Spinoza
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Baruch de Spinoza (Amsterdam 24 november 1632- Den Haag 21 februari 1677) is 'ne Nederlandse filosoof. E waoërt in Amsterdam gebaore oet Joods-Portugese aowersj. Same mèt Denis Diderot en Pierre Bayle is e 'ne filosoof van de Radikaal Verlichting.
Laevesloop
bewirkSpinoza waoërt opgeleid in de rabijnesjoeël in Morteira. Mètertied makde e kènnis mèt de nuujer natuurwetensjap en filosofie (Bruno, Hobbes, Descartes) wat hem van 't geleuf van z'n vöraowersj vervremde.
Op z'n 23ste waoërt-e same mèt z'ne lieraar da Costa oet de Joodse gemeensjap en de sjtad Amsterdam verbanne wegens abominabel ketterieje en moonsterleke dade.[1] Volges de rapporte van de joodse synagoge oontkènde Spinoza de oonsjterfelekhèèd van de zieël en miengde-e dat God allèng in filosofische zin besjtong. 't Traditioneel godsbegrip is in de owwe va Spinoza allèng mer 'n produk va miensjeleke oonwetendhèèd. Väöl mieë neumt-e evvel alles God en is e in dae zin 'ne pantheïst.
Mèt 't sjliepe va lenze en 't gaeve va lès koes e zjuus in z'n oonderhood vörzieë. E voond 'n veilig hèèmkaome in Ouderkerk an de Amstel. E verhuusde in 1660 nao Rijnsburg, in 1663 nao Voorburg en in1669 nao Den Haag. E waor bevreund mèt Johan de Witt en Christiaan Huygens. Spinoza waor èng van de wegbereiders van 't rationalisme, e gèèt wieër op Descartes. Tradities acht-e va wènnig waeërd en zaet dat 't èège inzich os geleuf mot waeëre. Wat os övergelieverd is maog neet sjlaafs opgevolgd waeëre.
Spinoza övertreft in oonaafhankelek deenke alle filosofe van ziene tied. In d'r 19de ieëw von 'n krachtige heroplaeving plaatsj en z'n denkbeelde oefene invloed oet bies in ozze tied, o.a. op Einstein.
Waerk
bewirkTractatus Theologico-Politicus of Godgeleerd staatkundige Vertoog in 1660 anoniem gepubliceerd. 't Is 't aodste pleidooi väör de vriehèèd va kalle en sjrieve dat v'r kinne. In dit waerk, dat d'r polletiek van Johan de Witt sjteunt, bepleit Spinoza vriehèèd van deenke, sjèjjing va wetensjap en godsdienst; oefent-e historische kritiek oet op d'r bijbel; beziet d'r christeleke godsdienst es 'ne vörbiegaond historisch versjiensel, terwiel 't gezag d'r godsdienst in sjtaand hèlt, ömdat dae de massa oonderworpe en gehoorzaam makt.
D'r Ethica
bewirk
Van z'n väöle gesjrifte is de Ethica waal 't bekèndste. Later waoërt dat waerk o.m. dör Herman Gorter vertaald. Ethica versjeen pas nao z'ne doeëd en makde 'm töt èng van de invloedriekste filosofe van Europa. In dit waerk wilt Spinoza 't deenke zuvere van emoties en vöroordele, wat 'n wisköndige redenering vereist. 't Book haat dan ooch de vörm van 'n meetköndebook, mèt definities, bewieze e.d.. D'r mathematische opboew karakteriseert dus de mathematische deenkmethode die Spinoza kenmaerkt. In dit book sjtèlt-e dat d'r gèè kwalitatief, mae allèng 'n gradueel oondersjèèd is tösje emotie en rationeel kènnis en dat vriehèèd besjtèèt oet 't begripvool laeve volges inzich in 't noodwendège.
De theorieje va Spinoza zörgde vör väöl ophef. De calvinistische predikaante wiste te bereike dat de waerke nao d'r doeëd va Spinoza verbaoje waoërte dör de Sjtaten van Holland. Spinoza wert wal d'r filosoof van de vriehèèd geneumd ömdat z'n Ethica mesjie wal èng van de mèts radicaal besjrievinge van de individueel vriehèèd bevat. In èèder geval haat-e èèges, oondaanks alle vijandelekhèèd en verleidinge öm taegegesjtèlde sjtandpeunte in te naeme z'n innerleke vriehèèd behaowe in e laand dat de vriehèèd ömmer hoeëg in 't vaandel haat.
Sjtèlling 6 van book 5 van z'ne Ethica
bewirkIn de maote dat d'r gèès alle dinger es noodwendèg versjtèèt, haat-e 'n groeëter mach övver de affecte of liejt-e d'r minder däör.(vertaling:Norbiks)
Spinozapries
bewirkJaorleks wert an verdeensteleke wetensjappers d'r Spinozapries oetgereikt. D'r pries wert in nederland bezieé es d'r landeleke nobelpries.
- In 1999 góng d'r pries nao Ronald Plasterk (op dit moment minister).
- In 2007 gong dae pries nao Wil Roebroeks va S'nt Gietere väör z'n baanbraeëkend archeologisch oonderzeuk en d'r vondst van de aodste reste va miensjeleke aanwezighèèd
in Nederland, voonde bie de opgravinge in de groeve Belvédère die-e leidde.
- In 2008 góng d'r pries nao Joep Leerssen va Maer väör z'n vernujende biedrages an de imagologie, Irish Studies en 't oonderzeuk nao cultuurnationalisme.
Canon van de Nederlandse historie
bewirkSaer 2007 is Spinoza opgenaome in d'r Canon der Nederlandse geschiedenis es èng van de 50 verplichde thema's die in 't gesjiedenisoonderwies an de orde motte kaome.