Helena (Euripides)

Vide etiam paginam discretivam: Helena (discretiva).

Helena (Graece Ἑλένη) est tragoedia quam Euripides circa annum 412 a.C.n. docuit. Ad eandem trilogiam pertinebat atque Andromeda et iam anno 411 a.C.n. Aristophanes utramque tragoediam in Thesmophoriazusis^[1] parodice irridebat. Hac in tragoedia Helena minime Troiam petivit, sed in Aegypto belli tempus egit. Ut Andromeda et Ion et Iphigenia in Tauris, quae circa idem tempus scriptae sunt, Helena inter fabulas Euripideas numeratur quas critici ob multas et subitas Fortunae commutationes atque faustum exitum 'dramata mythistorica' appellare solent.

De argumento

Iam Homerus in Odyssea Helenam cum marito Menelao post Troiam captam iter in Aegyptum fecisse canebat; at Herodotus^[2] testimonium sacerdotum Aegyptiorum invocabat adseverantium Paridem cum Helena ad regni litus invitos adpulisse et regem Proteum res a viro Troiano hospitum iure calcato furatas quas secum vehebat, quibus et pulcherrima mulierum inerat, in Aegypto retinuisse. Ita Helenam Troiana moenia numquam vidisse credebant^[3]. Inventio vero Helenae 'phasmatis' quod Paridem Troiam secutum esset poetae Stesichoro^[4] e Platonis testimonio^[5] vulgo tribuitur. Quam fabulam secutus Euripides ex Helena feminam sanctam atque ad instar Penelopae marito, quem septimum iam decimum annum exspectabat, fidelem effecit^[6] quamquam in multis aliis tragoediis eam probris et contemptu oneravit^[7]. Hanc stupendam mutationem iam anno priore in Electrae fine^[8] praenuntiarat.

Structura actionis Helenae tam similis est Iphigeniae in Tauris quam ante biennium docuit Euripides ut Fridericus Schroeder utriusque tragoediae argumentum ita summatim descripseritː

Quarum fabularum argumenta simillima esse homines doctos non fugit. In utraque enim femina a barbaro rege exteris viris infesto procul a patria invita retineturː quae cum iam de salute desperet, propinquum amicissimum obiisse suspicata, hic subito comparet; atque postquam paulisper quomodo perniciem effugerent deliberaverunt, rege callide decepto, fuga salutem petunt a sociis in spelunca orae abditis adiuti. Denique cum fuga nuntiata rex eos iam persecuturus sit comparet deus qui a rege postulat ut deorum voluntatem secutus hostes persequi desistat."^[9]

Illa fabula parum tragica plerumque visa est, dramatica potius mythistoriae instar atque etiam nonnumquam comica. Politice pacis causam agebat Euripides absurditatem belli pro vana mulieris imagine gesti demonstrans.

Personae

Helena
Teucer, Aiacis frater
Chorus ancillarum Helenae
Menelaus
Anus
Theonoe, vates, Protei filia
Theoclymenus, rex, Protei filius, Theonoes frater.
Duo nuntii
Dioscuri

Actio in insula Pharo ante Protei mortui regis palatium agitur. Flumen Nilus et Protei tumulus conspicui sunt.

Summarium

Prologusː Helena spectatores certiores facit cur ad Protei tumulum decurreritː nam a deo Herma ante bellum Troianum rapta et in Aegyptum transvecta dum imaginem aeream Hera in eius locum substituit verae Helenae possessione Paridem frustrare cupiens, multos iam annos salutem a marito Menelao exspectat. Quamdiu Proteus vivebat tranquilla erat, nunc vero eius filius Theoclymenus Helenam ad matrimonium cogere conatur. Tum Teucer qui postquam a patre Salamine eiectus est Theonoae oraculum consultum illuc venit Helenam adspicit et ob similitudinem cum exsecrata Menelai uxore primum odio corripitur. Nihilominus de rebus Troiae interim gestis et propinquorum fato eam certiorem facitː Menelaum et uxorem in mari perisse vulgo credi adfirmat. Helena invicem nihil de se revelat sed eum hortatur ut quam celerrime fugiat quia rex Theoclymenus si quos Graecos homines ceperit eos interficere solet.
Parodos^[10]ː alternis strophis Helena et ancillarum chorus fatum Menelai et aliorum propinquorum (Ledae matris quae se suspendit et mortuorum fratrum Castoris et Pollucis) lamentantur necnon ipsam infelicem Helenam miserantur quae procul a patria exsul sinistra fama quamvis insons per orbem laceratur.
Primum episodiumː chorus Helenam in palatium sequitur quae oraculum de morte mariti consulere decrevit. Tum Menelaus laceris vestibus intrat. Spectatoribus se nave tempestate fracta nuntiat vix cum paucis comitibus ad litus pervenisse quos ubi terrarum esset nescius in antro prope mare cum uxore Helena occultatos reliquit ad terram incognitam per se explorandam. Palatio adpropinquat et in anum incidit quae de regis ferocitate erga Graecos eum certiorem facit ac simul Helenam Iovis filiam nunc solam domi esse atque iam ab initio belli ibi habitasse. Stupens feminas homonymas fieri posse secum volutat Menelaus. Mox ipsa Helena procedit et Menelaum agnoscit. Quamquam mira similitudine conturbatus Menelaus vanam uxoris imaginem e Troia secum reduxisse credere recusat. Iam acerbe flente Helena abiturus erat cum senex servus ex antro a comitibus missus ei nuntiat uxorem in auras evanuisse dicentem officium fati se complesse atque nunc ad patrem caelum redire. Tunc demum coniuges gaudio exultantes sese amplectuntur dum senex aegre ferens quod tot labores vanam ob imaginem tolerassent vatum artem qui veritatem ignorassent vituperat^[11] et de sinceritate dei dubitat^[12]. Ad antrum redit et coniuges effugium quaeruntː Helena marito persuadet ut Theonoen sacerdotem, regis sororem, precibus adirent ne praesentiam Menelai fratri detegeret. Apud Theonoen igitur causam agunt quae pietatem erga patrem et iustitiam causae fratris libidini praevertit; vera Aegyptia sacerdos ostenditur quae animarum immortalitatem docet ut iam antea Herodotus in Historiis^[13] rettulerat. Deinde strategema excogitat Helenaː mortuum in mari maritum regi nuntiatura maritimo funere eum honorare velle simulabit spe navis ita accipiendae. Menelaus, qui regi ignotus erat, nautam naufragum aget, mortem sui regis testificantem.
Primum stasimonː chorus absurditatem bellorum canit quoniam tot mortales gloriam quaerentes vanae imaginis gratiae vitam dederunt.
Secundum episodiumː cum Theoclymenus a venando redit, Menelaus et Helena comoediam inter se concinnatam ei agunt. Postquam nuntio (revera Menelao) persuadere frustra conatus est ut sine Helena maritimos ritus perficeret, tandem Theoclymenus omnibus postulatis consentit eo magis quo Helena statim post funus eius uxor fore pollicetur.
Secundum stasimon^[14]ː chorus hymnum ad Magnam Matrem eandemque Demetrem canit quomodo Iove hortante Gratiae et Musae et Venus eam ob raptam filiam maestam hilarare potuerint. Fortasse Helenae calamitates e peccato erga Magnam Matrem oriuntur?
Tertium episodiumː Theonoe Menelai mortem fratri confirmavit qui navem cum oboedientibus nautis Helenae praebet.
Tertium stasimonː chorus reditum in Laconiam et ferias ibi celebratas (Hyacinthia) evocat. Simul Dioscuros precatur ut sorori suae bonam famam reddant quoniam advenam in Asiam non secuta sit.
Exodosː Aegyptius nauta e nave deiectus, cui piscator saluti fuit, adveniens regi narrat quomodo Graeci viri in antro occultati navem occuparint atque nautas expulerint. Ira correptus Theoclymenus mendacem sororem interfecturus est cum Dioscuri, dei ex machina, e caelo venientes omnia ista eventa Iovis consilio accidisse patefaciunt. Tum rex sedatus voluntati deorum obtemperat.

Notae

↑ Versus 855-924 Helenam imitantur.
↑ Historiae II.112-120.
↑ Haec omnia excogitasse videntur homines qui Helenam velut deam colebant ne scortum adorarent.
↑ in poemate Palinodia inscripto, hodie deperdito.
↑ Phaedrus 243a et Politia 586c.
↑ Ingrid E. Holmberg, "Euripides' Helen: Most Noble and Most Chaste", The American Journal of Philology, 1995ː 19-42
↑ In primis in Oreste et Troadibus.
↑ Versus 1280-3.
↑ Fridericus Schroeder, De iteratis apud tragicos graecos (Argentorati, 1882), 88–89.
↑ C. W. Willink, "The Parodos of Euripides' Helen (164-90)", The Classical Quarterly, 1990ː 77-99
↑ Versus 744-57.
↑ Versus 711-2ː Ὦ θύγατερ, ὁ θεὸς ὡς ἔφυ τι ποικίλον καὶ δυστέκμαρτον
↑ II.123ː Πρῶτοι δὲ καὶ τόνδε τὸν λόγον Αἰγύπτιοι εἰσὶ οἱ εἰπόντες, ὡς ἀνθρώπου ψυχὴ ἀθάνατος ἐστί.
↑ Cecil Paige Golann, "The Third Stasimon of Euripides' Helena", Transactions and Proceedings of the American Philological Association, 1945ː 31-46. L. A. Swift, "How to Make a Goddess Angry: Making Sense of the Demeter Ode in Euripides’ Helen", Classical Philology, 2009ː 418-438.

Bibliographia

Editiones

Collection des Universités de Franceː Hélène. Les Phénicienne, cur. Henri Grégoire et Louis Méridier, Les Belles Lettres, 1950. Recensio critica
A. M. Dale, Euripides’ Helen, Oxonii, 1967
R. Kannicht, Euripides’ Helena, Heidelbergae, 1969 Vol.1 Textus et introductio Vol.2 Commentarius Recensio critica

Plura legere si cupis

Karin Alt, "Zur Anagnorisis in der Helena", Hermes, 1962ː 6-24
Jacqueline Assaël, "Les transformations du mythe dans l'Hélène d'Euripide", Pallas. Revue d'études antiques, 1987ː 41-54
- "Dans l’Hélène d’Euripide, comment l’eidôlon rejoint l’héroïne, au firmament" in Héros voyageurs et constructions imaginaires, Presses universitaires de perpignan, 2014ː 71-90
- "Le lexique et les représentations de l’espace céleste dans l’Hélène d’Euripide et dans celle de Séféri", in Nouveaux horizons sur l'espace antique et moderne, Ausonius, 2015ː 165-174
Anna Beltrametti, "L'Elena riletta dal secondo stasimo", Dioniso, 2017ː 137-156
Déborah Bucchi, "La matérialité du double d’Hélène ou les pouvoirs figuratifs de la tragédie d’Euripide" in Eros en jeu, Mêtis, 2021ː 197-217
G. Cerri, « La Madre degli Dei nell’ Elena di Euripide : tragedia e rituale », Quaderni di Storia, 1983ː 155-195.
Jacqueline Duchemin, "L'île d'Hélène dans la tragédie d'Euripide", Revue des Études Grecques, 1940ː 163-171
Bella Vivante, "Euripides: Helen (Ἑλένη)" in Encyclopedia of Greek Tragedy, Wiley, 2013.
Donatella Galeotti Papi, "Victors and Sufferers in Euripides' Helen", The American Journal of Philology, 1987ː 27-40
P. Gilbert, "Souvenirs de l'Egypte dans l'Hélène d'Euripide", L'Antiquité Classique, 1949ː 79-84
Henri Grégoire, "Les allusions politiques dans l'Hélène d'Euripide ; l'épisode de Teucros et les débuts du Teucride Évagoras", Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 1940ː 206-227
Jean Irigoin, "A propos de l'Hélène d'Euripide : structure métrique et tradition du texte", Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 1977ː 177-190
Michelle C. Jansen, "Exchange and the Eidolon: Analyzing Forgiveness in Euripides's Helen", Comparative Literature Studies, 2012ː 327-347
François Jouan, Euripide et les légendes des chants cypriens, Les Belles Lettres, 1966ː 143-164ː 'Hélène et les Dioscures' et 165-198, 'L’enlèvement d’Hélène'
Diane M. Juffras, "Helen and Other Victims in Euripides' 'Helen'", Hermes, 1993ː 45-57
György Karsaï, "Teucros dans Hélène d'Euripide", Pallas. Revue d'études antiques, 1992ː 217-226
- "Le corps d’Hélèneː la scène de reconnaissance dans l’Hélène d’Euripide, v. 528-596", Kentron, 2003ː 115-135
Kjeld Matthiessen, "Zur Theonoeszene der euripideischen Helena", Hermes. 1968ː 685–704.
Anne Newton Pippin, "Euripides' "Helen": A Comedy of Ideas", Classical Philology, 1960ː 151-163
Anthony J. Podlecki, "The Basic Seriousness of Euripides' Helen", Transactions and Proceedings of the American Philological Association, 1970ː 401-418
Piero Pucci, "Helen's many faces: Euripides in the cultural crisis at the end of the Vth century", Quaderni Urbinati di Cultura Classica, 2012ː 49-65
M. Quijada, La composicion de la tragedia tardia de Euripides, Ifigenia entre los Tauros, Helena y Orestes, Universidad del Pais Vaseo, 1991. Recensio critica
David Sansone, "Theonoe and Theoclymenus", Symbolae Osloenses, 1985ː 17-36
Robert Schmiel, "The Recognition Duo in Euripides' Helen", Hermes, 1972ː 274-294
Charles-P. Segal, "Les deux mondes de l'Hélène d'Euripide", Revue des Études Grecques, 1972ː 293-311
Pierre Voelke, «Beauté d’Hélène et rituel féminin dans l’Hélène d’Euripide», Kernos 1996ː 9
C. W. Willink, "The Reunion Duo in Euripides' Helen", The Classical Quarterly, 1989ː 45-69

Nexus externi

[1] Versus 855-924 Helenam imitantur.

[2] Historiae II.112-120.

[3] Haec omnia excogitasse videntur homines qui Helenam velut deam colebant ne scortum adorarent.

[4] te Palinodia inscripto, hodie deperdito.

[5] Phaedrus 243a et Politia 586c.

[6] Ingrid E. Holmberg, "Euripides' Helen: Most Noble and Most Chaste", The American Journal of Philology, 1995ː 19-42

[7] In primis in Oreste et Troadibus.

[8] Versus 1280-3.

[9] Fridericus Schroeder, De iteratis apud tragicos graecos (Argentorati, 1882), 88–89.

[10] C. W. Willink, "The Parodos of Euripides' Helen (164-90)", The Classical Quarterly, 1990ː 77-99

[11] Versus 744-57.

[12] Versus 711-2ː Ὦ θύγατερ, ὁ θεὸς ὡς ἔφυ τι ποικίλον καὶ δυστέκμαρτον

[13] II.123ː Πρῶτοι δὲ καὶ τόνδε τὸν λόγον Αἰγύπτιοι εἰσὶ οἱ εἰπόντες, ὡς ἀνθρώπου ψυχὴ ἀθάνατος ἐστί.

[14] Cecil Paige Golann, "The Third Stasimon of Euripides' Helena", Transactions and Proceedings of the American Philological Association, 1945ː 31-46. L. A. Swift, "How to Make a Goddess Angry: Making Sense of the Demeter Ode in Euripides’ Helen", Classical Philology, 2009ː 418-438.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]