Ketelonya

Catalunya (ca)
Catalonha (oc)
Cataluña (es)

Ketelonya


(Ala)	(Nîşan)

Sirûda netewî: Els Segadors

Zimanên fermî

Ketelanî, spanî û aranî (oksîtanî)

Paytext

Barselona
41°23′Bk 2°11′Rh / 41.383°Bk 2.183°Rh

Bajarê mezin

Barselona

Sîstema siyasî

Herêma otonom a Spanyayê

- Serok

Pere Aragonès (2021)

Rûerd
- Giştî

32.114 km²

Gelhe
- Giştî (20019)
- Berbelavî

7.619.494 kes
218,73 kes/km²

Serxwebûn

*801 wîlayeta Barselona

988 Serxwebûna wîlayetên ketelanî ji imperatoriya Karolîngî
1137 Yekîtiya bi Aragonê
1283 Makezagonên ketelanî
1714 Cenga welîahtan a texteya Spanyayê di navbera malbata Habsburg û malbata Bûrbon de, dorandina serxwebûna ketelanan
1932 Statuya Otonom a yekem 09/09/1932
1979 Statuya Otonom a duyem 18/12/1979
2006 Statuya Otonom a sêyem 09/08/2006 (ya ku hîna di sala 2010an de ji aliyê Dadgeha qanûna bingehîn a Spanyayê ve nehate pejirandin).
2017 Referandûma xelkê ketelan 01/10/2017 û tundiya polîsên spanyol li dijî dengderan û pişt re proseya dadweriya spanyol li dijî tevgera ji bo serxwebûna Ketelonyayê û zîndankirina çalakvan û siyasetmedaran

Dirav

Euro EUR

Nîşana înternetê

.cat

Koda telefonê

+34 97-
+34 93 (Barselona)

Ketelonya^[1]^[2] yan jî Katalonya (bi ketelanî: Catalunya, bi aranî Catalonha, bi spanî: Cataluña, bi fransî: Catalogne), welatek û civakeke xweser e ku li perava bakurê rojhilatê Spanyayê ye, ku ji hêla statûya xweser ve wekî neteweyek tê destnîşankirin.

Ketelonya ji çar parêzgehên Barselona, Girona, Lleida, û Tarragona pêk tê. Paytext û bajarê herî mezin Barselona ye.

Ew ji hêla bakurê Fransa (Oksîtanya) û Andorra re sînordar e, ji rojhilat ve Deryaya Navîn, û ji civakên xweser ên Spanyayê ji rojavayî Aragon û başûr bi Valensiya re. Zimanên fermî ketelanî, spanî û aranî ne.

Nasnameya gelê ketelan ne spanyol, ne fransî, ne îtalî jî ye. Lê belê, Dadgeha qanûna bingehîn a Spanyayê ketelan mîna gelekî naxwaze pejirandin û Statuya Otonom a Ketelonyayê ya sala 2006 dixwaze biguherîne.

Dîrok

988 Serxwebûna wîlayetên ketelanî ji Împeratoriya Karolîngî
1137 Yekîtiya bi Aragonê
1283 Makezagonên ketelanî
1714 Cenga welîahtan a texteya Spanyayê di navbera malbata Habsburg û malbata Bûrbon de, dorandina serxwebûna ketelanan
1932 Statuya Otonom a yekem 09/09/1932
1979 Statuya Otonom a duyem 18/12/1979
2006 Statuya Otonom a sêyem 09/08/2006 (ya ku hîna di sala 2010an de ji aliyê Dadgeha qanûna bingehîn a Spanyayê ve nehate pejirandin).
2017 Referandûma xelkê ketelan 01/10/2017 û tundiya polîsên spanyol li dijî dengderan û pişt re proseya dadweriya spanyol li dijî tevgera ji bo serxwebûna Ketelonyayê û zîndankirina çalakvan û siyasetmedaran

Erdnîgarî

Ketelonya li bakur rojhilatê nîvgirava Îberî ye. Rûerda wê 31 950 km² û di sala 2006 de jimara niştecihan digehe 7 milyon kesî. Li hawîrdorê herêma ketelonî, parêzgehên xweser ên Valensiya û Aragon, welatên Fransa û Andorra û Deryaya Navîn in.

Çar herêmên Ketelonyayê

Ketelonya ji çar herêman pêk tê: Barselona, Girona, Lleida û Tarragona.

Bajarên herî mezin li Ketelonyayê

Bajarên Mezin ên Ketelonyayê: Barselona, Badalona û l'Hospitalet de Llobregat in.

Ziman

Zimanê Ketelonyayê ketelanî ye, lê ji xeynî ketelanî, spanî û zimanê aranî li Ketelonyayê fermî ne. Spanî jî zimanê fermî yê hemû Spanyayê ye.

Madeya 6ê ya sêyem Statuyên Xweseriya Ketalonyayê yên ku li sala 2006an hatine erêkirin wesa dibêje: "Zimanê Ketelonyayê ketelanî ye. Ketelanî li Ketelonyayê zimanê fermî ye. Zimanê kastîlî jî fermî ye, wek zimanê fermî li hemû dewleta Spanî. Herkesî maf û erka zanîna her du zimanan hene." Madeya 6ê berdewam dibe: "Zimanê okzîtanî, yê binavê aranî zimanê niwala Aranê ye û li Ketelonyayê fermî ye."

Ketelanî, (bi ketelanî: català, wekî "ketelá" bixwîne) zimanekî romanî ji koma hind û ewropî ye. Zimanê ketelanî ji aliyê 9 milyon kesan ve li Ketelonyayê, li herêma otonom Valensiya, li giravên Balear, li Andorrayê (li Andorrayê zimanê fermî tenê ketelanî ye, lê li vir bi fransî û spanî jî dipeyivin), li Roussillon, û li Alghero jî tê peyvîn. Zimanê ketelanî ji zimanê latînî tê. Ji sedsala XV han û vêde ew di bin bandora spanî ango kastîlî de maye. Her çiqas ev ziman biser spanî de here jî (mînak: cercar / buscar, restar / quedar, vós / vostè, û her wiha). Gerek mirov wî wek zaravayekî spanî nebîne, ji ber ku ew zimanek serbixwe ye.

Li hember kastîlî (spanî) a ku bû zimanê fermî yê dewleta spanî, ketelan bi daxwazeke xort bi zimanê xwe axivîn û li hember spanî sekinîn. Ji bo ku zimanê wan bibe zimanê fermî yê herêma ketelanan daxwazeke wan a xurt hebû. Ev daxwaza wan bi mirina diktatorê Franco re hat cih. Parlamena spanî di sala 2004an de ev daxwaz li komisiyona ewropayê kir, bi seba ku 9 milyon kes li Ewropayê bi ketelanî dipeyivin (zêdeyî maltayî û estonî).

Îro hîn ev daxwaz ne hatiye pejirandin. Têkiliyên zaravayên ketelanî ji 95% in (ji 95% hev fam dikin). Du zaravayên sereke yên vî zimanî hene. Zaravayê yekem keteloniya rojhilat e ku li Barselona, li Girona (bixwîne: Jîrone), li giravên Balear (Illes Balears) û li Roussillon (bi ketelanî: Rosselló, bixwîne: Ruselyo) tê axaftin. Yê diyêm jî keteloniya rojava ye e ku li bakur rojava, li Lleida (bixwîne: Lyêyde) û Valensiya tê axaftin.

Xwendewariya zimanê ketelanî

Li gorî serjimêriya zimanî ya sala 2001ê de, li dor 5.900.000 kesên li Ketelonyayê (95% ji akinciyên herêmê) zimanê ketelanî têdigihên. Ji sediya mirovên ku dizanin bi ketalonî bipeyivin, bixwînin û binivîsin ev in:

Zanîna zimanê ketelanî (nifûs: 6.215.281)
Zanîna	Kes	Ji sedî
Têgihînê	5.872.202	94,5%
Axaftinê	4.630.640	74,5%
Xwendinê	4.621.404	74,4%
Nivîsînê	3.093.223	49,8%

Çand û huner

Muzîk

Montserrat Caballé [Munserrat Kewelyê] (Barselona, 1933), soprano.
Josep Carreras [Jûzêp Kerrêres] (Barselona, 1946), tenor.
Pau Casals [Paw Kezals] (El Vendrell, 1876-San Juan, Puerto Rico, 1973), kompozîtor û viyolonselîst.
Enric Granados [Enrîk Grenadûs] (Lleida, 1867-La Manş, 1916), kompozîtor û piyanîst.
Jordi Savall [Jordî Sevaly] (Igualada, 1941), kompozîtor û muzîkvan.
Eduart Toldrà [Edwar Tûldra] (Vilanova i la Geltrú, 1895-Barselona, 1962), kompozîtor û muzîkvan.

Stranvanî

Lluís Llach [Lyuîs Lyak] (Girona, 1948), stranbêj.
Joan Manuel Serrat [Jwan Menûêl Serrat] (Barselona, 1943), stranbêj.
Maria del Mar Bonet [Meriye del Mar Bûnêt] (Palma, Malyorka, 1947), stranbêj.

Edeb

Destpêka wêjeya bi zimanê ketelanî

- Ramon Llull [Remon Lyûly] (Barselona, 1232/33-1315/16)
- Joanot Martorell [Jwenot Mertûrêly] (1410-1468?)

Bizava Vejandina edebî li Ketelonyayê bi navê Renaixença [Reneşênse]

- Helbest:
  - Bonaventura Carles Aribau [Bûneventûre Karles Erîbaw] (1798-1862)
  - Jacint Verdaguer [Jesîn Berdegê] (1845-1902)
- Çîrok:
  - Narcís Oller [Nersîs Ûlyê] (1846-1930)
- Şano:
  - Àngel Guimerà [Anjel Gimera] (1845-1924)

Edeba ketelanî berî destpêka şerê birakuj (1936)

- Helbest:
  - Joan Maragall [Jwan Meregaly] (1860-1911)
  - Eugeni d'Ors [Ewjênî Dors] (1882-1954)
  - Josep Carner [Jûzêp Kernê] (1884-1970)
  - Carles Riba [Karles Rîbe] (1893-1959)
  - Joan Salvat-Papasseit [Jwan Selvat-Pepesêyt] (1894-1924)
  - J.V. Foix [Jote Vê Foş] (1894-1987)
- Pexşan:
  - Joaquim Ruyra [Jwekîm Rûyre] (1858-1939)
  - Josep Maria de Sagarra [Jûzêp Meriye de Segarre] (1894-1961)
  - Joan Puig i Ferreter [Jwan Pûç î Ferretê] (1882-1956)
  - Miquel Llor [Mikêl Lyo] (1894-1966)
  - Llorenç Villalonga [Lyûrêns Bilyelonge] (1897-1980)
  - Sebastià Juan Arbó [Sebestiya Xûan Erbo] (1902-1984)

Edeba ketelanî piştî şerê birakuj (1939) û li sirgûnê

- Helbest:
  - Salvador Espriu [Selvedo Esprîw] (1913-1985)
  - Joan Oliver / Pere Quart [Jwan Ôlivê - Pêre Kwar] (1899-1986)
  - Joan Brossa [Jwan Brose] (1919-1998)
  - Gabriel Ferrater [Gebriyêl Ferretê] (1922-1972)
  - Miquel Martí i Pol [Mikêl Mertî î Pol] (1929-2003)
  - Pere Gimferrer [Pêre Jimferrê] (1945)
  - Maria-Mercè Marçal [Mariye-Mersê Mersal] (1952-1998)
- Pexşan:
  - Mercè Rodoreda [Mersê Rûdûrêde] (1909-1983)
  - Pere Calders [Pêre Keldês] (1912-1994)
  - Josep Pla [Jûzêp Pla] (1897-1981)
  - Montserrat Roig [Monserrat Roç] (1946-1991)
  - Terenci Moix [Terênsî Moş] (1943-2003)
  - Quim Monzó [Kîm Mûnzo] (1952)
  - Miquel de Palol [Mikêl de Pelol] (1953)
  - Jesús Moncada [Jezûs Mûnkade] (1941-2006)
  - Carme Riera [Karme Riyêre] (1948)

Wênesazî

Salvador Dalí [Selvedo Delî] (Figueres, 1904-1983)
Joan Miró [Jwan Miro] (Barselona, 1893-Palma, Malyorka, 1983)
Antoni Tàpies [Entonî Tapiyes] (Barselona, 1923)

Heykeltiraşî

Julio González [Jûlî Gonsalês] (Barselona, 1876-Parîs, 1942)
Pau Gargallo [Paw Gergalyû] (1881-1936)

Avahîsazî

Lluís Domènech i Montaner [Lyuîs Dûmênek î Mûntenê] (1850-1923)
Antoni Gaudí [Entonî Gawdî] (1852-1926)
Josep Lluís Sert [Jûzêp Lyuîs Sêr] (1902-1983)
Ricard Bofill [Rîkar Bûfîly] (1939)

Çend ketelonên navdar ên li cîhanê

Charlie Rivel [Çarlî Rîvêl] (Cubelles, 1896-Sant Pere de Ribes, 1983), qeşmerê sîrkê.
Xavier Cugat [Şaviyê Kûgat], (Girona, 1900-Barselona, 1990), serokê orkestrayê.

Mijarên têkildar

Çavkanî

^ "Hilbijartinên parlemana Îspanya birêve diçin". Rûdaw. 28 nîsan 2019. Roja gihiştinê 22 hezîran 2023.
^ Amîrxan (2013). Ferhenga Kurdî-Almanî. Bendê 1ê ,Çapa 3ê , Institut für Geographie und Regionalforschung der Universität Wien , Viyena.

Girêdanên derve

Ketelonya - Wêne

[1] "Hilbijartinên parlemana Îspanya birêve diçin". Rûdaw. 28 nîsan 2019. Roja gihiştinê 22 hezîran 2023.

[2] Amîrxan (2013). Ferhenga Kurdî-Almanî. Bendê 1ê ,Çapa 3ê , Institut für Geographie und Regionalforschung der Universität Wien , Viyena.

[1]

[2]