Seneca
Lucius Annaeus Seneca(4a bz. - 65a pz) li Romayê de nivîskar, xetîb, heman demê de mamoste û şêwirmendê Nero. Senecayê Xort fîlozofekî di bin bandora felsefeya stoayî bû û bandora wî fikrê 124 lib mektub li ser lekolînên felsefî û etîk nivîsand.[1] Bi alikariya Burrusê jî dixwast ji xirabiyên Neroyê re asteng bibe.
Jiyana wî
biguhêreBerî zayînê sala 4ê li bajarê Kordobayê hate dinê. Malbata wî ji Îtalyayê bûn ji ber wê hemwelatiyên Romayî hat hesibandin. Bavê wî Senecayê Pîr diya wî Helvia bû. Bavê wî jî nivîskar bû. Salên xwe yên mezinbûnê de li Romayê Felsefeya Yewnanî bi taybetî jî Felsefeya Stoayî ders hilanî. Xerabbûna rewşa wî ya sihetê domdar tu car zêde ser hemda xwe nedibûya. Demekê da çû jiyana xwe li Misirê borand, paşî 31 ê p.z. de vegeriya Romayê li wir wek xetibek navdar bû. Piştê demekî kurt navbera wî û Caligulayê nebaş bû. Caligula wî bi sucê zinakirina ji biraziyê Împaratorê Julia Livilla sucdar hesiband û wî sirgûn kire Korsîkayê. Li wir jî xebatên xwe domand binavê Consolationes(dilminîyan) nivîsên lekolînê nivîsand.[2]
| “ | Ji ber vê yekê Lucius Annaeus naha vegerandina Seneca ji sirgûnê û tayînkirina wî ji bo preatorkirinê pêk anî. Wê biryar da ku ew ji awaye wêjeyê de baş e ji ber wê ev populer be. Di heman demê de planên wê li ser wî hebûn, ew plan ti ew (Seneca) mamosteyek navdar ji bo kurê xwe yê piçûk Lucius Domitius Ahenobarbus (Nero). Şîreta Seneca dikare ji planên wan ên serweriyê re xizmetê bike…. (255) | ” |
| — The Annals of Imperial Rome - Tacitus | ||
Bi gotina jina împaratorê binavê Julia Agrippina di sala 49ê pz. disa vegeriya Romayê. Di sala 50ê de jî bû Praetor. Ji Pompeia Paulinayê re zewicî û komekê pir hezdar û devlemend ji derdora xwe berhev kir. Bû mamosteyê Neroyê û hevalê Sextus Afranius Burrus. Piştî kuştina împaratorê demê împarator Klaudius bû împarator, Seneca û Burrus li qada sîyasî de çûn asta herî bilind. Hevalên wan jî di nav hêzên Romayê de cihên bilind girtî bûn. Burrus jî ji Galyayê bû lê wan her du jî ji pirsgirêkên Romayê fehm dikirin. Reformên dadî û aborî pêk anîn, ji xulaman re jî bi awayekî mirovhez nêzîk bûn. Di heman demê de hevalên wan li Brîtanyayê li hember Boudiccayê serkeftinek bidestxist.
Di demekê şûnde împarator Claudius mir Agrippina jî hate kuştin. Hêzên Burrus û yên Senecayê ya sîyasî jî li ber împaratorê mir. Ji ber ku çavkaniya hêza her duyan jî împarator bi xwe bû. Nekarîn Împaratora nu Neroyê bin bandor bihêlin, Nero hingî diçe serbixwe hereket dikir. Gotinê Senecayê nekir bû despotek.Piştê hinek bûyeran Seneca nekarî di nav qada siyasî de bimîne vekişiya xebatên xwe yên felsefî domand.
Di sala 65 pz. de împarator Nero ji aliyê Pisoyê ve hate kuştin. Senecayê jî şîrikê vê komployê hesibandin û ji wî ra cezayê xwekujîyê dan. Ew mirinê bi awayekî rehet pêşwazî kir.[1]
Berhem û Xebatên Wî
biguhêreBerhemên wî piranî winda bûye lê yên mayî jî bes bû ji bo navdarbûna wî bidomîne.
- Tenê ne lekolînên felsefî ew lîstikan jî nivîsand; Neh lîstikên wî hebû wek trajediyên 'xef' dihatin zanîn di nav wan de derheqê lehengê mîtolojîk mîna Herkûl, Medea û Oedipusê nivîsand.
- Epistulae Morales (nameyên etîk) vegetarianê heya xulamtiyê şîretên wî yên mirovayetîyê re 20 pirtûk û 124 vaazan pêktê.
- De Vita Beata (derheqê jiyana bextewar)
- De Beneficiis
- De Tranquillitate Animi
- De Brevitate Vitae
- De Consolatione ad Polybium
- De Consolatione ad Helviam
- De Clementia
- De Ira
- De Consolatione ad Marciam
- De Providentia
- De Constantia Sapientis
- De Ocio
- Troades