Rûm (kes)

Ji bo maneyên din li Rûm binêre.

Rûm, ûrim, orim, (bi latînî: Romani, bi yewnaniya kevn: Ῥωμαῖοι, lat. Rōmaîoi, bi erebî: الرُّوم‎, lat. ar-Rūm) kesen Romaya Kevnare û Împeratoriya Romê bûn heya Serdema Navîn. Ji hingê ve, Rûm kesekî ku bi eslê xwe yewnanî ye û li welatên misilman dijî.^[1]

Şaristana romî li Latium (it; en), li Nîvgirava Îtalyayê li dora Romayê û geliyê çemê Tiberisê (it; en) dest pê kir. Ji Romayê, şaristaniya Rûmayî li Nîvgirava Îtalyayê, Deryaya Navîn, rojavayê Ewropayê û Rojhilata Navîn belav bû. Çanda Romayî Helenîzm hembêz kir û dewletên yewnanî-axaftin ên Deryaya Navîn ya Rojhilat û Rojhilata Navîn xist bin kontrola xwe. Di dawiya serdema Helenîstîk de, Komara Romê tevahiya Deryaya Navîn kontrol kir. Rûmiyan Misirê bi xwe ve girêdidin û fîrewnên dawîn ên yewnanî-axaftinê yên Xanedana Ptolemaîk (en) radikin. Di bin serokatiya Augustus de, Komara Romê veguheriye Împeratoriya Romê.

Rûmayî di sedsala 4-an p.z. de bûne Xirîstiyan; împerator Konstantînê Mezin yekem împeratorê Xiristiyan ê Rûmayiyan bû. Konstantîn Konstantînopolîs ava kir. Împeratoriya Romê di sedsala 5-an de kontrola Împeratoriya Romê ya Rojava winda kir. Împeratoriya kontrola rojavayê Ewropayê û rojavayê Bakurê Afrîkayê, tevî Romayê bi xwe, winda kirin. Împerator Iustinianusê Mezin di sedsala 6-an de Romaya û Nîvgirava Îtalyayê, Afrîkaya Bakur û hin deverên Hispania ji nû ve vegirt. Di vê demê de, Rûmayî ji bo kontrolkirina Rojhilata Navîn bi Farisî (Împeratoriya Eşkanî û Împeratoriya Sasanî) re ketine pêşbaziyê.

Di sedsala 7-an de – di serdema serweriya Herakleios de dest pê dike – Muhemmed û Xelîfeyên Raşidûn Filistîn, Şam, û Misir dagir kirin. Dagirkirina misilmanan kontrola Rûmayiyan li Rojhilata Navîn û rojhilatê Deryaya Navîn bi dawî kir. Di sedsala 8-an de, Rûmiyan di dawiyê de kontrola Romayê wenda kirin. Di vê serdemê de (Serdema Navîn) împeratoriya di nav hin dîroknasên nûjen de wekî "Împeratoriya Bîzansê" tê nas kirin. Di vê "Serdema Bîzansê ya Navîn" de, Rûmayiyan Anatolya, Deryaya Egeyî û hin beşên Nîvgirava Balkanê kontrol kirin. Zimanê resen ê Rûmiyan zimanê Latînî bû. Li rojhilatê Deryaya Navîn û Rojhilata Nêzîk, zimanê yewnanî zimanê herî hevpar ê gelê Romî bû. Di Serdema Navîn de, yewnanî zimanê dewleta Romî bû û zimanê ola dewletê bû: Dêra ortodoks.

Di sedsala 13-an de, Împeratoriya bi Sefera Xaçperestan a çarem perçe bû. Di dema Împeratoriya Latînî (en) ya rojava de li Konstantînopolîs, Rûmiyan çend dewletên nû ava kirin, di nav wan de Împeratoriya Trebzonê û Împeratoriya Iznikê (en). Rûmiyan di dawiyê de Konstantînopolîs, bi serokatiya Mixaêl VIII Palaiologos (en), paşve kişandin. Di vê "Serdema Bîzansê ya Dereng" de, Rûmiyan herêmên li Anatolyayê, giravên di Deryaya Egeyî û hin deverên Nîvgirava Balkanê de kontrol kirin. Di sedsala 15-an de, Rûmayiyan tenê Konstantînopolîs û hin girav, û Trebzon kontrol kirin; Împeratoriya Osmanî hemû erdên dora Konstantînopolê xist bin kontrola xwe. Osmaniyan paytexta Rûmayê di sala 1453-an de dagir kirin. Ji wê hingê ve, yewnanî-axaftvan û Xirîstiyanên ortodoks ên li Împeratoriya Osmanî navê xwe yê Rûmî parastine. Tirkiye di salên 1920-an de piraniya yewnanî-axêvan derxist.

Îro di nava kurdan de navê "rom" û "romî" jî bi wateya "tirk" tê bikaranîn.

Mijarên têkildar

Romî

Çavkanî

^ Zana Farqînî (2004). Ferhenga kurdî-tirkî. Enstîtuya Kurdî ya Stembolê.

[1] Zana Farqînî (2004). Ferhenga kurdî-tirkî. Enstîtuya Kurdî ya Stembolê.

[1]