Исмет Инөнү

	Мустафа Исмет Инөнү; түрк. Mustafa İsmet İnönü
	2-чи Түркиянын Президенти
	2-чи Түркиянын Президенти
11-ноябрь 1938 — 22-май 1950
Андан мурунку:	Мустафа Кемал Ататүрк
Андан кийинки:	Махмуд Желял Баяр
Дини:	Сүннөттөр
Туулган жери:	Измир, Айдын, Осмон империясы
Каза болгон жылы:	25-декабрь 1973
Каза болгон жери:	Анкара, Түркия
Туулганда берилген ысымы:	Мустафа Исмет-паша
Балдары:	Уулдары: Өмер, Эрдал, Иззет жана кызы Өзден
Партиясы:	Республикалык Элдик Партиясы
Автограф:
Мустафа Исмет Инөнү Уикиказынада

Мустафа Исмет Инөнү (түрк. Mustafa İsmet İnönü; 24 сентябрь 1884, Измир, Айдын, Осмон империясы — 25 декабрь 1973, Анкара) — Түркиянын аскер башчысы жана мамлекеттик ишмери. Түркиянын экинчи президенти (1938-50 ж.). Ататүрктүн мураскери.

Аскердик артиллериялык окуу жайын бүтүргөн. Жаш түрк төңкүрөшү учурунда да Ататүрктүн жакын өнөктөшү болгон. Биринчи дүйнөлүк согуштун жылдарында Месопотамия фронтунун полковниги.

Эрте жашоо

Исмет Инөнү Айдын вилайетинин Смирна шаарында (бүгүнкү Измир) Хажы Решит менен Жевриеде (кийинчерээк Жеврие Темелли) төрөлгөн. Хажы Решит Согуш министрлигинин (Харбия Незарети Мухакемат Башкармалыгынын Биринчи Мумеййизилиги) Укуктук иштер бюросунун Биринчи экспертиза бөлүмүндө пенсияга чыккан. Инөнүнүн атасы күрт тектүү^[1]^[2]^[3]^[4], Малатияда төрөлгөн жана Битлистин Күрүмогуллары үй-бүлөсүнөн болгон. Анын апасы уламалар^[5] жана Разграддык^[6] түрк үй-бүлөсүнөн болгон Мүдеррис (профессор) Хасан Эфендинин кызы болгон. Атасынын тапшырмасына байланыштуу үй-бүлө бир шаардан экинчи шаарга көчүп келишкен. Ошентип Исмет башталгыч билимин Сиваста бүтүрүп, 1894-жылы Сивас Аскердик орто мектебин (Sivas Askerî Rüştiyesi) бүтүргөн. Андан соң Сивас мамлекеттик кызматчылар мектебинде (Sivas Mülkiye İdadisi) бир жыл окуган.

Аскердик мансапы

Ал Осмон империясынын Биринчи дүйнөлүк согушка катышуусуна каршы чыккандардын бири болгон, анын аягы өз өлкөсү үчүн апаат менен бүтөөрүнө туура ишенген. Ошондуктан 1920-жылы көптөгөн улутчул маанайдагы офицерлер сыяктуу эле кемалисттик революцияга кошулуп, көп өтпөй М.Кемалдын эң жакын санаалаштарынын бирине айланат. Боштондук үчүн согуштун башталышы менен Батыш фронтунун командачысы болгон. Андан соң Күтахьядагы Этем козголоңун басуу боюнча аскерлердин жетекчилеринин бири болгон.1921-жылдын 10-январында грек баскынчылары менен болгон согушта биринчи ири жеңишке жетип, жакынкы биринчи салгылашууда аларды жеңилүүгө учураткан. Инөнү айылы. Андан соң 1921-жылдын 26-мартынан 1-апрелине чейин Инөнү кыштагында болгон экинчи салгылашта гректерди дагы бир жеңилди. М.Кемал бул кандуу салгылаштын маанисин жогору баалап, Исметке мындай деп жазган: «Инөнүнүн тушунда сиздей маселелерди чечүүгө аргасыз болгон кол башчылар аз... Эми сиз биздин душмандарды гана эмес, улутубуздун аянычтуу тагдырын жеңдиңиз. .” Андан соң Думлупынар согушуна катышып, ал үчүн генерал-майор наамын алган.

Мамлекеттик кызмат

Анкаранын биринчи өкмөтүндө генералдык штабдын начальниги кызматын ээлеген. Андан кийин Муданьедеги сүйлөшүүлөрдө түрк делегациясын жетектеп, жаркыраган дипломатиялык чеберчиликти көрсөттү. 1922-жылдан Түркиянын тышкы иштер министри. 1922-1923-жылдары Лозаннадагы сүйлөшүүлөрдө түрк делегациясынын башчысы болуп, өлкөсү үчүн кемсинткен келишимге кол коюудан баш тартып, конференциядан чыгып кеткен. 1923-жылдын 30-октябрынан 1924-жылдын 20-ноябрына чейин жана 1925-жылдын 3-мартынан 1937-жылдын 1-ноябрына чейин Түркиянын премьер-министри. 1932-жылы ССРСге келген. Ал М.Кемалдын дээрлик чексиз ырайымына ээ болгон, бул ага татыктуу кызмат орундарын гана эмес, Түркиянын биринчи президентинин (Рефет, Рауф, Карабекир) чөйрөсүндөгү адамдарды да катуу жек көрүүгө алып келген. Исмет аларды мансап тепкичтерин басып өткөнүн кечир. 1934-жылы Түркияда тегатылар киргизилгенде 1921-жылы эки жолу грек армиясын талкалаган салгылашта айылдын элесине Инөнү тегатын алган.

Президент Инөнү

Желял Баяр менен Инөнү Бакыркөй кездеме фабрикасына барышты

Ички саясат

1938-жылы 10-ноябрда Ататүрк каза болгондон кийин^[7], Инөнү анын ордуна эң ылайыктуу талапкер катары каралып, Түркия Республикасынын экинчи президенти жана Республикалык Элдик партиянын (CHP) лидери болуп шайланган. Ал «Милли Шеф», б.а. «Улут башчысы» деген расмий наамга ээ болуу менен өзүнө жеке культ курууга аракет кылган.

Инөнү 1939-жылы экономикалык саясат боюнча экөөнүн ортосундагы пикир келишпестиктерден улам Баярдын өкмөтүн отставкага кетирген. Инөнү ачыктан-ачык статист болгон, ал эми Баяр либералдуу экономиканы каалаган. 1938-жылы Франциянын Сириясынан көз карандысыздыгын жарыялаган Хатай мамлекети кийинки жылы аннексияланган. 1940-жылы Айылдык институттар түзүлүп, аларда айыл жеринен жакшы окуган студенттер мугалимдик кесипке үйрөтүлүп, жамаатты өнүктүрүү программаларын ишке ашыруу үчүн кичи мекенине кайтып келишкен. Инөнү дагы бир партиянын башкаруусунан кадамдар менен көп партиялуу саясатка өтүүнү үмүт кылган. Ал муну парламенттеги оппозициялык күч катары Көз карандысыз топ түзүү аркылуу ишке ашырам деп үмүттөндү, бирок алар согуш учурундагы күтүүлөргө жетпей калды.

Экинчи дүйнөлүк согушу

Экинчи дүйнөлүк согуш анын төрагалыгынын биринчи жылында башталып, Антанта да, огу да Инөнү Түркияны согушка өз тарабына тартуу үчүн кысым көрсөттү. Немистер Франц фон Папенди 1939-жылы апрелде Анкарага жөнөтсө, англиялыктар Хью Кнатчбулл-Хюгессен менен француз Рене Массиглини жиберген. 1939-жылдын 23-апрелинде Түркиянын тышкы иштер министри Шүкрү Сарачоглу Кнатчбулл-Хюгессенге Италиянын Жер Ортолук деңизин Маре Нострум деп ырастоосунан жана Балканды Германиянын көзөмөлүнө алуудан коркуп жатканын айтып, ага каршы күрөшүүнүн эң жакшы жолу катары англиялык-советтик-түркиялык альянс түзүүнү сунуш кылган. Ось^[8]. 1939-жылы май айында Максим Вейганддын Түркияга сапары учурунда Инөнү Франциянын элчиси Рене Массиглиге Германияны токтотуунун эң жакшы жолунун Түркия, СССР, Франция жана Британиянын союздашуусу экенине ишенгенин айткан; эгер шейле союз эмеле гелен болса, түрктөр өз топрагына совет курулушук жана хова күйчлерини койберерлер; ал түрк куралдуу күчтүрөн модернизациялоо учун француздук согуштук жардамдын негизги программасын каалады.^[9] 1939-жылы 23-августта Молотов-Риббентроп пактына кол коюу Түркияны союздаштардан алыстатты; түрктөр Германияга каршы туруу үчүн Советтер Союзунун союздашы болушу маанилүү деп эсептешкен, ошондуктан германиялык-советтик пакттын кол коюлушу Түркиянын коопсуздук саясатынын негизин толугу менен жокко чыгарды.^[10] Молотов-Риббентроп пактына кол коюу менен Инөнү Экинчи Дүйнөлүк Согушта бейтарап болууну тандады, анткени Германия менен Советтер Союзун бир эле учурда алуу Түркия үчүн өтө эле оор болот, анткени Англия жана Франция менен союздук келишимге кол койгон. 1939-жылдын 19-октябры.^[11] 1940-жылдын июнь айында Франциянын жеңилүүсү менен гана Инөнү согуш башталгандан бери карманып келген союздаштарды жактаган бейтараптыктан баш тартты.^[12] 1940-жылдын июль айында немистер Париждеги Куэй-д'Орсейден түрктөрдүн 1939–40-жылдын кышында англо-француздардын бомбалоо планы катары «Чорка» операциясын билишкенин көрсөткөн документтерди басып алып, басып алып, түрктөр үчүн чоң ыңгайсыздык болгон. Советтер Союзунда Түркиядан алынган мунай кендеринин коддуу аталышы Берлин тарабынан Анкара менен Москванын ортосундагы мамилелерди начарлатууну көздөгөн.^[13] Өз кезегинде Советтер Союзу менен Түркиянын ортосундагы мамилелердин начарлашы Түркияны рейхтин кучагына тартууну максат кылган.^[14] Пик операциясына байланыштуу француз документтери жарыялангандан кийин Инөнү Германия-Түркия Достук келишимине жана Клодиус келишимине кол коюшу керек болчу, бул келишим Түркияны Германиянын экономикалык таасиринин чөйрөсүнө киргизген, бирок Инөнү огуна карай андан ары барбайт.^[15] 1941-жылдын биринчи жарымында Советтер Союзуна кол салууга ниеттенген Германия Германия-совет согушу башталганда^[16] Рейх жакшылык менен түрк нейтралитетине үмүттөнгөндүктөн, Түркия менен мамилесин жакшыртуу үчүн өз жолунан чыкты. Ошол эле учурда британиялыктар 1941-жылдын жазында Грецияга экспедициялык күчтөрдү жөнөтүшкөндө, Инөнү союздаштар тарабында согушка кирүү үчүн көндүрө аларына чоң үмүт артышкан, анткени британ жетекчилиги Балкан фронтун түзүүгө чоң үмүттөнгөн. Немис күчтөрүн байлап, ушунусу менен Тышкы иштер министри Сэр Энтони Иден Анкарага бир нече жолу Инөнү менен жолуккан британиялык чоң дипломатиялык чабуулга алып келди^[17]. Инөнү дайыма Иденге түрктөр Грециядагы англиялык аскерлерге кошулбай турганын, түрктөр Германия Түркияга кол салса гана согушка кире турганын айткан^[18]. Өз кезегинде Папен эгер Түркия Ось тарабында согушка кире турган болсо, Грекиянын Инөнү бөлүктөрүн сунуш кылган, Инөнү сунушун четке каккан^[19]. 1941-жылы май айында немистер британиялыктарга каршы согушуу үчүн Иракка экспедициялык күч жөнөткөндө, Инөнү Папендин немис күчтөрүнө Иракка транзиттик укуктарды берүү өтүнүчүн четке каккан. Гитлердин Түркияга дагы бир аракети 1943-жылы февраль айында болгон, Талаат Пашанын сөөгү мамлекеттик жерге берүү үчүн Түркияга кайтарылган.

Уинстон Черчилл менен Исмет Инөнү Түркия-Сирия чек арасына жакын жердеги Адана шаарында жүрүктө эки күндүк конференцияда сүйлөшүүдө

Көп партиялуу мезгил

Премьер-министр Инөнү

Ал 1960-жылы генерал Жемал Гүрсел башында турган бир катар улук офицерлер тарабынан уюштурулган мамлекеттик төңкөрүштөн кийин өлкө жетекчилигине кайтып келип, өкмөттү түзүүнү Инөнүккө тапшырган. 1961-жылдын октябрынан 1965-жылдын февралына чейин премьер-министр. 1965-жылдын октябрында Адилеттик партиясы (мурдагы Демократиялык партия) жеңилгенден кийин кайрадан оппозициянын лидери болгон.

Инөнүндүн күмбөзү

1972-жылы 8-майда РЭПтин төрагалыгынан кеткен. Ал 1973-жылы 25-декабрда жүрөк оорусунан каза болуп, Анкарадагы Аныткабирдеги Ататүрктүн мавзолейинин маңдайында коюлган.

Жеке жашоо

Президент Инөнү (оң жакта) үй-бүлөсү менен, 1940-жылдар; солдон: аялы Мевхибе жана үч баласы Өмер, Өзден (кийинки Токер) жана Эрдал

Жогорку билимдүү адам Инөнү эне түркчөсүнөн тышкары араб, иңглиш, француз жана немис тилдеринде эркин сүйлөй алган. Биринчи дүйнөлүк согуш учурунда, 1916-жылдын 13-апрелинде Исмет Зиштови (азыркы Свиштов) Зүхтү эфендинин Ашраф (Эшраф) кызы болгон Мевхибеге үйлөнгөн. Алардын үч баласы болгон: Өмер, Эрдал жана Өзден (Метин Токерге үйлөнгөн). Эрдал Инөнү физик, кийинчерээк мамлекеттик ишмер болгон. Ал РЭПтин мураскор партиялары СОДЕП жана кайра жаралган РЭП менен бириккен СДППнын башкы катчысы болуп иштеген.

Исмет Инөнүнүн портрети жана анын азыркы Түркиядагы элеси

Сыртынан караганда узун бойлуу эмес, өтө унчукпаган, мыкты билимге, бай аскердик тажрыйбасына ээ болгон. Анын өзгөчө ой жүгүртүүсү жана аналитикалык ой жүгүртүүсү болгон. Ал ар дайым майда-чүйдөсүнө чейин чоң көңүл бурчу, бул чечимдерди кабыл алууну абдан кыйындаткан жана Ататүрктүн өмүр баянынын автору А.Г.Ушаков белгилегендей: «...жана жети жолу өлчөп көрсө да, ал үчүн кесүүгө батынган эмес. көп убакыт." Адамдарга же кырдаалга баа бергенде Исмет ар дайым баарын текчеге коюп, ак менен каранын ортосунда так чек коюуга аракет кылган. Мунун баары үчүн Түркия Республикасынын болочоктогу биринчи президенти Мустафа Кемалды өзүнүн айланасындагылардан өзгөчө бөлүп көрсөттү. Исметтин кызыгуусу шахмат, көпүрө болгон, тарыхты, адабиятты жакшы билген. М. Кемал Чанкаядагы вилласына сүрөтүн илип сыйлаган саналуу адамдардын бири болгон.

Измиттеги Исметпаша жана Малатьядагы Инөнү үниверсалдуу спорт стадиондоруна жана Инөнү университети Инөнүнүн ысымы ыйгарылган.

Белгилер

↑ N. Pope, H. Pope, Turkey Unveiled: A History of Modern Turkey, Overlook Press, 1998, ISBN 1-58567-096-0, ISBN 978-1-58567-096-3, p.254 (... president of republic, including Ismet Inönü and Turgut Özal, had Kurdish blood. Several cabinet ministers in 1980s and 1990s had been Kurdish...) – reference found in Turkish Wikipedia article
↑ Romano, David, The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization, and identity, (Cambridge University Press, 2006), 118; Despite his own Kurdish ancestry, Inonu had apparently embraced Ziya Gokalp's notions of Turkism, which allowed him to advance to the highest post of the new republic.
↑ Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım: Rıza Nur-İnönü kavgası, Lozan ve ötesi, İşaret Yayınları, 1992, p. 235; "Demek İsmet Kürttür. Hem de koyu Kürt! Biz bu heyetin başından Abaza diye Rauf'u attırdık. Türk diye bir halis Kürt getirmişiz, vah yazık!"
↑ Nader Entessar, "The Kurdish Mosaic of Discord", Third World Foundation, Third World Quarterly, Vol. 11, No. 4, Ethnicity in World Politics (Oct. 1989), Carfax Publishing Co., 1989, p. 93; "Even Ismet Inonu, Ataturk's long time ally and successor, was discouraged from revealing his Kurdish heritage."
↑ T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genkurmay Başkanlığı Basımevi, Ankara, 1972. Калып:In lang
↑ Günvar Otmanbölük, İsmet Paşa Dosyası, Cilt 1, Yaylacık Matbaası, 1969, p. 6. Калып:In lang
↑ Nicole Pope and Hugh Pope, Turkey Unveiled: A History of Modern Turkey (New York: The Overlook Press, 2004) p. 68.
↑ Watt, D.C. How War Came : The Immediate Origins of the Second World War, 1938–1939 ,London: Heinemann, 1989 page 278
↑ Watt, D.C. How War Came : The Immediate Origins of the Second World War, 1938–1939, London: Heinemann, 1989 page 282
↑ Watt, D.C. How War Came : The Immediate Origins of the Second World War, 1938–1939, London: Heinemann, 1989 page 310.
↑ Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 page 78
↑ Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 page 78
↑ Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 page 970
↑ Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 page 78
↑ Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 page 78
↑ Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 pages 196-197.
↑ Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 pages 216-216.
↑ Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 page 219.
↑ Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 page 219.

[1] N. Pope, H. Pope, Turkey Unveiled: A History of Modern Turkey, Overlook Press, 1998, ISBN 1-58567-096-0, ISBN 978-1-58567-096-3, p.254 (... president of republic, including Ismet Inönü and Turgut Özal, had Kurdish blood. Several cabinet ministers in 1980s and 1990s had been Kurdish...) – reference found in Turkish Wikipedia article

[2] Romano, David, The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization, and identity, (Cambridge University Press, 2006), 118; Despite his own Kurdish ancestry, Inonu had apparently embraced Ziya Gokalp's notions of Turkism, which allowed him to advance to the highest post of the new republic.

[3] Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım: Rıza Nur-İnönü kavgası, Lozan ve ötesi, İşaret Yayınları, 1992, p. 235; "Demek İsmet Kürttür. Hem de koyu Kürt! Biz bu heyetin başından Abaza diye Rauf'u attırdık. Türk diye bir halis Kürt getirmişiz, vah yazık!"

[4] Nader Entessar, "The Kurdish Mosaic of Discord", Third World Foundation, Third World Quarterly, Vol. 11, No. 4, Ethnicity in World Politics (Oct. 1989), Carfax Publishing Co., 1989, p. 93; "Even Ismet Inonu, Ataturk's long time ally and successor, was discouraged from revealing his Kurdish heritage."

[TCGK185-5] T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genkurmay Başkanlığı Basımevi, Ankara, 1972. Калып:In lang

[6] Günvar Otmanbölük, İsmet Paşa Dosyası, Cilt 1, Yaylacık Matbaası, 1969, p. 6. Калып:In lang

[7] Nicole Pope and Hugh Pope, Turkey Unveiled: A History of Modern Turkey (New York: The Overlook Press, 2004) p. 68.

[8] Watt, D.C. How War Came : The Immediate Origins of the Second World War, 1938–1939 ,London: Heinemann, 1989 page 278

[9] Watt, D.C. How War Came : The Immediate Origins of the Second World War, 1938–1939, London: Heinemann, 1989 page 282

[10] Watt, D.C. How War Came : The Immediate Origins of the Second World War, 1938–1939, London: Heinemann, 1989 page 310.

[Weinberg,_Gerhard_page_784-11] Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 page 78

[Weinberg,_Gerhard_page_783-12] Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 page 78

[13] Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 page 970

[Weinberg,_Gerhard_page_782-14] Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 page 78

[Weinberg,_Gerhard_page_78-15] Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 page 78

[16] Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 pages 196-197.

[17] Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 pages 216-216.

[Weinberg,_Gerhard_page_219-18] Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 page 219.

[Weinberg,_Gerhard_page_2192-19] Weinberg, Gerhard A World In Arms, Cambridge: Cambridge University Press, 2005 page 219.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]