Welatê Baskî
Ji bo teyîdkirina agahiyên vê gotarê zêdetir çavkanî hewce ne. (gulan 2024) |
Di vê gotarê de agahiyên bingehîn ên li ser mijarê kêm in an jî nîn in. (gulan 2024) |
| Euskal Herria | |||||
| Welatê Baskî Baskistan (Welatê Baskan) | |||||
| |||||
| Sirûda netewî: Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | |||||
| |||||
| Zimanên fermî | Baskî (euskara), spanî û fransî
| ||||
| Paytext | Vitoria-Gasteiz 42°51′Bk 2°41′Ra / 42.850°Bk 2.683°Ra | ||||
| Sîstema siyasî | Otonomî | ||||
| - Serokdewlet | |||||
| Rûerd - Giştî |
20.870 km2 | ||||
| Gelhe - Giştî - Berbelavî |
2.891.300 kes 139 kes/km2
| ||||
 Navçeyên Baskistanê | |||||
Welatê Baskî an Baskistan (bi baskî: Euskal Herria an jî Euskadi, bi spanî: País Vasco, bi fransî: Pays Basque) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên Fransa û Spanyayê ye.
Li Spanya ji navçeyên Bizkaia, Gipuzkoa û Araba wekî herêma otonom a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê otonomiyê Vitoria-Gasteiz e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: Lapurdi, Navarraya Jêrîn (Nafarroa Behera) û Ziberoa. Tu statutên wan ên otonom tune ne. Herêma Navarra (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke otonom a bi xwe ya Spanyayê ye.
Navê alaya baskan Ikurriña (bixwîne: Îkûrrînya) ye.
Nav
biguhêreNavê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav Euskal Herria an jî Euskadi bi baskî, Pays Baskî bi fransî û País Vasco bi spanî. Di van peyvan de Rêkên peyvê bi bilêvkirina -sk- ve girêdayî ye û vedigere Vasconia ya latînî, ya ku ji dawiya sedsala 3an ve hatiye çêkirin. Lêbelê etîmolojiya ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê Euskal Herria ji sala 1564an vir ve hatiye qeydkirin, lê Euskadi neologîzm ye ku ji hêla Sabino Arana di sala 1896an de, paşê bi rastnivîsa Euzkadi hatiye destnîşankirin. [1]
Di swêdî de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. [2]
Erdnîgarî û avhewa
biguhêre
Welatê Baskî li rojavayê Pyrenees deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi Atlantîk hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê avhewaya peravê havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî avhewaya binê tropîkal bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye.
Welatê Baskî li bakur bi Bay of Biscay re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî Gascogne û yên mayî Fransa (beşa Pyrénées-Atlantiques), li rojhilat herêma dîrokî Béarn li Fransa û her weha heta Aragon li Spanyayê (parêzgehên Huesca û Zaragoza, li başûr heta La Rioja, li başûrrojava heta Castile-León (parêzgeha Burgos) û li rojava ber bi Cantabria.
Xala herî bilind a Welatê Baskê Hiru Erregeen Mahaia (Mesa de los Tres Reyes) ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2 444 metreyan ji asta deryayê.[3] Çemê herî mezin ku di welatê Baskî re diherike Ebro ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Deryaya Navîn. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê spanî-fransî ye Bidasoa ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay.
Tevahiya Welatê Bask di nav Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn de ye û saet di nav nîvsala havînê de saetek pêş de tê danîn.
Dîrok
biguhêre
Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 berî zayînê herêm ji aliyê Rom ve hat zeftkirin, ku bajarê Pompelon (paşê Pamplona, bi baskî: Iruina) di sala 74 berî zayînê de ava kir.
Nifûsa ku romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, frank li rojhilat û vîsîgot li bakur qada xwe berfireh kirin.[4] Di salên 580an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê Akîtanya kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro Gascogne). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de Garonne zeft kirin lê di 635 de ji hêla Dagobert I ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji ereb û frankan biparêzin ku di şerê Roncesvalles de di 778 de têk çûn.[5]
Di sedsala 8an de, Keyaniya Navarrayê hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Keyaniya di dema vegerandina Nivgirava Îberî ji Moor de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla Aragon ve hat girtin û paşê di Spanya de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Keyaniya Fransa. Heta Şoreşa Fransayê , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin.
Li Spanyayê, bi navê pergala foral rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hikûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî karlîsta yekemin Serhildana di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina Bergara di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyem a Karlîst a 1872-1876 bibin.
Di dema Şerê navxweyî yê Spanyayê de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê Komara bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan Carlist û bi vî awayî Falangîst. Bombebarana Luftwaffe ya Gernika di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di Pablo Picasso resim de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya Jose Antonio Agirre de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê.
Di dema Şerê Cîhanê yê Duyem de, bakurê Welatê Bask, mîna hemû Fransa, ji aliyê Almanyaya Nazî ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa Civata Komir û Pola Ewropî damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla Rejîma Franco ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, ETA di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hikûmeta Franco û cîgirê wî Luis Carrero Blanco di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî Dolores Ibárruri wek seroka Partiya Komunîst a Spanyayê roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1 kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref>
Di sala 2002 de Fransa û Spanya peseta û fransa bi euron şûna ewron, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne.
Demografîk û Rêveberî
biguhêre
Heft parêzgehên Baskî tevî encamên anketeke girêdayîbûna çandî ya sala 2008an, ku ji mirovan pirsa "tu baskî dizanî?" hat pirsîn. Keska tarî ji bo "erê", kesk ronî "erê, heta radeyekê", porteqalî ji "na" û spî ji bo "nizanim" an ku kesê dev ji bersivdayînê berdaye radiweste.
Siyaset
biguhêre
Herêma xweser Baskî ji aliyê partiya neteweperest a baskî ya nerm EAJ-PNV ve tê birêvebirin, ku partiya herî mezin e (her çend bê piraniya mitleq) di Parlamena Baskî. EAJ-PNV jî li parêzgehê Bizkaia hikûm dike. Li parêzgehên Araba û Gipuzkoa, bûrjûvayên spanî Partido Popular û sosyalîst baskî Euskal Herria Bildu desthilatdar in. Li Navarre, partiya rastgir a herêmî Unión del Pueblo Navarro hikûm dike. Li Pyrénées-Atlantiques û Aquitaine, ku Dargehên û Herêma yên ku Welatê Baskî yê Fransî tê de ne. , Partiya Sosyalîst piraniya siyasî di xwe de digire.
Welatê Baskê 18 kursî li Spanya Kongreya Parlamenteran û 15 kursî li Spanya Senat heye, di heman demê de Navarre di her odeyên Parlamena Spanyayê de 5 kursî hene. . Ji ber ku Welatê Baskî yê Fransî li Fransayê herêma xwe ya îdarî pêk nayîne, ev herêm di Parlamena Fransayê de xwedî temsîliyeta taybetî nîne.