Ianus

Ianus (Iani, m.) fuit maximus et antiquissimus Romanorum deus, cui nullus Graecus deus similis repertus est; Ianuis enimvero et omnino transitibus principiisque, praeerat.

Ianus. Romae: Museum Vaticanum.

Vide etiam paginam discretivam: Ianus (discretiva).

De aspectu

Huius dei aspectus est mirabilis, nam duo capita occipitio coniuncta praebet, quorum vultus alter prorsus, alter retrorsus spectat (ita in multis nummis expressus est), tamquam in transitu ianuae positus et introeuntes et exeuntes prospiceret. Itaque vel bifrons vel anceps vel geminus vel etiam nonnumquam, ut in Faliscis, quod quattuor vultus in quattuor partes versus ibi possidebat, quadrifrons cognominatus est. Clavem etiam et virgam manu saepe tenet, ut deus ianuarum. Ideo in precationibus per vices patulcius et clusius cognominabatur.

Duos vultus velut indicium sapientiae antiqui homines interpretari solebant: et praeteritas res enim et futuras simul videre poterat. Alii nonnulli philosophi antiqui Ianum ideo duos vultus habere scriptis mandaverunt, quia simul sol et luna, Diana et Apollo esset. Nam Nigidius Figulus, philosophus Pythagoricus, hanc explicavit doctrinam, quam Macrobius nobis tradidit, tamquam Diana primo Iana appellata—id est Ianus femineus—et deinde, cum "Diva Iana" invocaretur, Diviana et postremo Diana facta esset; sed illa doctrina probatione caret. In vetustissima tamen statua, quam antiqui Romani ad tempus regis Numae referebant, Ianus digitis suis numerum 365; id est numerum dierum in anno, indicare videbatur: itaque deus anni et aevi esse putabatur et, cum alii antiqui eruditi, tum et Cicero nomen Ianum ab eundo (verbum ire) ducere voluerunt, hunc deum cum motu et lapsu temporis coniungentes.

De Iano rege in Latio

Colles urbis Romae et Ianiculum trans Tiberim.

De aetate aurea in Italia

Romani antiqui, opinionem philosophi Graeci Euhemeri secuti, deos homines insigni virtute praeclaros saepe fuisse putabant; itaque fabulas fingebant quibus dei reges aut fortissimi viri in terris primo aetatem egerunt, ut in Iano qui Aboriginum rex primus in Latio regnavit, ubi Saturnum exulem accepit ac tutatus est. Sub illis regibus homines tam beati fuerunt ut illud tempus "aetatem auream" nuncuparent. Ianus sibi oppidum condidit cui Ianiculum nomen fuit: sic ratio reddita nominis montis qui trans Tiberim Etruriam versus ad portas urbis Romae situs erat ac Ianiculum a Iano dictum est.

De genealogia mythica

Ad exemplum fabularum Graecarum mythographi ei uxorem assignaverunt, Iuturnam, nympham aquarum quae Romae nomen fonti celebri dedit suum, e qua genuisset Fontem vel Fontum, deum fontium. Hae fabulae nihil antiqui habent nec saepe in litteris memorantur. In Aeneide, Iuturna est soror Turni, Rutulorum regis, nec quicquam cum Iano agit. Nihilominus caput Iani modo geminum expressum in denario a triumviro monetario Caio Fonteio circa annum 114/113 a.C.n. percusso a numismatistis vulgo creditur dei Fontis caput esse ob similitudinem nominis divini cum nomine gentilicio monetarii. Ovidius ei filiam a nympha Venilia partam tribuit, Canentem nomine, quae postea uxor regis Pici fuit. Hoc modo Ianus una cum Saturno alterum e capitibus fiebat stemmatis quod per Latinum regem usque ad Romulum, conditorem urbis Romae, perducit.

De Iano principiorum deo

"Penes Ianum sunt prima, penes Iovem summa": sic non tam breviter quam recte de natura illorum deorum dici potuit. Nam in omnibus precibus Ianus primus deorum invocabatur ante ipsum Iovem. Mane ianuas caeli aperiebat ut diem novum nasci sineret - quocirca "Pater matutine" ab Horatio poeta invocatus est. Quot mensibus Kalendis ei sacrificabatur non minus quam Iunoni ("Ianus Iunonius"). Ianuarius mensis a Iano dictus est non quo primus in anno fuisset (nam anno 146 a.C.n. demum a mense ianuario initium cepit annus Romanorum, antea vero a Martio), sed cum ante Numam decem tantum menses annus comprenderet, a martio usque ad decembrem qui, uti nomen indicat, decimus erat, Numa duos menses Ianuarium ac Februarium addidit, ut cum solis cursu annus congrueret: isti duo menses velut transitus ac tamquam ianua inter priorem posterioremque annum fuere (purificationis ritus plurimi mense februario peracti satis demonstrant februarium terminum fuisse antequam annus novus renasceretur). Postea, cum Ianuarius, fortasse ab omine nominis, ut aiunt, primus mensis factus est, tum Quintilis, Sextilis, September, October, November, December non recte nominati fuere: nam quintus, sextus, septimus, etc., non iam erant.

Quippe qui deus nascentium rerum, saepissime Ianus Pater nominatur. Eandem significationem videtur habuisse cognomen Consivius (e conserendo ? quia omnia creavit ?). Antiquitatis eius argumenta maxima haec sunt: in Saliorum carmine memoratur ut "deus divum" nec flamen tamen ei, ut Iovi, fuit, sed rex sacrorum ipse, princeps sacerdotum, cultum eius ministrabat.

De Iano ac Pace Romana

Templum Iani a Petro Paulo Rubens 1635 excogitatum et pictum. Fores aperiuntur et saeviens Bellum exit (secundum primum librum Aeneidos).

Rex Numa, pacis omni tempore fautor, Ianum in foro Argiletum versus consecrasse dicitur, cuius fores bello apertas, pace autem clausas esse oporteret. Regno eius clausae permansere, postea vero post Primum Bellum Punicum peractum demum (anno 235 a.C.n.) necnon ter sub Caesare Augusto (primum post Actiacam victoriam ac bella civilia desita, anno 29 a.C.n., iterum anno 25 a.C.n. post Cantabricum bellum, tertium anno incerto) sed brevi tempore denuo aperiebantur: ita sempiterna bella Romanis fuere! Nero imperator quoque, aemulatione inflatus, in asse necnon in sestertio ianuas templi Iani anno 66 clausas expressit cum hac inscriptione: PACE P[opuli] R[omani] TERRA MARIQ[ue] PARTA IANVM CLVSIT. Sed ista mera iactatio fuit imperatoris gloriae nimis cupidi. Mox Vespasianus cum filio Tito post bellum Iudaicum idem fecerunt. Secundo saeculo, imperatores Marcus Aurelius filiusque eius Commodus aedem Iani fortasse cluserunt. Ultima mentio huius ritus sub Gordiano III imperatore medio saeculo tertio facta est. Cum hoc officio fungitur, saepe Ianus Quirinus appellatur, qui deus belli apud Sabinos fuisse traditus est ac postea Romulo inter deos recepto adsimulatus est.

Haec ratio postea inventa ac nobis ab Ovidio, necnon postea a Macrobio, quinti saeculi scriptore, tradita est: post Sabinas virgines raptas bello inter Titum Tatium ac Romulum orto, cum Romani iterum atque iterum portam urbis claudere frustra conati essent ac iam fugere coepissent, e Iani templo vim magnam aquae ferventis torrentisque erupisse ac Sabinos iam introeuntes repulisse. Ideo bello ianuae aperiuntur, ut Ianus Romanis auxilio esse possit. Dictae etiam alias ideo aperiri ut populo ad bella profecto reditus in urbem pateret, claudi vero ne qua pax ex urbe fugere posset. Contra in Aeneide Bellum intra ianuas clausum premitur, ne pacem laedere posset, unde Rubens argumentum tabulae pictae sumpsit.

De cultu

Die 9 Ianuarii, id est a.d V Idus Ianuarias, Agonalibus feriis aries Iano a rege sacrorum quotannis immolabatur. Alioquin frugibus deus contentus esse solebat, farre et strue praecipue, vel etiam vino et ture. Quotiens enim aliis deis sacrum fiebat, primus Ianus invocabatur ac munere donabatur.

Post Numam alterum templum accepit: Gaius Duilius consul anni 260 a.C.n. ei templum in foro holitorio dedicavit, quod fortasse cum victoria navali apud Mylas coniunctum erat primo bello punico: nam paulo post asses cum prora et capite Iani apparuerunt. Quod templum ab Augusto restitutum a successore Tiberio denuo dedicatum est anno 17. Duodecim arae ibi positae erant ad duodecim menses anni.

Imperator Domitianus Ianum Quadrifrontem aedificavit quatuor portis ac quattuor vultibus quattuor diversa fora Romana tuentem.

Praeterea apud antiquissimam aram in Ianiculo colebatur et parvum sacrarium ad Tigellum Sororium habebat. Ibi enim duae arae erant, altera Iunoni Sororiae, altera Iano Curiatio cognominato sacra, quae tigno transverso desuper coniunctae erant, ita ut velut portam quandam efficerent. Sub quo tigno instar iugi habito ille Horatius, qui tergeminos Albanos Curiatios vicerat atque, ita imperio patriae Romanae virtute sua parto, sororem postea sponsi mortem lugentem necaverat, de illo homicidio piacularibus sacrificiis purificatus esse dicebatur. Historici moderni putant ibi iuvenes e bello ad civilem vitam redeuntes quotannis Kalendis octobribus sacro ritu antiquitus velut initiatos esse, ut furorem bellicum exuerent atque Quirites fierent. Nam nomen "Curiatius" cum verbis Curia (*coviria) et Quirites cognatum esse videtur. Ita illi iuvenes post bellum in Quiritium numerum transibant (et ipse Ianus non minus Quirinus quam Curiatius appellari solebat).

De Iano ac re nummaria

Didrachmum Romanum sive quadrigatus Iani effigiem sine barba praebens (6.27 grammata.), circa 220 a.C.n.

As Iani effigiem barbatam ac proram navis exhibens (260 grammata), circa 240–225 a.C.n.

Medio tertio saeculo a.C.n., praecipui Romanorum nummi Iani effigiem praebebant. In omnibus enim assibus post primum bellum Punicum usque ad Sextum Pompeium, id est usque ad primum saeculum a.C.n. laureatum caput Iani bifrontis ac barbati ex una parte et prora navis ex altera videtur. Illo tempore, as fundamentum totius rei nummariae Romanorum erat ac nummus aeneus maximus. In nummo argenteo ante denarium percusso quoque, quod didrachma verbo Graeco vocabant, quia duas drachmas valebat, ex una parte caput Iani laureati sine barba expressum est, ex altera vero Iuppiter in quadrigis cum inscriptione ROMA. Didrachmum illud inter primum ac secundum bellum punicum argenteus nummus Romanorum fuit. Aureus nummus quoque (rarissimus quidem!) secundo bello bello Punico ineunte percussus effigie Iani signatus est. Ita Ianus deus in nummis velut insigne urbis Romae fuit. Adeo ut scriptores quinti saeculi Ianum ipsum illos nummos percussisse et signandi aeris artem invenisse crediderint. Tempore imperatorum Romanorum rarius in nummis apparet et tantummodo apud septem Augustosː Hadrianus, Antoninus Pius, Commodus, Pertinax, Geta, Gallienus.

Nomen dei Iani idem est atque vocabulum linguae profanae quo designabant aedificium publicum in arcuatae portae figuram aedificatum, quae inter fora et vias urbanas transitum praeberet: plures iani Romae fuerunt, nobilissimus autem "Ianus Medius," ad quem nummularii et argentarii artem suam exercebant, mercatus nummarius et velut "Wall Street" quoddam Romanorum fuit.

Conclusio

Ianus est deus Romanus genuinus, mythologia Graeca incorruptus. Graecis enim deis parentes, coniuges, liberi erant, quorum res gestae in fabulis narrabantur: quae omnia a Graecis Romani sumpserunt. Sed deus Romanus indigena primo vis erat quae officio aliquo fungebatur. Ianus Pater, ut porta, transitu fungebatur, inter diem ac noctem, inter praeteritum et futurum, inter pacem et bellum, inter homines et deos, inter intus et foris, etc. Tertio saeculo a.C.n., maxime quidem floruit cum velut imago urbis Romae in nummis fuit, sed popularis usque ad finem imperii Romani permansit.

Fontes

Litterae antiquae

Exemplar sestertii Neroniani in quo templum Iani clausum expressum est.

• Ammianus Marcellinus XVI.10.1
• Arnobius libro tertio Adversus Nationes, capitulo 29.
• Cato de Agricultura capitulo 134 et 141.
• Cicero libro secundo de Natura deorum capitulo 67.
• Dionysius Halicarnassensis, libro tertio Antiquitatum Romanarum cap. 22(7).
• In Historia Augusta
  • Aelius Lampridius, Commodus Antoninus, capitulo 16.
  • Iulius Capitolinus, Gordiani tres, capitulo 26(3).
• Macrobius libro primo Saturnaliorum capite septimo et nono et quindecimo.
• Martialis Epigrammata VIII, 2 et 8 ; X,28.
• Origo gentis Romanae capitibus 1–3.
• Ovidius, libro primo Fastorum 63–288, 317–320, 333–334 et libro sexto 119–130.
  • libro quarto decimo Metamorphoseon 334 et 775-794.
• Plinius maior libro XXXIV de Historia Naturali capitulo 16.
• Plutarchus Numa, capitulis 19-20.
• Res gestae Divi Augusti, capitulo 13.
• Suetonius, De Vita Caesarum, in Vita Divi Augusti capite 22 necnon in Vita Neronis capite tredecimo.
• Statius libro quarto Silvarum carmen primum necnon tertium (versus 9/10).
• Titus Livius libro primo Ab Urbe condita capite undevicesimo.
• Varro libro quinto de Lingua latina capitulo 165.
• Vergilius libro septimo Aeneidis, versibus 601–630, necnon libro octavo 357–358 et libro primo 293–296.
• Aurelius Victor, Liber de Caesaribus, capitulo 27(7).

Plura legere si cupis

• Capdeville, Gerardus. 1973. Les épithètes cultuelles de Janus in "Mélanges de l'École française de Rome. Antiquité" vol. 85/2. [1]
• Dumézil, Georgius. 1966. La religion romaine archaique, pp. 264–265 et 322–328. Payot. (Francogallice)
• Grimal, Petrus. 1945. "Le dieu Janus et les origines de Rome." in Lettres d'humanité, pp.15–121. (Francogallice)
• Holland, Ludovica Adams. 1961. Janus and the bridge. Roma: American Academy in Rome. (Papers and monographs of the American Academy in Rome, 21.)
• Renard, Marcellus. 1953. Aspects anciens de Janus et de Junon. In: Revue belge de philologie et d'histoire. Tomus 31 fasc. 1, pp. 5-21.[2]
• Schilling, Robertus. 1960 Janus. Le dieu introducteur. Le dieu des passages in "Mélanges d'archéologie et d'histoire" 72, pp. 89-131. [3]

Nexus externi

• Janus templumque in nummis imperatorum.

De hac pagina

Haec pagina fuit pagina mensis Ianuarii 2010.