Semsûr

Semsûr (bi tirkî: Adıyaman) bajarekî Bakurê Kurdistanê ye û navenda rêveberiya parêzgeha Adiyemanê ye. Li gorî daneyên sala 2021ê nifûsa bajêr 267.131 e.

Semsûrê
Bajar
Adıyaman
Bajarê Semsûrê
Semsûrê Semsûrê
Koordînat: 37°45′49″Bk 38°16′32″Rh
Welat	Bakurê Kurdistanê
Dewlet	Tirkiye
Parêzgeh	Adiyeman
Serbajar	Semsûr
Hejmara nahiyeyan	5 nahiye
Hejmara bajarokan	5 bajarok
Hejmara gundan	124 gund
Qada rûerdê
• Giştî	1.679 km2 (648 sq mi)
Bilindahî	680 m (2230 ft)
Nifûs  (2009)	259.497
• Berbelavî	154,55/km2 (400,3/sq mi)
• Serbajar  (2009)	198.433
Koda postayê	02 xxx
Koda telefonê	(+90) 416
biguhêre

Nav

Hisn Mensûr (Kela Mensûrê) navê herî kevn ê bajêr e. Piştî avabûna Komara Tirk navê bajar wekî Adiyaman hatiye guhertin. Bi kurdî jê re dibêjin Semsûr. Wekî din çend navê wê yên ku pir nayên zanîn hene weke: Kor Semsûr, Wadî leman, Yadîyeman. Ji gor balekê jî di mehna welatê dayîkê de tê gotin ku "Ya-dê-ya-min".

Dîrok

Dîroka Semsûrê li gorî lêkolînên ku li Şikefta Palaniyê hatine kirin heya berî zayînê(BZ) 40.000’an dihere. Li gorî dîroka nivîskî, tê diyarkirin ku gelê yekemîn ku li derdora Semsûrê cîwar bûye, yek ji gelên qewmên Hînd û Ewropî gelê Hîtîtî ye. Piştî Hîtîtiyan jî li herêma Semsûrê gelek şaristanî bûne desthilatdar û bajar di tesîra van şaristaniyên hatî û çûyî de maye.

Dema Hîtîtiyan (BZ 1650-1340):

Di dema Qiral Telepinusê yekem de Şaristaniya Hîtîtî desthilatdariya xwe li Anatoliyê bi hêz kiribû. Li gorî nivîskên Bogazkoyê, Semsûr jî di vê demê de diket nava sînorên Şaristaniya Hîtîtiyan. Piştî Telepinus serweriya Hîtîtîyan li herêmê qels bû.

Dema Hûrrî û Mîtanniyan: (BZ 1340-1000) Hûrriyan BZ sedsala XIV’an de Hûrriyan desthilatdariya herêma Semsûrê bi dest xistin. Tê îdîakirin ku şikeftên li Çiyayê Nemrûd bermayiyên Hûrriyan in. Mîttaniyan desthilatiya Hûrriyan têk bir û serweriya herêmê bi dest xist. Tê zanîn ku BZ di navîna sedsala 15’emîn de, Mîttanî li herêma Meletiyê desthilatdar bûn.

Qiraltiya Kummuh: (BZ 1000-708)

Piştî hilweşîna Hîtîtiyan, li Mezopotamyaya Jorîn ji aliyê sîyasî ve gelek guherîn pêk hatin. Li cihên di bin desthilatdariya Mîtanniyan de dewletên nû derketin holê. Di BZ 1000’an de li herêma Semsûrê Qiraltiya Kummuh hate damezrandin.

Qiraltiya Asûran: (BZ 708-605)

Di BZ 708’an de di navbera Qiraltiya Kummuh û Asûriyan de şerê rû da û Qiraltiya Kummuh têk çû. Qiralê Asûran Sargonê II. herêm bi dest xist û piraniya niştecihan sirgûnî Mezopotamya Başûr kir.

Dema Persan: (BZ 553-333) BZ 553’an de hikûmdarê Îranê Keyxusrew sînorên Anatolyayê yên heya Qizilirmakê bi dest xistin.
Bi vê yekê re Semsûr jî tevî sînorên Persan bû.

Dema Helenîstîk: (BZ 333-323)

BZ 333’yan de Îskenderê Mezin hikûmdarê Persan Dariusê III. têk bir û axa Persan a li Anatolyayê tevî ya Împeratoriya Îskender bû.

Qiraltiya Selokîd: (BZ 305- BZ 69)

Piştî mirina Îskenderê Mezin, di navbera kurên wî de pevçûna desthilatdariyê derket. Ji kurên wî Selevkosê I. BZ 305’an de bi tevahî bû desthiladarê dewletê û li herêma ku Semsûr jî tê de Qiraltiya Selokîd damezrand.

Qiraltiya Komagênê: (BZ 69-PZ 72)

Dîroka Komagênê bi serhildanekê dest pê dike. Piştî ku serhildan hate serkutkirin jî Komagênê ji bo serfiraziya xwe ketin nava hewldanan. Mîtradates I Kallinikos bi keça qiralê Împeratoriya Seleukî, Laodikê re zewîcî û kurê Mithradates Antîoxos I Theos BZ 69’an de derket ser text û ew dem weke dîroka damezrandina Qiraltiya Komagênê hate qebûlkirin. Lê di dema Antîoxos IV Epîfanês. de navbera Împeratoriya Romê û Qiraltiya Komagênê xera bû û Roma, Antiochosê IV. ji desthilatdariyê xist û di PZ 72’an de Komagênê weke parêzgehekê bi Sûriyê ve girêda.

Dema Împeratoriya Romayiyan: (72- 395)

Piştî ku desthilatdariya Komagênê qediya, Împeratoriya Romê li Semsûrê li hemberî Persan gelek lejyon ( yekîneyên leşkerî) bi cih kirin. Di vê demê de Samsat jî kirin baregeheke leşkerî.

Dema Bîzansiyan: (395-636)

Di 395’an de Împeratoriya Romê weke Romaya Rojhilat û Romaya Rojava bû du perçeyan. Romaya Rojhilat navê Bîzans wergirt û bû desthilatdarê herêmê.

Dema Emewiyan: (670-758)

Artêşa Emewiyan di sala 670’an de kete herêma ku Semsûr jî tê de ye û cihên sereke yên weke Semsûr û Samsatê hatin bidestxistin. Piştî ku Emewiyan Semsûr bi dest xistin îcar bêgav man ku bi Abbasiyan re mijûl bibin.

Dema Abbasiyan: (758-958)

Piştî ku Abbasiyan Emewî têk birin, Semsûr kete bin desthilatiya Abbasiyan. Lê di sedsala X. de desthilatdariya Abbasiyan hilweşiya û bandora Selçûkiyan dest pê kir.

Dema Selçûkiyan:

Di 1066 de serfermandarê Selçûkiyan Derdora Semsûrê bi dest xist lê ji ber geremolên derketî neçar ma ku bi şûnde vegere. Piştî Şerê Milazgirê Selçûqî bi hêztir bûn û di 1082’an de Semsûr bi dest xistin. Di 1239’an de Baba Îshak li hemberî Selçûkiyan li Semsatê serhildanek li dar xist û Selçûkiyan serhildan bi zorê serkut kirin.

Dema Memlûk û Dulqediriyan:

Di 1243’yan de Selçûkî li hember artêşa Mongolan têk çûn û bi vê yekê re Mongolan gelek der bi dest xistin. Di 1250’an de herêma Semsûrê kete bin desthilatdariya Mongolan. Memlûkan piştre bi alikariyê, herêma Semsurê dîsa bi dest xistin. Dulqediriyan di bin desthilatiya Memlûkan de serweriya xwe li derdora Semsûrê îlan kir.

Dema Împeratoriya Osmaniyan:

Têkiliya Semsurê bi Împeratoriya Osmaniyan re yekem car di 1398’an de bi êrîşa Beyazidê I. dest pê kir û di 1516’an de dema Yavuz Selîm Amed zeft kir Semsûr bi tevahî ket bin destê Împeratoriya Osmaniyan. Di bin desthilatdariya Împeratoriya Osmaniyan de Semsûr piştî 1516’an weke sencaxekê bi parêzgeha Mereşê ve hate girêdan. Di 1531’an de weke qezayekê bi sencaxa Elbîstanê ve hate girêdan û piştre jî di 1563’an de dîsa bi Mereşê ve hate girêdan. Piştî Tenzîmatê di 1849’an de weke sencaxekê bi vîlayeta Amedê ve hate girêdan. Di 1859’an de bi sencaxa Meletiyê û di 1883’an de bi vîlayeta Elezîzê ve hate girêdan.

Dema Komara Tirkiye: Semsûr di 1’ê Berfanbarê 1954’an de ligel navçeyên Besnî, Gerger û Kolikê ji bajarê Meletiyê veqetî û bû bajar.

Parêzgeha Semsûrê

9 şaredê/navçe, 19 şaredarî û 427 gund heye.

• Semsûr - Semsûr, Akpinar, Çalgan, Koc Alî, Quyuçak
• Bêsnî - Bêsnî, Keysun, Qizlîn (senter: Sahandîl), Siwarî, Şambayat
• Çêlikan - Çêlikan
• Aldûş - Aldûş, Taraksu (senter: Tîllo)
• Sergol - Sergol, Belweren, Perwerî (senter: Perwerî Mazîn)
• Kolîk - Kolîk, Tûxarîs, Alut (senter: Tawsî), Narince
• Semîsad - Semîsad
• Sinciq - Sinciq (senter: Bîrîmşe)
• Tût - Tût

Kronolojiya bajêr

Berî Îsa(zayîn)

• 1650-1340 Dema Hîtîtiyan
• 1340-1000 Dema Mitanî û Hûriyan
• 1000-708b Hikûmdariya Kummuh
• 708- 605 Hikûmdariya Asûriyan

Piştî Îsa (zayîn)

• 72-395 Împeratoriya Romayiyan
• 395- 636 Dema Bîzansiyan
• 670- 758 Dema Emewiyan
• 1226 Dema Selçûqiyan
• 1517 Dema Osmaniyan

Erdnîgarî

Sînorên Bajêr

Bajar di nav parelelên 37° 25' û 38° 10' bakur û merîdiyenên 37° 25' û 39° 15' rojhilat de ye. Sînorên bajêr li bakûr bi Melediyê, li rojava bi Meraşê, li başûr bi Ruhayê, li rojhilat bi Amedê u rojavayê başûr ji Eyntawê ra tê girêdan.

Taybetiyên erda bajêr

Pîvana erda bajêr 7.614 km² ye. Belavbûna erdê li gora şeklê ser erdê wiha ye: deşt ji % 10,7, zozan ji % 3, plato ji % 34,1 û çiya ji %52,2. Ji % 88 yê gel bi çandinîyê re mijûl dibe. Li herêmê behîv, genim, fistiqên şamî, tirî û titûn herî pirtir tên çandin.

Avhewa

Li bajêr avhewa (îklîm) Behra Sipî serdest e. Havînan hewa germ û ziha û zivistanan jî sar û bi şilî û şepelî derbas dibe.

Çiyayên herêmê

Çiyayê Bezar (1.050 m) Çiyayê Reş (1.115 m), Çiyayê Boz (1.200 m), Çiyayê Borik (2.110 m), Çiyayê Nemrûd (2.150 m), Gordik (2.206 m), Dîbek (2.549 m), Çiyayê Spî (2.551 m)

Deştên Herêmê

Deşt li heremê kêm in, tenê deşta Kaxta (Kolik) û Semsûrê mezinbûna wan digihîje 800 km² yê.

Çem û gol

Firat, Sofraz, Kaxta û Aqsû çemên herî mezin in ku li herêmê diherikin. Li herêmê tenê çar golên biçûk hene. Di wan golan de masî jî tên girtin. Sergol (5 km²), Azaplî (4 km²), Îneklî (3 km²), Abdulherap (2,5 km²).

Babetên heywanan

Nifûsek mezin li bajêr haywanan xwedî dikin. Ji bilî heywanên kedî, di nava hudûdên herêmê de berazên kovî, werdekên kovî, û qazên kovî jî li dora golan peyde dibin. Ji bo nêçîra kewan herêm pir musaîd e.

Aborî

Serwetên bin erdê

Madenên herî pir ku li herêmê ji bin erdê dertên; sifir û krom in. Van salên dawiyê li herêmê damarên petrolê jî hatine dîtin. Dewlemendiyên Binerdê:

Devera Semsûrê ji aliyê madenan dewlemend e. Di serî de neft, sifir hesin,manganez,fosfat,gil,rêjî tê derxistin.Ji van ê herî pir tê hilberandin neft e. Li gelek herêmên bajêr bîrên neftê hene. Hêştiran,rojavayê Firatê,Akpinar,Kifrî,Tûreşk,,Karakuş, Lîlan bîrên sereke yên neftê ne.Di salên dawîn de hilberîna neftê her çiqas kêm bûye jî disa rêjeya hilberînê girîngiya xwe diparêze. Ji bilî neftê li

• Cêlikan: sifir ,hesin, fosfat
• Bêsnî: Manganez, fosfat,
• Serêgolê: Rêjî ,manganez, fosfat, gil
• Semsat: Gil
• Tût: Manganez
• Navend: manganez, fosfat, gil
• Kolik: gil tê hilberandin.

Ciyên turîstîk û gerê

Ji alî tarîxê ve bajar pir dewlemend e. Çiyayê Nemrûdê ciyê herî pir naskirî ye ku turîst ji her deverên dinyayê tên û çiya ziyaret dikin. Ciyên wek Golbaşî, Orenli û Başpinar jî ji bo ger û seyranan musaîd in. Wekî din; Girê Qereqûş, kelha Kolikê, Arsemiya, Perre (bajarekî antîk ku di demê Komeganyan de mayî ye, 5 km dûrî bajêr li aliyê bakûr ve), Dêrik (kelheyek li Gergerê) Şikefta Palaniyê, Goristana Turişê (di demê Roma yê de maye, goristan hemû li berên qewirî pêkhatine.) Kelha Hisni mansûr ê, Pira Cender ê, Kaniya zerban ê, ava sipî û hwd.

Çand û huner

Ol û civak

Piraniya nifûsê misilman e , pir kêm xiristiyan jî hene. Kurd (zaza û kurmanc) piraniya gelheyê (nufûs) tînin pê. Wekî din tirk jî li herêmê pir kêm hene.

Bi taybetî gelê Semsûr ê nûfûsa wê sedî re 25 Elewî ne, siniyên wan jî henefî ne.

Xwarinên herêmê

Kutilkên dagirtî, Çîgê goşt(çiğ köfte), nahna kifte, danreş, bilxurê sîrê, kifta bi mast xwarinên herêmî e ku yên herî pir tên xwarin li herêmê.

Parsûyên dagirtî, parsûyên vale, Şorbe meyr, dew li ser, tevlihev,hewrişk,şilikî, hesîde, Cemêlî, ardemot, kuncemot, tophelwa,mencik, bostanî,Cacixa pirparê(Ew gelek meşûre û teybetî Semsûrê ye, dançîgî nîskan, gêrmiya mirîkê, tirşikê balcana,Qulotik,pehnkî,tirşikê kulindira, cacixê qişikan, qatmê siwaran, qatmê sîrîm, qatmê pincêr.sîre mast, tirşikê qalikan, qêyxane.

Kincên herêmê

Kincên herêmê, wek mina bajarên kurdistanî ye. Mêr û jin herdu tev jî şal li xwe dikin. Jin serê xwe, bi kitana spi, digrin.

Lîsteya gundan

Bozpınar - Arix

Kavaklı - Pîrax

Aktoprak - Kilelan

Erikli - Berbût

Sarıca - Serîce

Tütenocak - Bersomîk

Bağbaşı - Pilêş

Esendere - Kilîsk

Damlacık - Tawsî

Sırakaya - Kakşêr

Gölgeli - Bervedol

Akdoğan- Xeştûr

Koçtepe - Hopak

Kayadibi - Pevrikan

Bölükyayla-Mazêl

Boğazkaya- Xemşüg

Yedioluk - Şexmîr

Derinsu - Şêxan

Kozan - Qozan

Pınaryayla - Artan

Kaşköy - Sermikan

Olgunlar - Harun

Toptepe - Simîli

Kemerkaya - Axgewr

Boğazözü - Girik

Kömür - Komîr

Düzce - Keluz/Millik

Yenice - Îgundî

Serhatlı - Madun

Çemberlitaş - Hêştiran

Uzunpınar - Çarkezi

Gözebaşı - Hosmosu

İnceler - Tirintil

İpekli - Elîfî

Sarıharman - Selamût

Çayırlı - Dolik/Tolik

İncebağ - Çavişi

Kuştepe - Hozrin

Aydınlar - Pêşpinî

Karahöyük - Girê Reş

Karakoç - Qereqoc

Aydınçoluk - Terman

Sarıkaya - Halkuto

Mestan - Mestan

Kavak -

Doğanlı - Şehinkan

Çatalağaç - Şêxmûr

Gökçay - Kerikan

Bağlıca - Bûbikan

Koçali - Qoçelî

Ağaçkonak - Kurêmilî

Varlık - Kurab  

Çamlıca - Dol

Uzunköy - Tilkiyan

Yazıbaşı - Azikan

Çamyurdu - Gomikan

Tekpınar - Balyan

Kuşakkaya - Şêxlera Jorîn

Kayaönü - Ferxikan

Ahmethoca - Malabavê

Oluklu - Hecîwerd

Akçalı - Axçil

İndere - Zey

Yeşiltepe - Albîr

Kayatepe - Rezib

Esence - Tayyibiye

Karakoyun - Axikan

Taşgedik - Haydaran

Ormaniçi - Alxan

Koruköy - Koru

Yenigüven - Misûrkan

Örenli - Piran

Esentepe - Kerkişin

Ulubaba - Çinarik

Dardağan - Qırıklı

Durukaynak - Pişinîk

Güneşli - Lif

Ataköy - Dilqicix

Tekpınar - Kûlika Reş

Başpınar - Kûllûm

Bağdere - Mezgitli

Çobandede - Îzdik  

Bağpınar - Çalxan

Yazıca - Çençen

Bozhüyük - Girê Boz

Yazlık - Kerdiz

Kuyulu - Turûş

Taşpınar - Xosirge

Beşyol - Axçik

Lokman - Lokman

Vartan - Vartan

Güzelyurt - Kilîsik

Hacıhalil - Hecîxelîl

Gümüşkaya - Palaş

Işıklı - Kemeredîn

Akyazı - Xolxolik

Durak - Gemrik

Üçdirek - Kuristan

Ilıcak - Firlaz

Elmacık - Xorraf

Yayladamı - Kom

Yarmakaya - Çeqal

Alıbey - Girê Gulaf

Ugurca - Ennab

Battalhüyük - Girê Betal

Caylı - Qaqûrtlî

Göztepe - Gergeran

Yaylakonak - Balyan

Palanlı - Palaniyê

Bebek - Bêbek

Kuyucak - Qucaq

Ağcin - Axcin

Boztepe - Xozgirt

Ekinci - Koşin

Eümansur- Hisnîmensûr

Hasancık - Hesencix

Dandırmaz - Tolemez

Davuthan - Dawudxan

Akdere - Axdere?

Karagöl - Axdikan

Börkenek - Borgenek

Çamgazi - Çamqazî

Kındırali - Qindiralî

Doyran - Dewran?

Paşamezrası qereqoca jor?

Hasankendi - Hesenkêndî

Kızılcahöyük - Qizilciq

Atakent - Qarîciq

Külafhöyük - Kilofkî

Çavkanî

• Rojnameya Semsûr(Gazete Semsur)www.rojnameisemsur.com (dîrok)
• www.adîyaman.bel.tr (dîrok)
• www.kahta.gen.tr (dîrok)