаулар мен тыйымдар (одяви), жоқтаулар. Сәндік өнер киімдегі ою-өрнектермен және әртүрлі тұрмыстық заттармен бейнеленген. Амгунидің төменгі ағысындағы сәндік өнер Амурға жақын, жоғарғы ағысында Эвенки түріндегі ою-өрнек үлгісі.

Қазақстандағы негидалдар

Негидалдар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.

Әдебиеттер

Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988.

Сілтемелер

• Неварлар
• Нгонилер
• Нганасандар