Pronomen demonstrativum

Pronomina demonstrativa sunt pronomina quae rem aut personam in sermone localiter aut temporaliter "demonstrant". Qui usus deicticius a verbo Graeco δείκννυμι (ostendo) appellari potest et paulum differt ab usu anaphorico quo in narratione aut textu quodam praedicta res aut persona omissa repetitione nominis a pronomine indicatur. Lingua Latina haec pronomina demonstrativa habet quae et adiectiva vulgo esse possunt:

Declinatio classica

	hic, haec, hōc significat apud nos esse						ille, illa, illud significat procul a nobis esse
	masculinum		femininum		neutrum		masculinum		femininum		neutrum
	singularis	pluralis	singularis	pluralis	singularis	pluralis	singularis	pluralis	singularis	pluralis	singularis	pluralis
Nominativus	hic	hī	haec	hae	hōc	haec	ille	illī	illa	illae	illud	illa
Genitivus	hūius	hōrum	hūius	hārum	hūius	hōrum	illīus	illōrum	illīus	illārum	illīus	illōrum
Dativus	huic	hīs	huic	hīs	huic	hīs	illī	illīs	illī	illīs	illī	illīs
Accusativus	hunc	hōs	hanc	hās	hōc	haec	illum	illōs	illam	illās	illud	illa
Ablativus	hōc	hīs	hāc	hīs	hōc	hīs	illō	illīs	illā	illīs	illō	illīs

	is, ea, id significat prope aut procul esse						iste, ista, istud significat apud vos esse
	masculinum		femininum		neutrum		masculinum		femininum		neutrum
	singularis	pluralis	singularis	pluralis	singularis	pluralis	singularis	pluralis	singularis	pluralis	singularis	pluralis
Nominativus	is	eī, iī	ea	eae	id	ea	iste	isti	ista	istae	istud	ista
Genitivus	eius	eōrum	eius	eārum	eius	eōrum	istīus	istōrum	istīus	istārum	istīus	istōrum
Dativus	eī	eīs, iīs	eī	eīs, iīs	eī	eīs, iīs	istī	istīs	istī	istīs	istī	istīs
Accusativus	eum	eōs	eam	eās	id	ea	istum	istōs	istam	istās	istud	ista
Ablativus	eō	eīs, iīs	eā	eīs, iīs	eō	eīs, iīs	istō	istīs	ista	istīs	istō	istīs

Quibus addere licet adverbia loci qui ex themate illorum pronominum et particula deicticia et enclitiva -ce formata sunt ː hīc/hūc/hāc/hinc, istīc/istūc/istāc/istinc, illīc/illūc/illāc/illinc. Sine particula ibi/eo/eā/inde. Quae adverbia adverbiis interrogationis ubi/quo/quā/unde respondent. Hīc/istīc/illīc/ibī ex vetere casu locativo orta esse videntur.

Morphologia historica

In plerisque casibus illa pronomina primam nominum declinationem (femininum) et secundam (masculinum/neutrum) sequuntur nisi quod communiter cum plerisque pronominibus genetivo singulari in -os/us desinunt, dativo singulari in -ei/ī, neutro singulari in -od. In sermone familiari (apud comicos Plautum et Terentium) saepissime corroborantur particulis deicticiis -ī et -c(e). Particula ī eadem est atque Graece (οὑτοσί).

Hic, haec, hoc

Nominativus singularis femininus et neuter pluralis haec ex ha-ī-c(e). Accusativus hunc/hanc ex hom-c(e),ham-c(e). Genetivus singularis huius ex hoi-ios. Dativus singularis huic ex hoi-ei-c(e). Ablativus singularis hoc, hac ex hōd-ce, hād-ce. Nominativus pluralis femininus hae recens videtur. Apud Plautum adhuc haec legiturː Madent iam in corde parietes; periere haec oppido aedes.. Apud eundem comicum poetam dativus pluralis "hibus" secundum tertiam decilnationem inveniturː Eodem hercle vos pono et paro; parissimi estis hibus. Nominativus masculinus hĭc e themate nudo hi et particula -ce. Quod in nonnullis vetustis inscriptionibus "hec" legitur ad pronuntiationem referendum videtur

Formas quoque quae in usu classico in c non desinunt apud comicos particula -ce roboratas saepe invenerisː huiusce, hīsce etc.

Iste, ista, istud

Iste (Umbrice estu) thema nudum esse videtur cum vocalismo e. In sermone vulgari et apud comicos formae particulis deicticiis corroboratae frequentes sunt; istic, istaec, istuc, istunc, istanc etc. Ut apud Plautumː Istacine causa tibi hodie nummum dabo?. Itidem in lingua populari per analogiam cum nominibus dativus singularis nonnumquam in -o, -ae non in -i desinit. Simili modo genetivo singulari apud eosdem auctores "isti modi" invenitur. In linguis Romanicis Hispanicum este, esta praebet, vetus Francogallicum cest, ceste et Italianum questo, questa e locutione populari iam apud comicos occurrente "ecce iste, eccista" nata sunt.

Ille, illa, illud

Vetustior forma -olle aut ollus, fem. olla erat- (confer adverbium olim) quam antiquitatis amore et apud Vergilium invenerisː olli subridens hominum sator atque deorum. Olle non est vox vulgaris; econtra ad stilum elatum pertinet (leges, carmina epica). Formae corroboratae illic, illaec, illuc vel illoc, illunc, illanc etc. apud comicos frequentes ad sermonem familiarem referendae sunt. Itidem in lingua populari per analogiam cum nominibus dativus singularis nonnumquam in -o, -ae non in -i desinit.

In tardiore latinitate dativus illui apparet e quo Francogallicum pronomen tertiae personae lui duxit. In linguis Romanicis Francogallicum celle, celui, cela et Italianum quello, quella e locutione populari iam apud comicos occurrente "ecce ille, eccilla" nata sunt.

Is, ea, id

Quia nullam vim demonstrativam habet sed tantum anaphoricam is numquam cum particulis deicticiis coalescit. Ut in aliis dialectis Italicis et in sanscrita lingua duo themata alternantː *i/ei (nominativus singularis masculinus et neuter, genetivus et dativus singulares trium generum communes) et *eio/eia (disyllaba) in ceteris casibus. Genitivus ex *ei-os et dativus ex *ei-ei, quae forma adhuc decies in lege Acilia repetundarum legitur. Apud comicos et in latinitate tardiore dativus femininus eae analogia creatus invenitur. Accusativus ex *eio-m sed forma e themate *i- derivata, im aut em, in legibus duodecim tabularum tradita estː si im occisit, em capito etc. In vetustissimis inscriptionibus ablativus singularis adhuc litteram d finalem praebet (eōd, eād) quae postea cecidit.

Pluralis nominativus masculinus ex *ei-oi > *ei-ei quod phonetice ad ī pervenit. Ei analogia restitutus videtur. In vetustioribus inscriptionibus etiam nonnullae formae in s desinentes leguntur (eis, eeis, ieis) quae ex aliis dialectis Italicis mutuatae videntur. Dativo et ablativo īs et iīs phoneticae sunt, eis analogice reformata. Apud comicos forma ībus e themate i/ei (*ei-bho-s) ducta est ut apud Plautumː latrones, ibus dinumerem stipendium. Forma feminina analogica eābus quoque ante aetatem classicam in usu erat.

De usu classico

In lingua Ciceroniana hic/haec/hoc personam aut rem proximam locutori designat et ideo cum prima persona coniunctus saepe diciturː exempli gratia hic dies = hodie qui et ipse ex hoc demonstrativo et verbo "dies" compositus est, his paucis annis = annis proximis nunc usque. Iste simili modo cum secunda persona coniunctus est et ad personam interpellatam refertur. Ille, ut qui res et personas longinquissimas designat cum tertia persona coniunctus habetur. Unde "hic ille est" ita interpretandumː hunc hominem nunc vides de quo loquebar. Cum in textu aliquo invicem opponuntur et quae iam dicta sunt repetunt hic ad proximum nomen referendus, ille ad priorem ut in hoc Ammiani Marcellini locoː

Inter quos facile Paulus et Mercurius eminebant: hic (= Mercurius) origine Persa, ille (=Paulus) natus in Dacia: notarius ille (=Paulus), hic (= Mercurius) a ministro triclinii rationalis

Itidem ille saepe colorem emphaticum additː Xenophon, Socraticus ille idem valet atque Xenophon, praeclarus Socraticus quem bene nosti. Rursus iste colorem detrectantem insinuat fortasse quia in litibus partem adversam designabat. In nonnullis locutionibus familiaribus (exempli gratiaː modo hoc modo illud faciunt = alias aliud faciunt) hic et ille ita oppositi sunt ut sensum indefinitum pariant.

Is/ea/id non verus demonstrativus est sed anaphoricus qui rem aut personam praedictam repetit aut pronomen relativum praenuntiat. Pronominis igitur personalis tertiae personae vicem saepe agit et genetivo casu possessionem non reflexivam exprimit (suus, sua, suum ad possessionem reflexivam tantum pertinet). Is... qui cum subiunctivo colem consecutivum et defientem sibi adsumere potestː Is est quem omnes admirentur = Talis est ut omnes eum admirentur.

Quae distinctiones ne in Latinitate aurea quidem semper observabantur, nedum postea. In primis is, ut verbum brevissimum et ob hoc ipsum imbecillum, paulatim obsolevit (a linguis Romanicis paene omnino abest). Usum anaphoricum hic et ille magis magisque usurparunt (iam aetate aurea "hoc est" cum "id est" synonymum est). Quocirca articuli linguarum Romanicarum ex illo plerumque derivata sunt (Hispanice el/la/los/las, Italiane il/lo/la/gli/le, Francogallice le/la/les) necnon pronomina personalia tertiae personae (Francogallice il/elle/le/la/lui/leur; Italiane egli/lei/loro; Hispanice ellos/ellas/ello/ella). In Latinitate posteriore ipse quoque anaphorici munus explet.