Шемаха

Шемаха (азер. Şamaхı) — Азербайжан республикадин Шемаха районда авай шегьер. Райондин администрациядин юкь я.

Шегьер Шемаха Герб Уьлкве АзербайжанАзербайжан Муниципал район Шемаха район‎ Статус 1938 йисуз шегьердин статус къачунва Агьалияр ↗ 36 800 кас (2012) Миллетар азербайжанар, урусар, лезгияр Динар суни, шии-мусурманар Сятдин чӀул UTC+4, +5 Телефондин код +994 020 26 Почтунин индекс AZ 3800 Автомобилдин код 38 Официал сайт http://www.shamaxi-ih.gov.az  (урус)  (инг.) Шемаха Баку

География

Шегьер ЧӀехи Къавкъаздин суварин кьиблединни-рагъэкъечӀдай патан хушарал, 800 метр кьакьандал, ПӀирсаат вацӀун дугунал ала. Баку шегьердилай 122 км яргъал ала. Шегьер пуд патай сувари элкъуьрна юкьва тунва: кефердихъай — Бинаслы ва Гушган сувар, кефердинни-рагъакӀидай пата — Пирдиреки ва Рушан-КӀеле сувар, рагъакӀидай патайни — Мейсери сув. Шемахадин кьиблепатайтӀуз Зогалавай вацӀ авахьзава.

Тарих

Шегьердин кефердинни-рагъакӀидай пата кьиле фейи археологиядин эгъуьнрин нетижада, V—IV виш йисариз талукь тир дегь чӀаван шегьердин амукьаяр дуьздал акъуднай.

Алпан уьлкведин шегьеррикай сад тир Шемахадин тӀвар Птоломеян тарихдин гъиливкхьинра Кемахея хьиз гьатнава. Дегь Шемахадин харапӀаяр гилан шегьердилай рагъакӀидай пата ала ва 50 гектардилай гзаф майдандал экӀя хьанва.

X виш йисуз Шемаха Ширван гьукуматдин кьилин шегьер хьанай.

1222 йисуз яргъал гагьда фейи ягь-ягъунрилай кьулухъ Шемаха монгол-татаррин кьушунрин паталай дяведалди къачуна барбатӀнай .

1721 йисуз I-й Сурхай-хан, Гьажи Давуд ва Агьмедхан уцми санал Шемаха ва Генже шегьерар кьазва.

1957 йисуз шегьердилай 22 км мензилда виликан Советрин Союздин чӀехи метлеб авай объектрикай сад тир — Шемахадин астрофизикадин обсерватория туькӀуьрнай.

Агьалияр

Брокгаузан ва Ефронан Энциклопедиядин гафарганди гузвай малуматрив кьурвал, XIX виш йисан эхирда Шемаха шегьерда 20 008 касди уьмуьрзавай (10 450 итим, 9558 паб), абурукай: 79 % — азербайжанар, 18 % — эрменияр, 3 % — урусар тир. Мусурманрикай 22 % сунияр, амайбурни шиияр тир.

Чкадин жемятрин кьилин машгъулатар малдарвал, гамархрунвал ва чехир гьазурун тир.

1989 йисуз кьиле фейи агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна, шегьерда 24 681 кас авай. 2010 йисуз агьалидин кьадар 31 704 агакьнай.

ТӀвар-ван авай ксар

• Хагани Ширвани — XII виш йисан чӀехи фарс шаир, фагьумдар.
• Фалаки Ширвани — XII виш йисан садлагьай зур паюна уьмуьр авур фарс шаир.
• Бадр Ширвани — XIV–XV виш йисан фарс шаир.
• Имадеддин Насими — XIV—XV виш йисарин азербайжанви шаир ва мистик.
• Нишат Ширвани — XVIII виш йисан азербайжанви шаир.
• Агъа Масигь Ширвани — XVIII виш йисан азербайжанви шаир.
• Шакир Ширвани — XVIII виш йисан азербайжанви шаир.
• Гьажи Зейналабдин Ширвани — зурба азербайжанви алим, тарихдар, географ, этнограф, философ, эдебиятчи ва шаир.
• Гьажи Мугьамед Али Ширвани — азербайжанви алим, сиягьатчи, тарихдар, философ ва шаир.
• Сеид Азим Ширвани — азербайжанви шаир ва илимдар.
• Мирза Алекпер Сабир — тӀвар-ван авай азербайжанви шаир ва сатирик.
• Аббас Сагьат — азербайжанви шаир, драматург ва таржумачи.
• Мугьамед Хади — азербайжанви шаир-романтик.
• Александр Ширванзаде — эрмени кхьираг ва драматург.
• Ованес Абелян — эрмени актёр.
• СултӀан Межид Гъенизаде — азербайжанви кхьираг, драматург ва алим.
• Ализаде Али Ашраф Абдул Гьусейн огълы — нафтӀадин ва газдин мяденар дуьздал акъудунин рекье чӀехи крар кутур Советрин ва Азербайжандин алим, муаллим, профессор, геолог, АССР-дин Илимрин Академиядин доктор. Кьверда Сталинан премиядин лауреат.

Стха-шегьерар

• Ыгдыр, Турция

Эдебият

• Шемаха // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган: 86 томар (82 т. ва 4 доп.). — Санкт-Петербург, 1890—1907.  (урус)
• Шемахадин жуьме мискӀин Архивация 28 сентябрь 2007 йисан.
• Джидди Г. А. Средневековый город Шемаха (IX—XVII века). — Б.: Элм, 1981. — 174 с.